İÇME SUYU TEMİN VE DAĞITIM SİSTEMLERİNDE SU KAYIPLARI T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI İÇME SUYU TEMİN VE DAĞITIM SİSTEMLERİNDE SU KAYIPLARI Gamze GÜÇLÜ Orman ve Su İşleri Uzmanı 27-29 Kasım 2014 TÜRKİYE’DE SU YÖNETİMİ VE GELECEĞİ/AFYONKARAHİSAR

İçme Suyu Temin ve Dağıtım Sistemleri

Su Kayıplarının Bileşenleri Toplam Su Kayıpları Fiziki Kayıplar İdari Kayıplar Fiziki Su Kayıpları : Borularda ve bağlantı parçalarında meydana gelen kırık ve çatlaklardan, boru başı ve abone bağlantı hatalarından ve servis depolarından meydana gelen, tüketici sayacından önceki, kaçak ve taşmalardan kaynaklanan kayıplar. İdari Su Kayıpları : Sayaç ve okuma hataları ile kayıt hatalarından ve izinsiz tüketimden kaynaklanan su kayıpları.

Fiziki Su Kayıplarını Oluşturan Temel Nedenler İklim ve Yer Hareketleri Suyun Kimyasal İçeriği Boru Üzerindeki Trafik Yoğunluğu Boru Malzemesi ve Kalitesi Su Şebekesinin Tasarımı İşçilik Kalitesi Su Şebekesindeki Basınç Su Şebekesinin Zamanla Bozulması/ Yaşlanması

İdari Su Kayıplarını Oluşturan Temel Nedenler Sayaç ölçüm hataları, yanlış bağlantılar, Şebeke sistemindeki arızaları giderirken oluşan kayıplar, Park, rekreasyon havuzları, Cami, mezarlık gibi bedelsiz gruba giren kamu aboneleri, İtfaiye için gerekli olan su, Yasal olmayan (kaçak) bağlantılar.

Su Kayıpları Neden Önemsenmeli? Fiziksel kayıpların düşürülmesinden elde edilen kazançlar üretime yansır ve işletme maliyetlerini düşürür. İdari kayıp kazançları doğrudan tahakkuka ve gelire yansır. Daha kolay düşürülebilir. Hemen kazanca dönüşür. Düşürmek daha az maliyet gerektirir.

Su Kayıplarının Tespiti ve Önlenmesi Sızıntı Türleri AKTİF YÖNTEM PASİF YÖNTEM Su kayıplarının tespit yöntemlerine girmeden önce sızıntı türler hakkında bilgi edinmemiz gerekiyor. Su şebekelerindeki fiziki kaçağın tespiti ile ilgili olarak pasif yöntem ve aktif yöntem olmak üzere iki ana yöntemden bahsedilebilir. Ancak bunun öncesinde sızıntı türlerinin bilinmesinde fayda vardır. …… Bu sızıntı türlerinin tespitinde kullanılan iki çeşit yöntem mevcuttur. Bunlardan ilki aktif yöntem olup raporlanmayan sızıntıların tespiti ve önlenmesinde kullanılır. Diğeri ise Pasif Yöntem olup raporlanan sızıntıların tespit ve önlenmesinde kullanılır. Pasif yöntemde sızıntı oluşmadan önce herhangi bir tespit veya önleme çalışması yapılmaz, sadece şikayet, ihbar veya gözle tespit sonucu müdahale yapılarak sızıntı giderilir. Pasif yöntemde; kaçak suyun toprağın üzerine çıkarak görülmesi ya da kaçaklardan zarar gören abonelerin şikayet etmesi üzerine tespit edilir.

