SAĞLIK İŞLETMELERİNDE HASTA HAKLARI Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT

Sunuş HASTA HAKLARI Hasta Hakları Kavramının Gelişim Süreci Türkiye’de Hasta Hakları MALPRAKTİS

HASTA HAKLARI Hastalık kavramı gibi sağlık kavramı da, tıbbın temel kavramlarındandır ve normatif bir kavramdır. Sağlıklı olmak, insanların doğuştan kazandıkları vazgeçilmez ve devredilmez haklarının başında gelmektedir. Sağlıklı olmaksızın, bireyin diğer haklarını kullanabilmesi mümkün değildir. Bu nedenle sağlıklı yaşam hakkının güvence altına alınması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu düşünceler sonucunda da hasta hakları kavramı ve bu alana ilişkin hukuki düzenlemeler gelmiştir.

HASTA HAKLARI Hastalar, gelişen tıp teknolojisi, giderek karmaşıklaşan sağlık sistemi ve ticari bir nitelik kazanmaya başlayan sağlık kurumları karşısında kendilerini güçsüz ve korunmaya muhtaç hissetmektedir. İşte bu nokta da, insanın onurunun ve bütünlüğünün korunmasını ve hastaya birey olarak gösterilen saygının artırılmasını amaçlayan çabalara ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Tıp hukukunun önemli bir bölümünü hasta hakları oluşturmaktadır.

HASTA HAKLARI Hasta hakları, aynı zamanda sağlık personelinin hak ve yükümlülüklerini de belirlemektedir. Bu itibarla, hasta hakları kavramı, sağlık personeline karşı bir kavram olarak görülmemelidir. Hasta hakları kavramını ortaya koyan ve geliştirenler de bizzat hekimlerdir.

HASTA HAKLARI Hasta haklarının önemli hale gelmesinde hızla gelişen teknoloji ve büyüyen sağlık sektörüyle beraber, sağlık hizmeti satın alan sayısının artması da etkili olmuştur. Hukuk, bir mal ve hizmeti özel amaçlarla satın alarak, nihai olarak kullanan veya tüketen gerçek veya tüzel kişiyi tüketici olarak ifade etmektedir.

HASTA HAKLARI Hasta hakları, sağlık hizmetinin satın alınması ve tüketilmesi sürecinde insan haklarının ve değerlerinin sağlık hizmetlerine uygulanmasını içerir. Dayanağını da insan haklarıyla ilgili temel belgelerden almaktadır. Bir başka deyişle insan olarak saygı görme, kendi yaşamını belirleme, güvenli bir yaşam sürdürme, özel yaşama saygı gösterme gibi ilkeler ile birlikte; yeterli sağlık bakımı ile sağlığın korunması ve mümkün olan en yüksek sağlık düzeyine ulaşma, hasta haklarının da temelini oluşturmaktadır.

HASTA HAKLARI Hasta hakları genel olarak kişi ile sağlık kuruluşları arasındaki ilişkileri düzenlemek üzere; kişinin sağlıklı kalma hakkına kendi iradesi dışında herhangi bir engel olmaksızın sahip olması, sağlık hizmetleri verilirken insan haklarının gözetilmesi, hastalara uygulanan tıbbi tedavinin insani boyutunun desteklenmesi, hastanın sağlık hizmetlerinden en üst düzeyde ve eşitlik çerçevesinde yararlanırken karşılaşabileceği zorlukların önlenmesi ve giderilmesi, hasta ile sağlık personeli arasındaki iletişimin geliştirilmesi için tarafların uymakla zorunlu oldukları esas ve kuralları kapsar.

HASTA HAKLARI Hasta Hakları Yönetmeliği’nin 4. maddesinde hasta hakları; “Sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan fertlerin, sırf insan olmaları sebebiyle sahip bulundukları ve T.C. Anayasası, milletlerarası antlaşmalar, kanunlar ve diğer mevzuat ile teminat altına alınmış bulunan haklarını ifade eder”.

