DİŞHEKİMLİĞİNDE ATIK YÖNETİMİ

... konulu sunumlar: "DİŞHEKİMLİĞİNDE ATIK YÖNETİMİ"— Sunum transkripti:

1 DİŞHEKİMLİĞİNDE ATIK YÖNETİMİ
Adnan Tezel, Serpil Karaoğlanoğlu, Ayşegül Karakuş, Bilgen Kibaroğlu T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Ankara 1. Bölge Kamu Hastaneleri Birliği Genel Sekreterliği 75. Yıl Ağız ve Diş Sağlığı Hastanesi GİRİŞ Genel anlamda atık; herhangi bir faaliyet sonucunda oluşan, çevreye atılan veya bırakılan maddelerdir. Sağlık hizmeti verilen alanlarda oluşan zararlı atıklar; infeksiyöz atıklar, patolojik atıklar, kesici delici atıklar, farmasötik atıklar, genotoksik atıklar, kimyasal atıklar, yüksek düzeyde ağır metal içeren atıklar, basınçlı kaplar ve radyoaktif atıklar olarak sınıflandırılabilir (1). “Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği”nde sağlık kuruluşlarından kaynaklanan atıkların sınıflandırılması 1. Evsel Nitelikli Atıklar a. Genel atıklar, b. Ambalaj atıkları,2. Tıbbi Atıklar:  c. İnfeksiyöz atıklar, d. Patolojik atıklar ,e. Kesici-delici atıklar, 3. Tehlikeli Atıklar , f. Tehlikeli atıklar , 4 . Radyoaktif Atıklar,  g. Radyoaktif atıklar  yapılmıştır (2). Yapılan çalışmalarda sağlık alanındaki atıkların infeksiyon riski yüksek içerikli atıklar olduğu tespit edilmiştir (3-5). Sağlık hizmeti verilen alanlarda oluşan atıkların; %80’i halk sağlığı için tehlike oluşturmayan risksiz atıklar, %15’i patolojik ve infeksiyöz atıklar, %1’i kesici-delici atıklar, %3’ü kimyasal ve farmasötik atıklar, %1’den az bir kısmı ise radyoaktif ya da sitotoksik atıklardan oluşmaktadır (1). Sağlık kuruluşlarında atıkların toplanması ve diğer tüm işlemler için bir atık yönetimi programı oluşturulmalıdır. Atık yönetiminin temel amacı; insan sağlığı ve çevreye zarar vermeden en ekonomik yolla atıkların toplanması, ayıklanması, kullanılacak şekle geri dönüştürülmesi, tekrar kullanımı ve son olarak güvenli bir şekilde bertaraf edilmesidir. Bu amaçla sağlık kurum ve kuruluşlarında ünite içi atık yönetim planı oluşturulmalıdır. Ünite içi atık yönetim planı atıkların kaynağında ayrı toplanması ve biriktirilmesi, atıkların toplanması ve taşınmasında kullanılacak ekipman ve araçlar, atık miktarları, toplama sıklığı, geçici depolama sistemleri, toplama ekipmanlarının temizliği ve dezenfeksiyonu, kaza anında alınacak önlemler ve yapılacak işlemler, bu atıkların yönetiminden sorumlu personel ve eğitimleri başta olmak üzere detaylı bilgileri içermelidir (2). Diş kliniklerinde esas olarak tıbbi atıklar ve mesleğe özel, çevre sağlığını tehdit edebilecek tehlikeli kimyasal atıklar oluşabilmektedir. Bu çalışmanın amacı; Ağız ve diş sağlığı hastanesinde örnek ünite içi atık yönetimi planı sunmak, bu plan doğrultusunda yapılan çalışmaların etkinliğini değerlendirmektir. Grafik 1: Yıllara göre hasta sayısı Grafik 2: Yıllara göre atık miktarı Grafik 3: Yıllara göre hasta sayısı, atık miktarı arası oran Grafik 4: Yıllara göre tehlikeli atık miktarı MATERYAL METOD: 2013 yılından önce atık yönetimi ile ilgili çalışmalar ADSM Hizmet Standartları Atık Yönetimi çerçevesinde yapılmakta idi yılından itibaren hastaneye bağlı poliklinikleri de içerecek şekilde sorumluları ve aşağıda bahsedilecek tüm süreci kapsayacak şekilde ünite içi atık yönetim planı oluşturuldu. Atık yönetim iş akış şeması oluşturuldu. Bu çalışma kapsamında öncelikli olarak atık yönetimi programının yürütülmesi için atık sorumlu yöneticisi ve atık sorumlusu belirlendi. Atık sorumlu yönetici ve atık sorumlusu ünite içi atık yönetim planının oluşturulması, yürütülmesi için gerekli tüm ekipmanların sağlanması, eğitimlerin yapılması, kontrollerin ve yaptırımların sağlanması, atıkların mevzuat doğrultusunda toplanması, geçici depolanması ve bertarafının sağlanmasından sorumludur. Ünite içi atık yönetim planının ilk basamağı olarak bölüm bazında atıklar tanımlandı. 