Su Kayıplarının Bileşenleri Uluslararası Su Birliği (IWA) Amerikan Su İşleri Birliği (AWWA) Fiziksel ve ticari kayıpların tespitinden sonra yapılması gereken bunların nasıl değerlendirilip bir standarda bağlanacağıdır. Su kaybı denildiği zaman genellikle su dağıtım sistemindeki fiziksel kayıplar düşünülür. Oysa toplam kayıp çeşitli bileşenlerden oluşmaktadır. Su kayıpları ile ilgili terimlerin standartlaştırılması amacıyla, Uluslararası Su Birliği (IWA) ve Amerikan Su İşleri Birliği (AWWA) su kaybını oluşturan bileşenleri tanımlamış ve farklı su dağıtım sistemlerinin karşılaştırılabilmesi için gerekli olan performans göstergelerini hesaplayan Su Bütçesi Yönetimini oluşturmuştur. Bu yönetim anlayışı ülkemizde de kabul görmüş olup, 2014 yılında yasalaştırılmıştır. Standart Su Dengesi Formu

IWA/AWWA Yöntemine Göre Standart Su Dengesi Sisteme Giren Su İzinli Tüketim Faturalandırılmış İzinli Su Tüketimi Faturalandırılmış Ölçülmüş Kullanım Gelir Getiren Su Miktarı Faturalandırılmış Ölçülmemiş Kullanım Faturalandırılmamış İzinli Su Tüketimi Faturalandırılmamış Ölçülmüş Kullanım Gelir Getirmeyen Su Miktarı Faturalandırılmamış Ölçülmemiş Kullanım Su Kayıpları İdari Kayıplar İzinsiz Tüketim Sayaçlardaki Ölçüm Hataları Fiziki Kayıplar Temin ve Dağıtım Hatları ile Servis Bağlantılarında Oluşan Kayıp-Kaçaklar Depolarda Meydana Gelen Kaçak ve Taşmalar Su Dengesi: İçmesuyu sistemindeki su kaybı miktarının belirlenmesi amacıyla, üretilen, tüketilen ve kaybolan su miktarının ölçülmesi veya hesaplanmasını ifade eder ve aşağıdaki bileşenlerden oluşur: Sisteme Giren Su Miktarı: Kaynaktan çekilerek su alma yapısı vasıtası ile ve/veya içme suyu arıtma tesisinden sisteme verilen su miktarıdır. İzinli Tüketim Faturalandırılmış İzinli Tüketim Faturalandırılmış Ölçülmüş Kullanım: Su idaresinde abone olarak kaydı ve sayaç bağlantısı bulunan, düzenli olarak ölçülerek faturalandırması yapılan abonelerin kullandığı su miktarını ifade eder. Faturalandırılmış Ölçülmemiş Kullanım: Ölçümü yapılmamış ancak tahmini olarak veya varsa standartlara göre hesaplanmış ve faturalandırılmış tüketim miktarını ifade eder (örneğin bir müşteri sayacının bozulması, bakım-onarımı hallerinde çalışır durumda olmadığı dönemde, abonenin diğer aylardaki kullanımı göz önünde bulunduurlarak veya idarenin bu kapsamda geliştirdiği bir standart doğrultuusnda tahmini olarak faturalandırılması). Faturalandırılmamış İzinli Tüketim: Ölçülmüş ancak izinli olarak faturalandırılmamış tüketim ile izinli olarak hem ölçümü hem de faturalandırılması yapılmamış bağlantılardan kaynaklanan toplam tüketimden oluşur. Faturalandırılmamış Ölçülmüş Kullanım: Su idaresinde abone olarak kaydı ve sayaç bağlantısı bulunan ve su tüketim ölçümleri yapılan, ancak idarenin bilgisi dahilinde izinli olarak faturalandırma yapılmayan abonelerin (cami, vs.) kullandığı su miktarını ifade eder. Faturalandırılmamış Ölçülmemiş Kullanım: Su idaresince şebekeye bağlantısı sağlanmış, ancak idarenin bilgisi dahilinde ölçüm ve dolayısı ile faturalandırma yapılmayan bağlantılardan (park, bahçe vs.) kullanılan su miktarını ifade eder. Su Kayıpları: Şebeke giriş hacmi ile izinli tüketim arasındaki farktır. İdari kayıplar ve fiziki kayıpların toplamından oluşan su miktarını ifade eder. İdari Kayıplar: Sayaç ve okuma hataları ile kayıt hatalarından ve izinsiz tüketimden kaynaklanan su kayıpları miktarını ifade eder. İzinsiz Tüketim: İdarenin bilgisi dışında, yasal olmayan bağlantılar ve sayaçlara müdahale yolu ile yasadışı kullanılan su miktarını ifade eder. Sayaçlardaki Ölçüm Hataları: Sayaçların üretimi ile ilişkili bütün hata tipleri ve sayaçların yaşı, modeli, çeşidinden kaynaklanan hatalardan, aynı zamanda veri işleme hatalarından (sayaç okuma ve faturalama) kaynaklanan su tüketimini ifade eder. Fiziki Kayıplar: İçmesuyu temin ve dağıtım hatları ile servis bağlantılarındaki kaçaklar ile depolarda meydana gelen kaçak ve taşmaların toplamından meydana gelir. Temin ve dağıtım hatları ile servis bağlantılarında oluşan kayıp-kaçaklar: Sistemde ihbar edilmiş veya edilmemiş patlamalar, boru ve teçhizattaki belirsiz kaçaklar, boru çatlakları, vanalardan gelen kaçaklar, abone bağlantıları ve servis depolarında meydana gelen her türlü sızıntı ve patlama yoluyla kaybolan su miktarını ifade eder. Depolarda Meydana Gelen Kaçak ve Taşmalar: Sistem üzerindeki servis depolarında meydana gelen kaçak ve taşmalardan kaynaklanan su miktarını ifade eder

