TIP ETİĞİNDE GÜNCEL SORUNLAR

... konulu sunumlar: "TIP ETİĞİNDE GÜNCEL SORUNLAR"— Sunum transkripti:

1 TIP ETİĞİNDE GÜNCEL SORUNLAR
Prof. Dr. Tamer Akça MEÜ Tıp Fakültesi Genel Cerrahi A. D.

2 YAŞAMIN BAŞLANGICI İLE İLGİLİ TIP ETİĞİ SORUNLARI
tıp etiğinde güncel sorunlar

3 tıp etiğinde güncel sorunlar
abortus tıp etiğinde güncel sorunlar

4 tıp etiğinde güncel sorunlar
fetüsün ahlak kimliği ve statüsü? prenatal dönemde ne zaman tam olarak insan? farklı yaklaşımlar ahlaki toplumsal hukuki etik felsefi dini tıp etiğinde güncel sorunlar

5 tıp etiğinde güncel sorunlar
tıbbi açıdan abortus fetüs tek başına varlığını sürdüremeyecek kadarken (yaklaşık 24. gebelik haftasına kadar) gebeliğin sonlanması erken/ölü doğum doğum 24. haftadan normal doğum haftasına kadar abortus/küretaj evre gözetilmeksizin gebeliğin tıbbi veya cerrahi yolla sonlandırılması tıp etiğinde güncel sorunlar

6 abortus konusunda etik yaklaşımlar
fetüsün manevi-ahlaki kimliği? annenin hakları ile fetüsün hakları arasındaki değer çatışması tıp etiğinde güncel sorunlar

7 fetüsün kimliği ve haklar
muhafazakar görüş henüz birkaç hücreden ibaret olan embriyo erişkin ile aynı haklara sahip liberal görüş doğum anına kadar fetüs bir birey kabul edilemez feminist görüş kadının bedeni üzerinde söz hakkı istenmeyen gebelikler küretajın tek doğum kontrol yöntemi olarak kullanılması mali nedenler duygusal nedenler bebeğin cinsiyetinin beğenmeme gebeliğin kadının sağlığını/hayatını tehlikeye atması tıp etiğinde güncel sorunlar

8 fetüsün kimliği ve haklar
embriyonun gelişim sürecini temel alan yaklaşım manevi bir varlık olarak kabul edilecek gelişim düzeyine erişmeli anne rahmi dışında varlığını sürdürebilecek gelişim evresine ulaşması tıp etiğinde güncel sorunlar

9 fetüsün kimliği ve haklar
“Roe Wade’e karşı” davası (1973/ABD) mahkeme kararı küretaj karşıtı yasaların çoğunun anayasadan kaynaklanan özel hayatın gizliliği hakkını ihlal ettiği gerekçesiyle küretajı yasaklayan ya da engelleyen bütün eyalet yasalarını iptal etmek suretiyle fetüsün anne rahmi dışında canlılığını sürdürmeyi başaracağı gelişim aşaması (gebeliğin 24–28. haftaları), birey haklarının oluşması için belirleyici bir sınırdır tıp etiğinde güncel sorunlar

10 fetüsün kimliği ve haklar
yapay döllenme teknolojisi döllenmiş embriyonun ana rahmi duvarına yerleştirildiği andan itibaren kişilik haklarını kazanır geleneksel görüş fetüsün anne karnında hareket etmeye başlaması annenin bu hareketi hissettiği an genetik bilimi açısından insan anne babadan türeyen bir varlık, bir bireydir insan genetik koduna sahip hücreler? kanser hücreleri spermler ovum tıp etiğinde güncel sorunlar

11 fetüsün kimliği ve haklar
felsefi görüş örnekleri felsefeci Mary Anne Warren kişi olma ölçütleri manevi toplumun tam anlamıyla bir parçası olabilme, bunun için gereken bilişsel özellikleri geliştirebilme Warren’ı eleştirenler söz konusu bilişsel yetilerden yoksun pek çok çocuk/erişkin var bu durum yaşama haklarını ortadan kaldırmaz tıp etiğinde güncel sorunlar