Hasta Hakları Kavramının Gelişim Süreci Temelinde bütün özellikleri ile iki insan arasındaki ilişki olarak yaşanan ve “güvene dayalı” olması esas olan hasta-hekim ilişkisi, günümüzde hastaları ve hekimleri kuşatan sağlık kuruluşlarının fabrika benzeri atmosferi içinde artık hukuksal boyutu da olan bir ilişki haline dönüşmektedir. Hastalar, gelişen tıp teknolojisi, giderek karmaşıklaşan sağlık sistemi ve tıptaki yüksek uzmanlaşmanın sonucundaki asimetrik bilginin sonucu, hekimlik karşısında kendilerini güçsüz ve korunmaya muhtaç hissetmektedir.

Hasta Hakları Kavramının Gelişim Süreci Sağlık hizmetlerini serbest piyasa dinamiklerine terk eden gelişmeler, hem hastaları, hem de hekimleri köşeye sıkıştırmaktadır. Bu noktada, insanın onurunun ve bütünlüğünün korunmasını ve hastaya kişi olarak gösterilen saygının artırılmasını amaçlayan çabalara ihtiyaç vardır. Bu çabaların bir ürünü olan hasta hakları son yıllarda sağlık hizmeti tartışmalarında önemli bir yer tutmaktadır. Herhangi bir hizmeti satın alırken sahip olduğumuz ‘tüketici haklarının’ sağlık sektöründeki karşılığı ‘hasta haklarıdır’.

Hasta Hakları Kavramının Gelişim Süreci Hasta hakları ile ilgili ilk çalışmalar Amerika Birleşik Devletleri’nde başlamıştır ve bu konudaki adımlar hekimler tarafından atılmıştır. Amerikan Hastaneler Birliği’nin bu konuda ilk girişimleri başlattığı belirtilmektedir. Birlik 1972 yılında Hasta Hakları Beyannamesi’ni yayınlamıştır. Bu beyannamenin hasta haklarına ilişkin yayınlanan ilk belge olduğu varsayılmaktadır. Avrupa’da ise 1975 yılı sonlarında Avrupa Konseyi Parlamenterler Asamblesi hasta hakları ile ilgili öneriler taslağı hazırlamıştır.

Hasta Hakları Kavramının Gelişim Süreci Hasta haklarına ilişkin ortaya çıkan ilk uluslararası yazılı belgenin 1981 yılında Dünya Hekimler Birliği’nce kabul edilen Lizbon Hasta Hakları Bildirisi’dir. Bu bildirgede temel hasta hakları sıralanmış daha sonra Dünya Sağlık Örgütü’nün Avrupa Bürosu tarafından 1994 yılında Amsterdam’da “Avrupa’da Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi” kabul edilmiştir.

Hasta Hakları Kavramının Gelişim Süreci Bu bildirgede hasta hakları altı ana başlıkta toplanarak ayrıntılı olarak tanımlanmıştır: Sağlık hizmetlerinde insan hakları ve değerleri, Bilgilendirme, Onay, Mahremiyet ve özel hayat, Bakım ve tedavi, Başvuru

Hasta Hakları Kavramının Gelişim Süreci 1995 Endonezya Dünya Tabipleri Birliği toplantısı sonucunda bu bildirge genişletilerek Bali Bildirgesi adıyla yayınlanmıştır. Bu bildirgede şu haklar açıklanmıştır; Kaliteli tıbbi bakım alma hakkı, Seçme özgürlüğü hakkı, Kendi yazgısını saptama hakkı, Bilinci kapalı hastalardan onam alınma koşulları,

Hasta Hakları Kavramının Gelişim Süreci Yasal olarak yeterli olmayan hasta hakları, Hastanın istemine karşı uygulamalar ve hasta hakları, Bilgilenme hakkı, Gizlilik hakkı, Sağlık eğitimi hakkı, Onuru koruma hakkı, Dini yardım alma hakkı.

Hasta Hakları Kavramının Gelişim Süreci Amsterdam ve Bali Bildirgeleri karşılaştırıldığında temel ayrımın “hastaya yüklenen anlam” bakımından olduğu görülür. 2002’de de Roma’da Hasta Hakları Avrupa Statüsü benimsenmiştir. Ülkelerde hasta hakları ile ilgili özel bir yasa olmamakla birlikte, hasta hakları diğer yasal düzenlemeler içinde yer almaktadır. Arjantin, Danimarka, İsrail gibi ülkelerde ise hasta hakları ile ilgili yasa mevcuttur.