Gelişmişlik ve Su Kaybı İlişkisi Uluslararası Su Birliği’nin (IWA) yaptığı bir çalışmaya göre; GELİŞMİŞLİK DURUMU SU KAYBI ORANI Gelişmiş Ülkelerde % 8-24 Yeni Sanayileşen Ülkelerde % 15-24 Gelişmekte Olan Ülkelerde % 24–45 Su Kaybı İçin Kabul Edilebilir Sınır Değer % 10

Türkiye’de Mevcut Durum Kaynaktan alınan su 4,9 milyar m3 Kullanıcıya ulaşan su 2,8 milyar m3 Su dağıtım şebekelerinde meydana gelen su kayıpları, dünyadaki birçok şehir ve ülke için ortak ve yaygın bir sorundur. Kaynaktan temin edilen suyun %43,6’sı, kamusal tüketimler (park, bahçe, ibadethane vb.) de dahil çeşitli sebeplerden dolayı faturalandırılamamaktadır. Türkiye’de 2012 yılında 4,9 milyar ton arıtılmış su verilmiştir. Bu suyun %43,6 sı fiziki ve fiziki olmayan usullerde şebeke sisteminde kaybolmuştur. Şebeke sistemine verilen içme suyu miktarı yaklaşık 4,9 milyar m3 iken bunun 2,8 milyar m3’ü tüketiciler tarafından kullanılabilmiştir. Çok büyük miktarlarda su nihai tüketiciye ulaşmadan kaybolmaktadır. (TÜİK 2012 – Belediye Su İstatistikleri)

Su Kayıplarının Önlenmesi ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI SU YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ HAVZA YÖNETİMİ DAİRE BAŞKANLIĞI SU EKONOMİSİ VE VERİMLİLİĞİ ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ 04.07.2011 tarihli ve 645 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) uyarınca Bakanlık Merkez Teşkilatı bünyesinde Su Yönetimi Genel Müdürlüğü kurulmuştur. SU YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Su kaynaklarının korunması, iyileştirilmesi ve kullanılmasına ilişkin politikaları belirlemek. HAVZA YÖNETİMİ DAİRE BAŞKANLIĞI SU EKONOMİSİ VE VERİMLİLİĞİ ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ Suyun yönetimi, plânlaması ve verimli kullanılması,Su tasarrufu, kayıpların kontrolü, ve benzeri su verimliliği konularında planlama, araştırma, geliştirme, mevzuat çalışmaları ve teşvik çalışmaları Ekonomik Analiz Su Tarifeleri Yeniden Kullanım Su Kayıplarının Önlenmesi Su Verimliliği Su Tasarrufu