12 fetüsün kimliği ve haklar
ülkemizde durum 2827 sayılı tarihli “Nüfus Planlaması Hakkında Kanun”un 5. maddesi gebeliğin 10. haftası doluncaya kadar annenin sağlığı açısından tıbbi sakınca olmadığı takdirde istek üzerine rahim tahliyesi” yapılabilir “Rahim Tahliyesi ve Sterilizasyon Hizmetlerinin Yürütülmesi ve Denetlenmesine İlişkin Tüzük” 2. Bölüm tıp etiğinde güncel sorunlar

13 üremeye yardımcı teknikler
tıp etiğinde güncel sorunlar

14 üremeye yardımcı teknikler
yapay döllenme teknikleri çok çeşitli ortak özellikleri döllenme doğal yöntemden farklı olarak, anne bedenin dışında in vitro koşullarda in vitro fertilizasyon embriyo transferi (IVF-ET) vb. tıp etiğinde güncel sorunlar

15 tıp etiğinde güncel sorunlar
IVF-ET kiralık anne çocuklara veya anne babaya zararı? üreme aile ana babalık kavramları infertil çiftlere çocuk sahibi olma imkânı taşıyıcı anne (surrogate mother) kendi genetik ürünü olmayan bebeği tıp etiğinde güncel sorunlar

16 sperm bankaları klonlama
sperm donörleri in vitro olarak döllenen embriyoların dondurularak depolanabilmesi yıllar sonra kendi genetik ebeveyni olan ya da olmayan çiftler için kullanılabilmesi dondurulmuş embriyolar “imha” edilebilmesi klonlama yöntemleri etik kabul? tıp etiğinde güncel sorunlar

17 sperm bankaları klonlama
anne ve babadan başka, üçüncü ve dördüncü tarafların, örneğin taşıyıcı annelerin, sperm vericilerin hakları? kadavradan oosit vericiliği geleneksel anlamda çekirdek aile kavramı? evlenmemiş heteroseksüel veya homoseksüel çiftler bekâr kadın veya erkekler çocuk sahibi tıp etiğinde güncel sorunlar

18 tıp etiğinde güncel sorunlar
evlat edinme genetik bağ? hamilelik süreci? tıp etiğinde güncel sorunlar

19 tıp etiğinde güncel sorunlar
dini yaklaşım Katolik kilisesi doğal yolun dışında yapay biçimde üreme teknikleri kabul edilemez Lüteryen, Anglikan, Musevi, Doğu Ortodoks, İslami öğretiler Tanrı üremeyi teşvik eder tıp etiğinde güncel sorunlar

20 tıp etiğinde güncel sorunlar
feminist yaklaşım kadını aşağılar kadını bir laboratuar, bir tohum makinesi haline düşürür kısır kadınları fiziksel, duygusal ve mali açıdan büyük sıkıntılara sokar geniş özgürlük seçenek tıp etiğinde güncel sorunlar

21 yardımcı tekniklerle dünyaya gelmiş çocukların bakış açısı
toplumsal yönden damgalanma ya da ayrımcılık biyolojik anne farklılığı nedeniyle daha sancılı başka seçeneğin bulunmadığı hallerde yine de dünyaya gelmiş olmak daha üstün bir değer tıp etiğinde güncel sorunlar

22 tıp etiğinde güncel sorunlar
aile kavramı gamet vericileri ve taşıyıcı anneler homoseksüel veya lezbiyen evlilikler çekirdek aile kavramı ve örgüsü? gerçek anne baba? geleneksel çekirdek aile kavramının dışında yeni tanımlamalar çocukların toplumsal kabulünde sorun tıp etiğinde güncel sorunlar

