İlkelerin Çatışması

Tıp etiğiyle ilgili tartışmaların temelini iki felsefi görüş oluşturur 1. Kantın "Ödev" (deontoloji), Ödev felsefesine göre sonuç yerine, eylemdeki amacının iyi ya da kötü olup olmaması temel alınmakta, 2. J. Bentham ile J.S. Mill'-in "Yararcılık" (utilitarianism) kuramı. Yararcılık felsefesinin geliştirmiş olduğu etik anlayışına göre, eylemin sonucunun iyi ya da kötü olup olmaması temel alınmaktadır.

Günümüzde tıp etiğinde ilkeler özerkliğe saygı ilkesi (respect for autonomy), yararlılık (beneficence), kötü davranmama (non-maleficence), aydınlatılmış onam (informed consent), adalet (justice), gizliliğe saygı (privacy), zarar vermeme (noharmful, do no-harm), sadakat (fidelity), özgürlük (liberty), doğruluk (veracity), sözünde durma (promise-keeping), gerçeği söyleme (truth-telling), sır saklama (confidentiality), eşitlik (equity)

Tıp etiğinde çağdaş değerler Yararlılık İlkesi, Zarar Vermeme İlkesi, Hasta özerkliğine Saygı ilkesi, Adalet ilkesi tıpta uyulması gereken ilke ve kuralların alt yapısını oluşturmaktadır.

İLKELERİN ÇATIŞMASI Bazı etik "değerlerin“ tek bir ilke altında toplanması, bazılarının ilke yerine başka kurallar olarak görülmesi gibi yaklaşımlar geliştirilmiştir. Doğruluk, sır saklama, sadakat, gizliliğe saygı ilkeleri birer etik kural olarak değerlendirilirken; özerkliğe saygı ilkesi adı altında, sözünde durma, gerçeği söyleme, aydınlatılmış onam, gizliliğe saygı ilkelerinin bulunduğu ya da adaletin bir ilke değil daha geniş; kuram düzeyinde bir kavram ve değer olduğu yolundaki görüşler vardır .

İLKELERİN ÇATIŞMASI Görüş sahipleri - bazı gerekçelerle- ilkelerden bazılarına öncelik vererek tıp etiğini "ilkeler yönünde" kendilerine göre temellendirmişler, Bu konuda son olarak da, " yararlılık, özerkliğe saygı, adalet, aydınlatılmış onam ve kötü davranmama ilkelerini "temel ilkeler " olarak kabul etme yönünde bir eğilim ortaya çıkmıştır.

İLKELERİN ÇATIŞMASI Beauchamp ve Childress; tıp uygulamasında karşılaşılan etik sorunların çözümünde, mevcut koşullara göre etik ilkelerden herhangi biri/birden fazlasının seçilebileceğini, bazılarının da feda edilebileceğini belirtmiştir.

İLKELERİN ÇATIŞMASI Olası çatışma durumlarında ihlal edilecek ilkenin seçimi sırasında, dikkat edilmesi gereken bazı noktalar ; 1. Etik ilkenin çiğnenmesinde gerçekçi bir neden bulunmalı, 2.Başka bir seçeneğin olmadığı durumlarda çatışan ilkelerden birini çiğnemek kaçınılmaz olabilir, 3. İlke ihlal edilirken eylemin amacı doğrultusunda ilkeye en az zarar verecek biçimde yapılmalıdır, 4. Kişi ihlalin etkilerini en aza indirmeye çalışmalıdır .

İLKELERİN ÇATIŞMASI Kansere yakalanmış bir hastadan hastalığın gizlenmesi, kanser olmadığının söylenmesi sıkça karşılaşılan tutumudur. Böyle bir tutumla, gerçeği söyleme, doğruluk, aydınlatılmış onam ilkeleri, dolayısıyla, tüm bu ilkeleri içinde barındıran özerkliğe saygı ilkesi çiğnenmiş olmaktadır. Öte yandan gerçeğin hastaya zarar vereceği düşüncesiyle gösterilen bu tutum, yararlılık ilkesini ön planda tutan görüş sahipleri tarafından, doğru bir davranış olarak kabul edilmektedir.

İLKELERİN ÇATIŞMASI Uygulamadan önce hasta/deneklerin aydınlatılmış onamını almak, özerkliğe saygı ilkesi için vazgeçilemez bir öğedir. Bu ilke, denek ve hastayı koruduğu gibi, aynı zamanda sağlık personeli ve araştırmacıyı da korur. Aydınlatılmış onamla; hasta sorumluluğu paylaşmakta, zarar/ yarar dengesinin, yarar yönünde olması için azami dikkati göstermesini sağlamaktadır. Gerçek bir aydınlatılmış onam; hastaya verilmesi gereken bilgilerin açıkça verilmiş olması, bilginin anlaşılır olması, hastanın gönüllü, yeterli olması ve bunların sonunda denek/hastanın onam vermiş olması gerekmektedir.

İLKELERİN ÇATIŞMASI Psikiyatri hastalarının tedavi ve bakımı, araştırmalarda kullanılmaları sırasında, özerkliği sıklıkla gözardı edilmekte/aydınlatılmış onamları alınmamakta, bu konu tartışmalara neden olmaktadır. Sağlık personeli yararlılık ve özerkliğe saygı ilkelerinden hangisine uygun olarak davranılacağı konusunda etik ikilem içinde kalmaktadırlar.