AB Su Çerçeve Direktifi Havza temelli yönetim yaklaşımı Nehir Havza Yönetim Planları Önlemler Programı Kıyı ve Geçiş Suları İzleme ve Değerlendirme Su Kayıplarının Önlenmesi Atıkların Bertafı AB, Aralık 2000 tarihinde yürürlüğe giren Su Çerçeve Direktifi (SÇD) ile havza temelli yönetim yaklaşımını benimsediğini ilan etmiştir. TEMEL HEDEF: Avrupa’daki suların(*) (hem yüzeysel hem de yer altı sularında) 2015 yılında ekolojik ve kimyasal açıdan “iyi” duruma ulaştırılması hedeflenmektedir. Direktif su yönetimi açısından tanımlanmış Nehir Havzaları Bölgelerine dayanmaktadır. Direktifin en etkin uygulama aracı Nehir Havza Yönetim Planları’dır. NHYP hazırlık aşamaları: Havzaların belirlenmesi, karakterizasyonu, izleme ve çevresel hedeflerin oluşturulması, önemli su yönetimi sorunları raporu ve önlemler programı Önlemler Programı’nda su miktarının korunması,su tasarrufuna, su verimliliğine ve su kayıplarının önlenmesine yönelik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi önem arz etmektedir. Tarımsal Önlemler Erozyon ve Taşkın Kontrolü Suyun Ücretlendirilmesi Jeotermal Sular 13

Blueprint Belgesi A Blueprint to Safeguard Europe’s Water Resources (2012) (Avrupa’nın Su Kaynaklarının Korunmasına Yönelik Bir Plan (2012)) Avrupa’nın su kaynaklarının korunmasına yönelik eylemleri sekteye uğratan engellerle mücadele edilmesi amaçlanmaktadır. Planda Yer Alan Ana Temalar Arazi kullanımının geliştirilmesi Su kirliliğinin ele alınması Su verimliliği ve esnekliğinin artırılması Su kaynaklarının yönetimine müdahil tarafların yönetişiminin geliştirilmesi

Blueprint Belgesi Blueprint kapsamında; Su verimliliği ve esnekliğinin artırılması için önerilen eylemler Planda önerilen eylem Eylemi kim gerçekleştirecek? Çevre Çerçeve Direktifi kapsamındaki su fiyatlandırma/maliyet karşılama yükümlülüklerinin uygulanması Komisyon Su fiyatlandırma/maliyet karşılamanın Kırsal Kalkınma ve Uyum politikası fonları kapsamında bir ön koşul haline getirilmesi Konsey, AP ve Komisyon Ticaret programları ve bir maliyet/fayda değerlendirmesine ilişkin CIS Kılavuzunun geliştirilmesi Komisyon, Üye Devletler, paydaşlar Su kullanımı azaltımının Kırsal Kalkınma kapsamındaki birtakım sulama projeleri için bir ön koşul haline getirilmesi Su hesapları (ve ekolojik akış) ile ilgili CIS Kılavuzunun geliştirilmesi Hedeflerin belirlenmesi ile ilgili CIS Kılavuzunun geliştirilmesi Su ile ilgili ürünlerin Eko-tasarım Çalışma Planına eklenmesi   Gönüllülük esasına dayalı AB Eko-etiket ve Yeşil Kamu İhale ölçütlerinin geliştirilmesi. Sürdürülebilir bir ekonomik kayıp-kaçak düzeyinin yakalanmasına yönelik en iyi uygulamalar/araçların yayılması. Komisyon, Üye Devletler, su endüstrisi

Ulusal Plan ve Programlar 10. Kalkınma Planı 2.3.4 Kentsel Altyapı Politikaları c. Politikalar 979. Yerleşim yerlerinin içme ve kullanma suyu ihtiyaçlarının tamamı karşılanacak, su kayıp-kaçakları önlenecek, mevcut şebekeler iyileştirilerek sağlıklı ve çevre dostu malzeme kullanımı yaygınlaştırılacaktır.

Yönetmelik Çalışmaları Akademisyenlerin desteği ile “Su Kayıp ve Kaçakları Yönetmeliği” taslağı hazırlanmıştır. 1-2 Nisan 2013 tarihinde ilgili tarafların bir araya geldiği “Su Kayıp-Kaçakları Çalıştayı” düzenlenmiş ve taslak yönetmelik değerlendirilmiştir.