23 tıp etiğinde güncel sorunlar
aile kavramı İngiltere’de Warnock Raporu (1984, Dame Mary Warnock Report) “Çocuğun çıkarları sevecen, istikrarlı, heteroseksüel bir aile ortamında yetişmeyi gerektirir; bunun dışında koşulları bilerek zorlamak ahlaka uygun değildir”. Buna karşılık, Avrupa Komisyonu Glover Raporu (1989), yalnız yasayanların veya homoseksüel çiftlerin çocuk sahibi olmak açısından ayrımcılığa ve dışlanmaya maruz kaldıklarını; çocuğa iyi bir yaşamı garanti etmeleri halinde yapay döllenme tekniklerinden yararlanabilmeleri gerektiğini ifade etmiştir. Kanada Yeni Üreme Teknikleri Kraliyet Komisyonu da yalnız yasayan heteroseksüel veya lezbiyen kadınların, infertilite tedavisi hizmeti veren kliniklerden yararlanma hakkı olduğunu beyan etmiştir. tıp etiğinde güncel sorunlar

24 insan varlığın metalaştırılması
taşıyıcı annelere veya gamet bağışçılarına büyük paralar ödenmesi ile doğacak çocuğu ticari bir meta haline getirmesi olasılığı tıp etiğinde güncel sorunlar

25 embriyo, fetüs ve kadavraların kullanılması
embriyo ve benzeri insan kaynaklı ürüne erişim ve kullanım kolaylaştı in vitro dönemde embriyo dondurulabilir tedavi edilebilir implante edilebilir deneylerde kullanılabilir imha edilebilir bağışlanabilir tıp etiğinde güncel sorunlar

26 embriyo, fetüs ve kadavraların kullanılması
insanın genetik eşinin kopyalanması kısır çiftler için büyük bir umut ışığı organ nakli için büyük bir kaynak insanı insan yapan teklik, benzersizlik, kendine özgülük, farklılık değerleri yasa dışı amaçlar? ticari meta tıp etiğinde güncel sorunlar

27 tıbbi hizmetlere erişim ve adalet
maliyetli ve pahalı ücretsiz erişim? toplumda zengin ile yoksul arasında ayrımın keskinleşmesi toplumsal sınıflar arasında ayrılıkların artması adalet duygusunun örselenmesi tıp etiğinde güncel sorunlar

28 tıp etiğinde güncel sorunlar
ülkemizde yasal durum “In Vitro Fertilizasyon ve Embriyo Transferi Yönetmeliği” (1987 sadece resmi olarak evli infertil çiftler başka bir yöntemle tedavi edilemiyorlarsa sperm ve yumurta (oosit) alınması, depolanması, saklanması, satılması yasak üç yılı geçmemek şartıyla eşlerin rızası alınarak embriyo dondurulabilir saklama, dondurma, imha işlemleri için eşlerin yazılı izin belgesi şart tıp etiğinde güncel sorunlar

29 tıp etiğinde güncel sorunlar
ülkemizde yasal durum “Kordon Kanı Bankacılığı Yönetmeliği” (Resmi Gazete, Tarih: 5 Temmuz 2005,Sayı: 25866) “Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi: İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi” (Oviedo, 4 Nisan 1997) tıp etiğinde güncel sorunlar

30 tıp etiğinde güncel sorunlar
tartışmalar genetik ebeveynlik çekirdek aile çocukların yararı ahlak toplumun rolü her geçen gün yeni gelişmeler yapay döllenme ve embriyo transferi (IVF-ET) teknikleri, etik açıdan ve toplumsal doku ile uyumlu, kabul edilir çağdaş toplumlarda gelenekselleşmiş tedaviler arasında yeni yardımcı üreme tekniklerini eleştirirken bir zamanlar ateşli tartışmalara yol açmış “eski” tekniklerin zaman içinde kabul edilebilir hale geldiğini unutmamalı tıp etiğinde güncel sorunlar