1-Atıkların Bölüm Bazında Tanımlanması: Klinikler: 1-Tıbbi Atıklar: Eldiven, maske, hasta önlüğü, hasta bardağı, suction, ünit tabla örtüsü, pamuk peletler, spanç, protez ölçü maddeleri, röntgen filmleri, hastayla temas eden tüm enfekte materyallerdir. Kesici delici atıklar: Enjektör, bistüri ucu, sütur iğneleri, batıcı, delici, kesici aletler, kanal aletleri ve frezler, metal kron ve kroşe parçaları,frez, kanal eğesi,enjektör,kron-köprü,kroşe parçası, bistüri - sutur iğnesi,kırılmış el aleti uçları anestezik ampül, ampül formatında ilaçlardır. Kliniklerde enjektörler ve diğer kesici delici atıklar hekim tarafından kullanıldıktan sonra ilgili kutulara atılmaktadır. 2-Tehlikeli atıklar: Amalgam atıkları, amalgam kapsül atıkları, aeratör yağı kapları, kullanılan tarihi geçmiş ilaçlar, bozulmuş aşı ve serumlar, klor tableti kutusu, kanal dolgu patı kutusu, asit etch kutusu, tonerler, floresan lamba, kartuştur. Atıkların oluşumlarından bertarafına kadar çevre ve insan sağlığına zarar vermeden yönetimlerinin sağlanması amacı ile yönetmelikler belirlenmiştir (6,7). Bu kapsamda diş hekimlerinin kullandığı amalgam dolgu maddesi Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik’te insan ve hayvan sağlığı ve/veya bu konulardaki araştırmalardan kaynaklanan atıklar ‘başlığı altında ‘diş tedavisinden kaynaklanan amalgam atıkları ‘adıyla yer bulmuştur (6). Ayrıca hastanemizde tanımlanan diğer tehlikeli atıklar Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği doğrultusunda belirlenmiştir (7,8 ). 3-Evsel atıklar: Sterilizasyon poşetleri, yiyecek atıkları, alçı modeller, kağıt ve ambalaj atığı dışındaki atıklardır. 4-Ambalaj atıkları: Tekrar kullanılabilir, geri kazanılabilir, atıklar: kağıt, karton, mukavva, plastik, cam, metal v.b (9). Protez laboratuvarı: 1-Tıbbi atıklar: Tek kullanımlık önlük, ölçü ve protez taşıma poşeti, protez ölçü maddeleri Kesici delici atıklar: Frez, kron-köprü,kroşe parçası, bistüri, kırılmış el aleti uçları Tehlikeli atıklar: Polimerize olmayan akril, akril likiti kapları,tonerler, kartuş, floresan lamba 2-Evsel atıklar: Sterilizasyon poşetleri, yiyecek atıkları, alçı modeller, kağıt ve ambalaj atığı dışındaki atıklar. 3-Ambalaj atıkları: Tekrar kullanılabilir, geri kazanılabilir, atıklar: kağıt, karton, mukavva, plastik, cam, metal v.b Röntgen birimi: 1-Tıbbi atıklar: Hasta kan ve tükrüğü gibi sekresyonlarla temas etmiş film kabı, panoramik ısırma çubuğu kabı, çalışanın kullandığı eldiven, maske, bone 2-Tehlikeli atıklar: Film banyo solüsyonu, periapikal film kurşun levhası, tonerler, floresan lamba. 3-Evsel atıklar: Yiyecek atıkları, alçı modeller, kağıt ve ambalaj atığı dışındaki atıklar. Sterilizasyon birimi: 1-Tıbbi atıklar: çalışanın kullandığı eldiven, maske, bone Kesici delici atıklar: Kesici delici malzemeler (sutur ve iğnesi, enjektör iğnesi, bisturi, ampül, kron parçası veya metali,frezler, kanal eğeleri. ..) 2-Tehlikeli atıklar: tonerler, floresan lamba, aeratör yağı kapları, orta düzey dezenfektanı (minudes marka) kabı 3-Evsel atıklar: sterilizasyon poşetleri, yiyecek atıkları, kağıt ve ambalaj atığı dışındaki atıklar Ofisler ve teknik servis: 1-Tehlikeli atıklar: Tonerler, floresan lamba, kartuş, pil, aeratör yağı kapları, teknik servis klor tableti kutusu, PCB içeren hidrolik yağlar, diğer motor, şanzıman ve yağlama yağları, tehlikeli maddelerle kirlenmiş emiciler, filtre malz, ıskarta ekipmalardan çıkartılmış tehlikeli maddeler, ömrünü tamamlamış lastikler 2-Evsel atıklar: Yiyecek atıkları, kağıt ve ambalaj atığı dışındaki atıklar. 