Su Kayıp Kaçakları Çalıştayı Türkiye Belediyeler Birliği’nin desteğiyle gerçekleştirilen Çalıştaya 90 kişi katılım sağlamıştır: Su Yönetimi Genel Müdürlüğü İlgili Birimleri İlgili Bağlı Kuruluşlar (DSİ, SUEN) Üniversiteler Türkiye Belediyeler Birliği Büyükşehir Belediyeleri - Su ve Kanalizasyon İdareleri İlgili Bakanlıklar Sulama Birlikleri ÇALIŞTAYA KATILAN KURUM/KURULUŞLAR Çevre ve Şehircilik Bakanlığı İller Bankası A.Ş. Genel Müdürlüğü Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Sulama Birlikleri Derneği Konya Bölgesi Sulama Kooperatifleri Birliği Alibeyhüyüğü Sulama Kooperatifi Mevlana Kalkınma Ajansı Eskişehir Sulama Birliği Başkanlığı Akdeniz Ün. Mühendislik Fak. Çevre Müh. Böl. Prof. Dr. Habib Muhammetoğlu İTÜ İnşaat Fak. Çevre Müh. Böl. Prof. Dr. İzzet Öztürk Gazi Ün. Mühendislik Fak. İnşaat Müh. Böl. Prof. Dr. Osman Özdemir Ankara Ün. Ziraat Fak. Tarımsal Yapılar ve Sulama Böl. Prof. Dr. Yusuf Ersoy Yıldırım Ankara Ün. Su Yönetimi Enstitüsü Md. Yrd. Yrd. Doç. Dr. Gökşen ÇAPAR Çanakkale Onsekizmart Ün. Ziraat Fak. Tarımsal Yapılar ve Sulama Böl. Yrd. Doç. Dr. İsmail TAŞ Çalıştay çıktıları doğrultusunda revize edilen taslak yönetmelik Kurum görüşlerine sunulmuştur.

İçme Suyu Temin ve Dağıtım Sistemlerindeki Su Kayıplarının Kontrolü Yönetmeliği 8 Mayıs 2014 tarih ve 28994 sayılı Resmi Gazete

İçme Suyu Temin ve Dağıtım Sistemlerindeki Su Kayıplarının Kontrolü Yönetmeliği 3 Bölüm-13 madde Birinci Bölüm Amaç, Kapsam, Dayanak ve Tanımlar İkinci Bölüm İlkeler, İçmesuyu temin ve dağıtım sistemlerinin yönetimi, Su kayıplarının azaltılması için alınacak tedbirler, Su kayıplarının tespiti, Su kayıplarının azaltılması Üçüncü Bölüm Bilgi Verme Yükümlülüğü ve İdari Yaptırımlar, Sorumluluk, Yürürlük, Yürütme Ek: İçmesuyu Temin ve Dağıtım Sistemlerindeki Su Kayıpları Yıllık Raporu

İçme Suyu Temin ve Dağıtım Sistemlerindeki Su Kayıplarının Kontrolü Yönetmeliği Su kayıplarının azaltılması MADDE 9 – (1) İdareler su kayıp oranlarını, bu yönetmeliğin yürürlük tarihinden itibaren, büyükşehir ve il belediyelerinde 5 yıl içerisinde en fazla % 30, takip eden 4 yıl içerisinde ise en fazla % 25 düzeyine; diğer belediyelerde 9 yıl içerisinde en fazla % 30, takip eden 5 yıl içerisinde ise en fazla % 25 düzeyine indirmekle yükümlüdürler. Bu kapsamda, bu Yönetmelik uyarınca çıkarılacak Teknik Usuller Tebliğinde verilen yöntemler çerçevesinde gerekli faaliyetler yürütülür. Bilgi verme yükümlülüğü MADDE 10 – (1) İdareler, Ek-1’de formu verilen raporu, bu yönetmeliğin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren üç ay içerisinde, sonraki yıllarda ise her yıl, takip eden yılın Şubat ayı sonuna kadar Bakanlığa yazılı olarak gönderir.