31 YAŞAMIN SONU İLE İLGİLİ TIP ETİĞİ SORUNLARI
tıp etiğinde güncel sorunlar

32 tıp etiğinde güncel sorunlar
terminal dönem hastalar ağır anomalili yenidoğanlar ölmek üzere olan hastalar tıp etiği açısından sorunlar yaşamlarının girişimsel tedavilerle yapay olarak uzatılması ölümünün ertelenmesi tıp etiğinde güncel sorunlar

33 yaşam destek sistemleri
yapay solunum cihazları vücut dışı kan dolaşımı pompaları diyaliz aygıtları canlandırma tüple besleme v.b. yaşamın sonu ve ölüm tanımları etkilendi sorgulanmaya başlandı tıp etiğinde güncel sorunlar

34 tıp etiğinde güncel sorunlar
beyin ölümü eski tanım: ölüm solunumun ve kalbin durması güncel tanım: beyin ölümü beynin elektriksel potansiyelinin izoelektrik hatta düşmesi hasar geri dönüşsüz “beyin ölümü” kararı tıbbi bir karardır tıp etiğinde güncel sorunlar

35 tıp etiğinde güncel sorunlar
ülkemizde durum Organ ve Doku Alınması, Saklanması, Aşılanması ve Nakli Hakkında Kanun’un 11. maddesi (29 Mayıs 1979) beyin ölümü; biri kardiyolog, biri nörolog, biri beyin cerrahı ve biri de anesteziyoloji uzmanı 4 kişilik hekimler kurulunca oybirliği ile saptanır beyin ölümü gerçekleşmeden organ aktarımı yapılamaz tıp etiğinde güncel sorunlar

36 tıp etiğinde güncel sorunlar
bitkisel yaşam hasar sadece kortikal bölümde düşük düzeyde yaşam desteğiyle uzun yıllar hasta yaşamını bu durumda sürdürebilir dünyada ve ülkemizde durum; bitkisel yaşamdaki hastaların yaşamına son vermek suçtur ve adam öldürmek olarak kabul edilir güncel kabul gören ölçüt beyin sapını da kapsayacak şekilde tüm beyin ölümü bu bağlamda beyin ölümünde ötenazi? tıp etiğinde güncel sorunlar

37 tıp etiğinde güncel sorunlar
ötenazi tıp etiğinde güncel sorunlar

38 tıp etiğinde güncel sorunlar
etimoloji iyi ölüm tıbbın mevcut imkânları ile iyileştiremediği kişinin kendisi tarafından kabul edilebilir nitelikte bir yaşam sunamadığı hastalar ölümüne izin verilmesi bu ölüme yardım edilmesi tıp etiğinde güncel sorunlar

39 hekimin müdahalesine göre
pasif ötenazi yaşamı yapay olarak sürdüren destek sistemlerinin çekilerek (aygıtlar kapatılarak), hastalığın doğal sürecine bırakılması aktif ötenazi yaşamın hekim tarafından, hastanın isteğiyle, aktif olarak sonlandırılması tıp etiğinde güncel sorunlar

40 hastanın talebine göre
gönüllü ötenazi hasta, kendisine ötenazi uygulanmasını sözlü veya yazılı olarak aydınlatılmış onamını vererek talep eder gönüllü olmayan ötenazi hastanın değer sistemini iyi bilen, bu konudaki görüşlerini daha önce açıklamış olduğu kişilerin ve mahkemenin kararı ile (hasta tıbben fikir bildirecek durumda değil; koma, ağır akıl hastalıkları vb) gönülsüz ötenazi hastanın yaşama isteğini belirtmesine karşın ya da fikri sorulabilecekken sorulmaksızın yapılır (II. Dünya Savası’nda Nazi Almanya’sında) tıp etiğinde güncel sorunlar

41 ötenazi dışı uygulamalar
Canlandırma Uygulamayınız = “Do Not Resuscitate” DNR komutları ötenazi kapsamına girmez pasif ötenazi ile karıştırılır yararsız, boşuna tedavi (futile treatment) kavramı ile birlikte ele alınır tıp etiğinde güncel sorunlar

