EK, ÇEŞİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ

Yapım Ekleri Eklendikleri kökün ya da gövdenin anlamında değişiklik yapan, köklerden veya gövdelerden yeni sözcükler türeten eklerdir.

YAPIM EKLERİ, GÖVDE VE ÇEŞİTLERİ

1. İsimden İsim Türeten Ekler -lık (-lik,-luk,-lük): koruluk, çiftlik, kitaplık, aralık… Yer belirten ad türetmiştir. demlik, sineklik, kalemlik, önlük… Araç belirten ad türetmiştir.

İnsanlık, dürüstlük, kötülük… Soyut ad türetmiştir. İşçilik, dişçilik, hemşirelik, amelelik… Meslek adı türetmiştir. Gençlik, insanlık, Türklük… Kavram adı türetmiştir.

-cı (-ci,-cu,-cü,-çı,-çi,-çu,-çü): simitçi, topçu, şekerci, sütcü, muslukçu, kitapçı, futbolcu, avcı… Meslek belirten ad türetmiştir. Atatürkçü, çevreci, halkçı, cumhuriyetçi… Bir düşünce ve inanca bağlı olma ifade eden ad türetmiştir.

Hayalci, inatçı, yalancı, uykucu, akılcı… Soyut anlamlı sıfatlar türetmiştir. (Sıfatlar da ad soylu sözcüklerdir.)

-sız (-siz,-suz,-süz): imkansız, akılsız, kimsesiz, susuz… Addan sıfat türetmiştir. -ki,-kü: seninki, akşamki, oradaki, dünkü, benimki, babamınki… Bu ek aitlik belirten “-ki”ekidir.

-cık (-cik,-cuk,-çık,-çik,-çuk, -çük): kısacık, küçücük, (küçük+cük) yavrucuk, zavallıcık… Küçültme, sevgi ve acıma ifade eden ad türetmiştir. -cağız (-ceğiz): çocukcağız, kadıncağız, yavrucağız, evceğiz, köyceğiz… Bu ek de sevgi ve acıma ifade eden ad türetmiştir.

-ca (-ce,-ça,-çe): Türkçe, Türkmence,Latince, İspanyolca, Farsça -ca (-ce,-ça,-çe): Türkçe, Türkmence,Latince, İspanyolca, Farsça... Ulus adlarından dil adları yapar. -msı (-msi,-msu,-msü): acımsı, ekşimsi, yeşilimsi, morumsu, tepemsi... Benzerlik ifade eder. Renk ve tat adlarında kullanılır.

-ar (-er, -şar, -şer): onar, altışar, beşer -ar (-er, -şar, -şer): onar, altışar, beşer... Sayıları üleştirme (paylaştırma ve dağıtma) görevinde bulunur. -ncı (-nci, -ncu, -ncü): altıncı, on beşinci, ellinci, yetmiş beşinci... Sıra sayıları yapan bir ektir.

-daş (-deş, -taş, -teş): arkadaş, soydaş, kardeş (karın-daş), yoldaş, yurttaş sesteş, özdeş... Ortaklık ve bağlılık ifade eden sözcük türetir.

2. İsimden Fiil Türeten Ekler -la (-le): başla-, kapla-, zıpla-, üfle-, horla-, sapla-, temizle-... -da (-de, -ta, -te): çatırda-, kütürde-, kikirde-, horulda-, fısılda-, uğulda-, parılda-... (Tabiat taklidi seslerden fiil yapmıştır.).

-ar (-er): morar-, başar-, yaşar-, sarar- (sarı-ar)... -kır (-kir, -kur, -kür): haykır-, hıçkır-, fışkır-, püskür-, tükür-... (Tabiat taklidi adlardan fiil türetir.) -ar (-er): morar-, başar-, yaşar-, sarar- (sarı-ar)...

-a (-e): yaşa-, oyna- (oyun+a), boşa-... -l (-al, -el): azal-, çoğal- (çok-al), kısal-,eğril-, daral-... -a (-e): yaşa-, oyna- (oyun+a), boşa-...

3. Fiilden Fiil Türeten Ekler -n: kuşan-, söylen-, açın-, gezin-, yakın-, alın-, şevin-, bakın-, övün-... -il (-il, -ul, -ül): yazıl-, katıl-, sevil-, seçil-, dövül-, çekil-, üzül-...

vurdur-, barıştır-, durdur-... -ş (-iş, -iş, -üş, -üş): bakış-, yazış-, dövüş-, kaçış-, çekiş-, bölüş-, atış-, uçuş-... -dır (-dir, -dür, -dür, -tır, -tür, -tur tir): haktır-, giydir-, söndür-, koştur-, konuştur-, vurdur-, barıştır-, durdur-...

-ar (-er): çıkar-, gider (git+er), kopar-... -t-: tarat-, karart-, anlat-, şişirt-, işlet-,arat-, kapat-... -ar (-er): çıkar-, gider (git+er), kopar-...

4. Fiilden isim Türeten Ekler -mak (-mek): okumak, gelmek, satmak, sevmek, yapmak, kırmak... Bütün fiillere gelebilen ektir. Mastar eki olarak bilinir. "Yemek, ekmek, kaymak" örneklerinde ise bu ek, nesne adı yapmıştır.

-ma (-me): Bütün fiillere gelebilir. İş adları ve nesne adları yapar. Okuma, dinlenme, yatma, izleme örneklerinde iş adları; dolma, kazma, dondurma, kıyma, oturtma, kavurma, kızartma örneklerinde nesne adları yapar.

-iş (-iş, -üş, -üş): alış, veriş, görüş, dönüş, buluş, söyleyiş, kaçış, gülüş... -m: tadım, biçim, seçim, verim, sayım, yaşam, kıyım... -ı (-i, -u, -ü): batı, yazı, takı, tartı, ölçü, koşu, sürü, ölü, bölü, dolu, koku, korku...

-ık (-ik, -uk, -ük ): kayık, bulaşık, karışık, aksırık, karmaşık, yanık, tanık, sanık, ayık,asık, kazık... -ak (-ek): yatak, batak, ölçek, kaçak, saçak, barınak, yutak, uçak, ürkek, binek...

Örneklerinde görüldüğü gibi fiilin gösterdiği hareketi ifade eder Örneklerinde görüldüğü gibi fiilin gösterdiği hareketi ifade eder. Yer ve alet isimleri yapar.

-gı (-gı, -gu, -gü, -ki, -ki, -ku, -kü): saygı, silgi, burgu, görgü, atkı, bilgi, askı, içki, uyku, (uyu-ku), tutku... -gın (-gin, -gün, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün): azgın, bilgin, bozgun, üzgün, yatkın, seçkin, coşkun, düşkün...

-gan (-gen, -kan, -ken): atılgan, çekingen, çalışkan, üretken... -ıcı (-içi, -ucu, -üçü): yakıcı, dikici, yüzücü, sürücü, yaratıcı, sıkıcı... -ntı (-intı, -inti, -untu, -üntü): süp(ü)rüntü, kırıntı, kalıntı, yaşantı, sızıntı, çalıntı...