İÇMESUYU TEMİN VE DAĞITIM SİSTEMLERİNDEKİ SU KAYIPLARI ENVANTER FORMU Kaynaktan çekilen su miktarı Sisteme verilen su miktarı Abone sayısı İzinli tüketim miktarı Su kayıp miktarı (sisteme verilen su miktarı - izinli tüketim miktarı) İletim ve dağıtım hattı uzunluğu CBS uygulamaları, SCADA sistemi, Abone Bilgi Sistemi Sayaç türleri Su kayıpları ile ilgili yapılan çalışmalar

Standart Su Dengesi Formu Sisteme Giren Su İzinli Tüketim Faturalandırılmış İzinli Su Tüketimi Faturalandırılmış Ölçülmüş Kullanım Gelir Getiren Su Miktarı Faturalandırılmış Ölçülmemiş Kullanım Faturalandırılmamış İzinli Su Tüketimi Faturalandırılmamış Ölçülmüş Kullanım Gelir Getirmeyen Su Miktarı   Faturalandırılmamış Ölçülmemiş Kullanım Su Kayıpları İdari Kayıplar İzinsiz Tüketim Sayaçlardaki Ölçüm Hataları Fiziki Kayıplar Temin ve Dağıtım Hatları ile Servis Bağlantılarında Oluşan Kayıp-Kaçaklar Depolarda Meydana Gelen Kaçak ve Taşmalar

Bazı Su idarelerindeki Kayıp Oranları (2013 Yıllık Raporları) Belediye/Su idaresi Sisteme Giren Su (m3/yıl) İzinli Tüketim Su Kaybı Gelir Getirmeyen Su Miktarı m3/yıl % DİSKİ-Diyarbakır 71.610.780 30.586.858 42,7 41.023.922 57,3 ASKİ- Adana 135.504.347 79.244.319 58,5 56.260.028 41,5 69.745.439 51,5 İSU-Kocaeli 152.641.858 89.411.352 58,6 63.230.506 41,4 63.885.797 41,9 SASKİ-Samsun 48.923.850 29.147.269 59,6 19.776.581 40,4 20.475.507 İZSU-İzmir 184.066.557 123.044.693 66,9 61.021.864 33,2 61.580.935 33,4 MASKİ-Malatya 55.987.200 38.800.436 69,3 17.186.764 30,7 31.934709 57 BUSKİ-Bursa 107.540.000 83.072.000 77,3 24.470.000 22,8 25.471.000 23,7 Çanakkale 10.606.415 5.949.989 56 4.656.426 44 Merzifon 5.918.400 2.104.366 35,6 3.814.034 64,4 Safranbolu 5.000.000 2.135.225 2.864.775 Görele 1.000.000 650.000 65 350.000 35 354.000 35,4 Taşköprü 617.488 531.196 86 86.292 14 *: Belediye yıllık raporunda izinli tüketim miktarı verilmeyip, gelir getiren su miktarı verildiğinden; su kaybı hesaplanamamıştır.

Teknik Usuller Tebliği Yönetmelik ile belirlenen esasları detaylandırmak ve su idareleri ile belediyelere yol göstermek maksadıyla bir Teknik Usuller Tebliği de yayımlanacaktır. Bu Tebliğ’de, belirlenen içme-kullanma suyu temin ve dağıtım sistemlerinin yönetimi, şebekelerde su kayıplarını azaltmak üzere alınacak tedbirler, su kayıplarının tespiti ve azaltılması yöntemleri açıklanacak ve bunlara yönelik bazı standartlar getirilecektir. Hazırlık çalışmaları kapsamında, küçük bir katılımcı grubu ile 5 günlük bir çalıştay gerçekleştirilmesi planlanmaktadır.

Su Kayıplarını Önlemek İçin Alınması Gereken Tedbirler Şebekede alınacak başlıca tedbirler: Şebekenin sürekli izlenmesi ve kontrolü Teknik personelin uluslararası normlarda eğitimi Kaçak su kullanımının önlenmesi Kullanım ömrünü tamamlayan sayaçların ve şebekenin yenilenmesi

Su Kayıp-Kaçaklarının Önlenmesi İle Elde Edilecek Kazanımlar Su temin ve iletim maliyetinin düşürülmesi Su kayıplarının/israfının azaltılması Yatırım projeleri maliyetlerinin ertelenmesi Su yönetimi giderlerinin azaltılarak halka en iyi hizmetin sunulması Su temininde ekonomik kaybın önüne geçilerek su fiyatlarının düşürülmesi, Belediye gelirlerinin arttırılması.

TEŞEKKÜR EDERİM