42 ötenazi dışı uygulamalar
hekim yardımlı intihar hekimin hastanın ölümünü kolaylaştıracak eylemi yapması için hastaya intihar etme yolları hakkında bilgi vermesi, yol göstermesi ölümcül ilaçlar etkili dozlar zehirli maddeler miktarları öldürücü gazlar hakkında bilgilendirmek, ipucu vermek Dr. Kevorkyan tıp etiğinde güncel sorunlar

43 ötenazi dışı uygulamalar
tıbbi bakımı sonlandırarak hastayı evine gönderme eldeki mevcut imkânlarla tıbben çaresi bulunmayan ölümcül vakalar ölümün yaklaştığı vakalar terminal dönemdeki vakalar tıp etiğinde güncel sorunlar

44 tıp etiğinde güncel sorunlar
ülkemizde yasal durum Hasta Hakları Yönetmeliği’nin (1998) 13. maddesi ötenazi yasaktır herhangi bir şekilde ölüme/intihara yardım “kasten adam öldürme suçu” kapsamında ve cezai sorumluluk bir insanı kasten öldüren kişi, müebbet hapis cezası ile cezalandırılır (TCK, 2004) Hasta Hakları Yönetmeliği’nin 25. maddesi bir hasta hakkı olarak tedavinin reddi, pasif ötenazi ile uyumlu mu? tıp etiğinde güncel sorunlar

45 tıp etiğinde güncel sorunlar
sonuç ötenazi bireyin kendi bedenini kontrol etme yetkisi çerçevesinde özerk bir seçim tartışmalar ve fikir ayrılıkları devam etmekte onurlu biçimde ölme hakkı çerçevesinde hekimden ölmeye yardım talebinde bulunmak tüm dünyada tartışmalı bir konu tıp etiğinde güncel sorunlar

46 tıp etiğinde güncel sorunlar
hekimin öldürmek niyetiyle, doğrudan, hastanın ölümüne neden olacak şekilde birtakım maddeler vermesi, müdahalede bulunması hukuk/etik açıdan savunulamaz yaşamı sürdürme, hayatı koruma görev ve sorumluluğu ile ters toplumda hekime olan güveni sarsıcı etki tıp etiğinde güncel sorunlar

47 ORGAN AKTARIMI VE TIBBİ ETİK
tıp etiğinde güncel sorunlar

48 tıp etiğinde güncel sorunlar
“Tıp bünyede görülen dengesizlikleri, aksaklıkları, noksanları ya düzeltir ya da noksan olan şeyin yerine başka bir şey koyar“ Prof. Dr. Jean Bernard tıp etiğinde güncel sorunlar

49 canlılardan ya da kadavradan
kan deri kemik kemik iliği kornea kalp karaciğer vb. böbrek (İlk başarılı böbrek nakli 23 Aralık 1954’te, Boston’da, kronik böbrek yetersizliği olan Amerikalı er R.H.’ de gerçekleştirilmiştir) tıp etiğinde güncel sorunlar

50 tıp etiği açısından organ aktarımı
bir insanın hayatını kurtarmak için bir başkasının beden bütünlüğüne dokunarak, o insan ömür boyunca tek böbrekle yaşama riski altına sokulabilir mi? canlı yerine kadavradan organ aktarımı sorunu çözer mi? adalet ilkesi kısıtlı sayıda organ / yoğun talep izin, rıza (onam) kimden? tıp etiğinde güncel sorunlar