İLKELERİN ÇATIŞMASI Günümüzde tıbbi bakım/teknolojideki gelişmeler; insan yaşamını, doğal sürecinden daha fazla uzatmaya olanak sağlamış, yoğun bakım ünitelerinin önemini artırmış, buradaki tıbbi müdahalelerle ilgili etik çatışmaların, sorunların çıkmasına neden olmuştur. Organ aktarımı ve tedavinin sonlandırılması kararı, aydınlatılmış onam ile kötü davranmama ilkelerinin çatışmasına neden olmaktadır.

İLKELERİN ÇATIŞMASI Tedavi şansı çok az olan nörolojik kusurla doğan bir bebeğe anne ve babanın tedavi konusunda ısrarlı olması, bilimsel gerekçelerle tedavinin gereksiz olduğunu, tedavinin yapılmasının bebeğe herhangi bir yarar getirmeyeceğini, aksine, müdahalenin bebeğe zarar vereceğini düşünen hekim doğal olarak etik yönden yararlılık/kötü davranmama ilkeleri arasında bir ikilemle karşı karşıya kalacaktır.

İLKELERİN ÇATIŞMASI AİDS‘li, HIV taşıyıcıları, bulaşıcı ve salgın hastalıklara yakalanmış hastaların, toplumu korumak amacıyla kamuoyuna duyurulması bireyin özerkliğine yapılmış bir saldırı olarak değerlendirmekte, Bu durumda yalnız özerkliğe saygı ilkesinin ihlali değil, aynı zamanda hasta sırrının korunması ilkesi de çiğnenmiş olmaktadır

İLKELERİN ÇATIŞMASI Bu örnek gerçekte yararlılık ile özerkliğe saygı ilkesinin şiddetle çatışma halinde olduğu halk sağlığı hizmetlerinin etik yönüne ilişkin yapılan tartışmalara tipik bir örnektir. Zorunlu sağlık taramaları, aşı uygulamaları gibi halk sağlığı hizmetlerinin halka ulaştırılması sırasında, kimi zaman bireyin kendi hakkında karar verme hakkı göz ardı edilmekte, dolayısıyla özerkliğe saygı ilkesi ihlal edilmektedir.

İLKELERİN ÇATIŞMASI Adalet ilkesinin etik sorunlarda, öteki ilkelerden ayrı bir yeri vardır. Sınırlı sağlık kaynaklarının paylaştırmasında bu ilke son derece önemli bir işlevselliğe sahiptir. Ancak sıklıkla ihmal edilmektedir. Örneğin, tıbbi araç ve olanakların tüm toplum kesimine adil ve dürüstçe dağıtılması, bu ilkenin gereklerine uygun biçimde davranmakla gerçekleşebilir. Bu anlamda' böbrek aktarımı yapılacak gençlerin yaşlılara tercih edilmesi, tıbbi araçların kullanımında toplumsal statülere göre karar verilmesi gibi durumlar, adalet ilkesinin ihlal edildiğini gösterir örneklerdendir.

İLKELERİN ÇATIŞMASI Genetik araştırmalar, etik ilkelerin sıklıkla çatışma haline geldiği bir başka tıp alanıdır. Araştırma sonuçlarıyla ilgili bilgilerin kişilere aktarılıp aktarılamayacağı konusunda doğruluk, dürüstlük, gerçeğin söylenmesi gibi çok sayıda ilke, kararın etik yönünü belirlemektedir.

TIP ETİĞİ AÇISINDAN VERİLERİN MAHREMİYETİ Sağlık kurumlarındaki tıbbi kayıt dosyaları, ilaç reçeteleri, tıbbi test kayıtları/ödeme kayıtlarındaki bilgilerin saklanması, korunabilmesi ve yayılması gizlilik açısından önemli bir etik sorundur. Bilgisayar sistemlerinin gelişmesi, elektronik kayıtların en önemli bilgi depolama aracı haline gelmesi bu konuda önemli etik sıkıntılara yol açmakta, Tıbbi kayıtların elektronik ortamda saklanmaya başlanmasıyla hastaya ait bilgilere “ilgisiz” kişilerin ulaşmasına fırsat tanımaktadır.

TIP ETİĞİ AÇISINDAN VERİLERİN MAHREMİYETİ Hastaya ait bilgilerin korunmasına ilişkin önemli başka nokta ise, tıbbi bilgilerin sağlık dışı kurum ve alanların da ilgi alanına giriyor olmasıdır. Bu tür durumlarda hasta bilgilerinin gizliliğinin korunması konusu başlı başına tartışılması gerekir hale gelmektedir. Hasta bilgilerine kolayca ulaşılması/ biliniyor olması üçüncü kişilerin hastayı istismar etmelerine fırsat verecektir.

TIBBİ KAYITLARIN MAHREMİYETİ, ULAŞABİLME SORUNU Mahremiyet ve gizliliğinin korunması amacıyla hastaya ait bilgilerin kayda girilmemesi, erişimin kısıtlanmasının, kayıtlara erişmenin gerektiği acil durumlarda, erişememeye bağlı ortaya çıkacak olumsuzlukların hastanın tedavisini olumsuz yönde etkileyeceği unutulmamalıdır. Tıpta gizliliği korumanın en önemli yöntemi, hasta mahremiyeti ve gizliliğinin bir hasta hakkı olduğunu benimsemiş sağlık çalışanlarının varlığıdır.

Sağlık personelinin etik yükümlülükleri Sorumlulukların bilincinde olma Anlayış ve becerilerini geliştirme Ayrım gözetmeme Hayatı koruma, ızdırabı hafifletme Zarar verebilecek girişimlerden sakınma Değer ve dini inançlarına saygı duyma Verilen tüm bilgileri saklama Bilgi ve becerileri en üst düzeyde tutma İşbirliği yapma Meslek ahlak yasasının onurunu koruma