3-Ambalaj atıkları: Tekrar kullanılabilir, geri kazanılabilir, atıklar: kağıt, karton, mukavva, plastik, cam, metal v.b. 2- Atıkların minimizasyonun sağlanması: Hastanemizde atıkların minimizasyonu amacı ile hastane atık listesi oluşturulmuş, dişhekimleri, klinik yardımcı elemanlara, röntgen birimi, protez laboratuvarı, sterilizasyon birimi ve teknik servise sözel ve yazılı bilgilendirme yapılmıştır. 3-Atıkların kaynağında ayrı toplanması ,biriktirilmesi, taşınması, taşımada kullanılacak ekipman ve araçların belirlenmesi, toplama programı ve saati, ve taşıma güzergahının tanımlanması: Evsel atık, tıbbi atık, ambalaj atıkları ve tehlikeli atıkların kaynağında ayrı toplanması amacı ile kullanılacak toplama ekipmanları ve özellikleri tanımlandı. Tıbbi atıkların her klinikten ayrı ayrı toplanıp, etiketlenip tartılıp depolanması sağlandı. Her atık türü için atıkların taşınması, taşımada kullanılacak ekipman ve araçlar belirlendi. Atıkların toplanma programı ve saati belirlendi, taşıma güzergahı tanımlandı. 4.Atıkların geçici depolama sistemlerinin oluşturulması: Evsel atık, ambalaj atığı, tıbbi atık ve tehlikeli atık geçici depoları mevzuat doğrultusunda oluşturuldu. Bu depoların temizlik ve dezenfeksiyon talimatları tanımlandı, kontrol formları oluşturuldu. 5. Kaza anında alınacak önlemler ve yapılacak işlemler: Tıbbi atıkların ve tehlikeli atıkların toplanması, ünite içi taşınması ve geçici depolanması sırasında oluşabilecek yaralanmalarda alınacak önlemler ve yapılacak işlemler tanımlanmış, personele bu konuda eğitimleri yapılmıştır. Kesici delici alet yaralanmaları ve kan ve vücut sıvısı sıçramaları durumlarında ve diğer kazaların bildirilmesi, kayıt altına alınması ve raporlanması ve takibi infeksiyon kontrol komitesi tarafından yapılmaktadır. Olayların kök neden analizi çalışan güvenliği komitesi tarafından yapılmakta, gerekli düzeltici önleyici faaliyetler planlanmaktadır. Hastanemizin ünite içi atık yönetim planının uygulanması ile ambalaj atıklarının kaynağında ayrı toplanması başarılı bir şekilde yapılmaya başlanmıştır. Ambalaj atıkları miktarı yılında 920 kg, 2012 yılında 3300 kg ve 2013 yılında 4450 kg olarak tespit edilmiştir. TARTIŞMA: Yapılan ünite içi atık yönetim planı ile diş klinikleri ve yardımcı birimlerde bölüm bazında tıbbi atıklar ve tehlikeli atıklar tanımlandı. Bölüm bazında atıkların ayrıştırılması konusunda bölüm çalışanlarına atık sorumlusu tarafından eğitimler verildi. Hastane atık listesi kliniklere dağıtıldı. Ana bina ve bağlı polikliniklerde tıbbi atık, evsel ve ambalaj atıkları, tehlikeli atıklar için atık toplayıcıları görevlendirildi. Görevli personele atık sorumlusu tarafından ve tıbbi atık görevlilerine de Büyükşehir Belediyesi Atık Bölümü tarafından hizmet içi eğitimler verildi. Atıkların kaynağında ayrıştırılmasının denetimi için atık sorumlusu tarafından günlük olarak inceleme yapılmakta, eksiklikler günlük kontrol formu ile raporlanarak idareye bildirilmekte, düzeltici ve önleyici faaliyetler başlatılmaktadır. Sağlık tesislerinin tıbbi atık üretim miktarı ülkeler arası değişim göstermekle birlikte bir ülkenin içinde de farklılık gösterebilmektedir. Üretilen atık miktarı sağlık tesisinin türü (Hastane, ADSM, poliklinik vs.), tedavide kullanılacak malzemenin tek