51 tıp etiğinde güncel sorunlar
ölümün tanımı klinik/fizyolojik ölüm (eski tanım) kalbin ve solunumun spontan olarak çalışmasının durması beyin ölümü (güncel tanım) biyolojik ölüm yasal yönden de ölümün tanımı beyin sapı ölümü İngiltere Kraliyet Tıp Fakültesi Komisyonu (1974) beyin sapının, tüm beynin ölümü sonucu, beyin işlevini yerine getiremez ve diğer organların koordineli olarak çalışmasını sağlayamaz beyin ölümünün tespitinde EEG kayıtları esastır tıp etiğinde güncel sorunlar

52 tıp etiğinde güncel sorunlar
ülkemizde durum Organ ve Doku Alınması, Saklanması, Asılanması ve Nakli Hakkında Kanun’un (1979) 11.maddesi beyin ölümü biri kardiyolog, biri nörolog, biri nöroşirürjiyen ve biri de anesteziyoloji uzmanı 4 kişilik hekimler kurulunca oybirliği ile saptanır Organ Nakli Merkezleri Yönetmeliği (1993) hukuki ölüm = beyin ölümü tanı koymada beyin sapı kriterleri esas alınır tıp etiğinde güncel sorunlar

53 tıp etiğinde güncel sorunlar
ülkemizde durum organ bekleyen hasta çok/organ bağışı son derece sınırlı Organ Nakli Hakkında Kanun (1979) on sekiz yaşını doldurmuş ve mümeyyiz olan kişiden organ ve doku alınabilmesi için vericinin en az iki tanık huzurunda açık bilinçli ve tesirden uzak olarak önceden verilmiş yazılı veya en az iki tanık önünde sözlü olarak beyan edip imzaladığı tutanağın bir hekimce onaylanması” gerekir (Madde 6). tıp etiğinde güncel sorunlar

54 küçük yaştakilerin verici olmaları
canlı çocuk vericiden organ nakli değerli bir kaynak ancak hukuki temeli henüz yerleşmemiştir 16 yaşın altında anne babanın rızası alınır ancak ebeveyn rızasının geçerliliği çocuğun tedavisinde avantaj sağlamasına bağlıdır aktarımın çocuğun yararına olup olmadığı sorulmalı çocuğun suistimaline yol açılmamalı Türkiye’de durum; 18 yaşını doldurmamış ve mümeyyiz olmayan kişilerden organ ve doku alınması yasaktır tıp etiğinde güncel sorunlar

55 kadavradan organ aktarımı
bağış ile kadavradan organ aktarımı mümkün gözden çıkarılmış bir materyalin hayat kurtarmada kullanılması anlamında beyin ölümü (tıbbi ölüm) tanısının kabulü kadavradan organ aktarımına çeşitlilik getirmiştir tıbbi etik hassasiyetleri ölümden önce organ bağışı ile ilgili vasiyet ölümden sonra organların aktarımında kullanılabilirliği tıp etiğinde güncel sorunlar

56 tıp etiğinde güncel sorunlar
organların satışı satış; “organ bağışı” fikrini temelden yıkar adalet ilkesini tamamen zedeler dengenin yoksullar aleyhine bozulmasına yol açar İngiltere’de 1989’da düşük gelir düzeyindeki bazı Türkler para karşılığı, organ temin etmede kullanıldılar hukuk, tıp ve etik açısından tartışmalı İngiltere organ ticareti yapan hekimlerin isimleri mesleki kütükten silinir/hekimlik yapma yetkileri de ellerinden alınır Türkiye “bir bedel ya da çıkar karşılığı organ ve doku alınması ve satılması” yasaklanmıştır tıp etiğinde güncel sorunlar

57 fetüs ve yenidoğanın verici olarak kullanılması
sakat yeni doğan organlarının diğer yenidoğanlar için kullanım alanı giderek genişlemekte bugün dünyada özellikle kalp ve akciğer aktarımında ölü doğan ya da doğduğu zaman ölüm halinde olan (anensefaller) kullanılmakta etiğe aykırılık? yenidoğan anensefal bile olsa ölümü doğal yoldan olmalı tıp etiğinde güncel sorunlar

58 tıp etiğinde güncel sorunlar