kullanımlık olup olmaması, tedavi edilen hasta sayısı gibi faktörlere bağlıdır. Faaliyetleri sonucu atık oluşumuna neden olan sağlık kuruluşları büyük, orta ve küçük miktarda atık üreten sağlık kuruluşları olmak üzere 3’e ayrılır. Hastanemiz küçük miktarda atık üreten sağlık kuruluşları arasında yer almaktadır. Bu çalışmamızda yıllara göre hasta başına düşen atık miktarı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı bulunmuştur (p>0,05) yılında yapılan çalışmalara rağmen tıbbi atık miktarının azalmamasının nedeni tıbbi atık listesinin yeniden tanımlanması ve kişisel koruyucu ekipman kullanımın artışıdır. 2013 yılı itibariyle tıbbi atık olarak tanımladığımız materyal listelerimiz revize edilmiştir. Ölçü ve protez taşıma poşetleri, ölçü materyalleri, kişisel koruyucu ekipmanlardan olan bone ve tek kullanımlık önlükler tıbbi atık olarak tanımlandı. Hastanemizde 2013 yılından önce kumaş önlükler kullanılırken tek kullanımlık önlükler kullanılmaya başlandı. 2013 yılında bölüm bazında incelendiğinde kliniklerde kişisel koruyucu ekipman kullanımı sayısının arttığı izlendi (2012 yılında dişhekimleri için % 70, diğer klinik çalışanları için % 60 iken 2013 yılında bu oran dişhekimleri için %80, diğer klinik çalışanları için %90). Sonuç olarak ünite içi atık yönetim planının oluşturulması, kişisel koruyucu ekipmanların kullanımındaki artış ve bölüm bazında ve birebir eğitimlerin yapılması atık konusunda farkındalık oluşturulması ile atık miktarındaki artış açıklanabilir. Hasta sayısı ile tıbbi atık miktarı arası ilişki incelendiğinde aralarında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olmadığı (p>0,05) bulundu. Her ne kadar bir ilişki bulunmasa da korelasyon katsayısının r=0,961 olduğu ve tıbbi atık miktarındaki artışın % 92’sinin hasta sayısının artışı ile açıklanabileceği (R2=0,92) tespit edildi. Diğer bir deyişle hasta sayısı arttıkça tıbbi atık miktarı da artmaktadır. Bu durumun, 3 yıllık veri olmasından kaynaklandığı, araştırmaya devam edildiğinde hasta sayısı ile tıbbi atık miktarı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişkinin bulunacağı düşünülmektedir. Hastanemizin yıllara göre tehlikeli atık miktarı karşılaştırıldığında 2013yılında artış olduğu gözlenmiştir. Tehlikeli atıklar kapsamında 2013 yılı öncesi diş kliniklerinde tehlikeli atık olarak sadece amalgam partikülleri ve kapsülleri tanımlanırken bu tarihten itibaren ‘tehlikeli madde’ ibaresi taşıyan malzemelerin kapları ve başka birçok dental malzeme atıkları yapılan araştırmalar sonucunda insan ve çevre sağlığına zararlılığı doğrultusunda tehlikeli atık olarak tanımlandı (10). Benzer şekilde Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nde adı geçen, daha önce ofisler ve teknik serviste ayrıştırılmayan maddeler atık listesine dahil edildi, kaynağında ayrıştırılması, geçici depolanması ve bertarafı için lisanslı firmalara verilmesi sağlandı. Bu nedenle 2013 yılında tehlikeli atık miktarında diğer yıllara göre artış izlenmiştir. 2013 yılında önceki yıllara göre röntgen banyo solüsyonu miktarında dikkat çekici bir azalma izlenmiştir. Bunun nedeni hastaneye bağlı Kalecik polikliniği hariç tüm alanlarda dijital görüntüleme sistemine geçilmiş olması, röntgen banyo cihazı kullanımdan kalkmış olmasıdır. Diş kliniklerinde yapılan çalışmalarda diş tedavisi yapılan alanlarda yüksek oranda kağıt atığı oluştuğu, Hacettepe Üniversite Dişhekimliği Fakültesinde yapılan araştırmaya göre de bu oranın %30 olduğu izlenmiştir (11,12). Yıllara göre hastanemizin ambalaj atık miktarları incelendiğinde ise 2013 yılında artış olduğu saptanmıştır. Hastanemizde ünite içi atık yönetim planının uygulanması ile kağıt plastik gibi ambalaj atıklarının geri dönüştürülmesi ile çevrenin korunması ve maliyetin azalması sağlandı. Sonuç olarak; diş tedavileri yapılan sağlık kuruluşlarında etkin bir atık yönetim planı oluşturulmalıdır. Hastanemiz tarafından oluşturulan bu plan ve yapılan çalışmaların örnek niteliği taşıması nedeni ile diğer ağız ve diş sağlığı hastanelerin de uygulanması önerilmektedir. KAYNAKLAR: 1-WHO. Safe management of wastes from health-care activities. In: Prüss A, Giroult E, Rushbrook P (eds). Geneva: 1999:1-230. 2- Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği”. T.C. Resmi Gazete: , Sayı: 25883 3- Vieira CD, de Carvalho MA, de Menezes Cussiol NA, Alvarez-Leite ME, Dos Santos SG, da Fonseca Gomes RM, Silva MX, de Macêdo Farias L. Composition analysis of dental solid waste in Brazil. Waste Manag 2009; 29(4): 4- Da Silva CE, Hoppe AE, Ravanello MM, Mello N. Medical wastes management in the south of Brazil. Waste Manag 2005;25(6):600–605. 5-Kizlary T, Iosifidis N, Voudrias E, Panagiotakopoulos D. Composition and production rate of dental solid waste in Xanthi, Greece: variability among dentist groups. Waste Manag 2005;25(6):582–591. 6-T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik. T.C. Resmi Gazete: , Sayı: 7- T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, “Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği”. T.C. Resmi Gazete: , Sayı: 8-Atık pil ve akümülatörlerin kontrolü (APAK) yönetmeliği T.C. Resmi Gazete: , Sayı:25569 9- Ambalaj atıklarının kontrolü yönetmeliği T.C. Resmi Gazete: , Sayı:26562 10-Pollution prevention and compliance assintance information fort he healthcare industry. Best Management Practices for Common Dental Office Wastes 11- Nabizadeh R, Koolivand A, Jafari AJ, Yunesian M, Omrani G. Composition and production rate of dental solid waste and associated management practices in Hamadan, Iran Waste Manag Res 2011;0(0):1-6. 12-Ozbek Murat,Sanin Dilek F. A study of the dental solid waste produced in a school of dentistry in Turkey. Elsevier 2004;24:4: BULGULAR: Hastanemizde atıkların kontrolüne yönelik çalışmalar 2013 yılından önce sadece ADSM Hizmet Standartları Atık Yönetimi kapsamında yapılmakta idi yılında ünite içi atık yönetim planı oluşturuldu. Hastanemizde tedavi edilen hasta sayısı yıl bazında değişkenlik göstermektedir (Grafik 1). Yıllara göre atık miktarı hasta sayısına benzer şekilde değişkenlik göstermektedir (Grafik 2). Yıllara göre hasta sayısı ve atık miktarı arası oran uyumludur (Grafik 3). Yıllara göre hasta başına düşen tıbbi atık miktarının değerlendirilmesi için tek örnek t testi kullanıldı, hasta başına ortalama 90,3 ± 2,1 atık düştüğü ve yıllara göre hasta başına düşen atık miktarları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı bulunmuştur (p>0,05) yılında yapılan çalışmalara rağmen atık miktarının azalmamasının nedeni tıbbi atık listesinin yeniden tanımlanması ve kişisel koruyucu ekipman kullanımın artışıdır. Hasta sayısı ile tıbbi atık miktarı arasındaki korelasyon analizi yapıldı, Hasta sayısı ile tıbbi atık miktarı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olmadığı (p>0,05) bulundu. Her ne kadar bir ilişki bulunmasa da korelasyon katsayısının r=0,961 olduğu ve tıbbi atık miktarındaki artışın % 92’sinin hasta sayısı artışı ile açıklanabileceği (R2=0,92) tespit edildi. Yıllara göre tehlikeli atık miktarı ünite içi atık yönetim planı doğrultusunda artış gözlenmiştir.(Grafik 4)