Türkiye’de Hasta Hakları Hukuk sistemimizde özel bir hasta kavramı yoktur. İnsanların hastalanması halinde haklarını ortaya koyan, ayrı ve özel yasal düzenlemeler yoktur. Sağlık bir devlet hizmeti olarak Anayasa’da düzenlenmiştir. Anayasa dışında diğer hukuk kaynaklarına incelendiğinde ise hastanın ve hekimin borçlu ve alacaklı iki taraf olarak tanzim edilmiş olan çerçeve içinde yer aldığı görülmektedir. Bu düzenlemelere göre hekimin gerçekleştirdiği girişimler, el atmalar ve verdiği hizmet sırasındaki her türlü uygulamaları “tıbbi müdahale” kavramı içinde ifade edilmektedir.

Türkiye’de Hasta Hakları Türkiye’de “sağlık hakkı” ilk kez 1961 Anayasasında yer almış ve 1982 Anayasasında da korunmuştur. 1982 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Başlangıç bölümünde “Her Türk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerinden eşitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak milli kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddi ve manevi varlığını bu yönde geliştirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu“ belirtilmektedir.

Türkiye’de Hasta Hakları Anayasanın 17. maddesinin birinci fıkrasında, “Herkes yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir” denildikten sonra; ikinci fıkrasında da “tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz” hükmü getirilmiştir. Ayrıca 56. ve 59. maddelerde de vatandaşların sağlığını geliştirici önlemleri alma konusunda devlete sorumluluklar yüklemektedir.

Türkiye’de Hasta Hakları Hasta hakları konusunda Anayasadan başka yer alan yasal düzenlemeleri şöyle sıralayabiliriz; 1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu 224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun, 3359 Sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu, 1219 Sayılı Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun 6023 Sayılı Türk Tabipler Birliği Kanunu Tıbbi Deontoloji Tüzüğü

Türkiye’de Hasta Hakları “Hasta Hakları Yönetmeliği” ile sağlık hizmeti verilen tüm kurum ve kuruluşlardan sağlık hizmeti alan herkesin insan haysiyetine yakışır şekilde Hasta Haklarından yararlanabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine dair usul ve esrarları düzenlemek amaçlanmıştır.

Türkiye’de Hasta Hakları Hasta Hakları yönetmeliğinde; Adalet ve hakkaniyete uygun olarak sağlık hizmetlerinden faydalanma, Sağlık hizmetlerinden nasıl faydalanabileceği konusunda bilgi isteme, Sağlık kuruluşunu seçme ve değiştirme, Personeli tanıma, seçme ve değiştirme, Öncelik sırasının belirlenmesini isteme Tıbbi gereklere uygun teşhis, tedavi ve bakım Tıbbi gereklilikler dışında müdahale yasağı Tıbbi özen gösterilmesi Mahremiyete saygı gösterilmesi Rıza olmaksızın tıbbi ameliyeye tabi tutulmama Bilgilerin gizli tutulması gibi konularda düzenlemeler getirilmiştir.

Türkiye’de Hasta Hakları Sağlıkta dönüşüm programı çerçevesinde yürütülen çalışmalardan olan hasta hakları uygulamaları 15.10.2003 tarihinde yayımlanan “Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge” ile hasta ve yakınlarının, mevzuatla belirlenmiş haklarını kullanabilmeleri, her aşamada bilgilendirilmeleri, hastaların hak ihlallerinden koruna bilmeleri ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmeleri amaçlanmıştır. İlk etapta 60 hastanede başlatılan Hasta Hakları Uygulamaları, 2004 yılı içerisinde 131 hastaneye ulaştırılmıştır. Ancak uygulamalar sırasında yaşanan güçlükler nedeniyle, yeniden düzenlemeler yapılarak Sağlık Tesislerinde Hasta hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge yürüklükten kaldırılarak 25 Nisan 2005 tarihinde “Hasta Hakları Uygulama Yönergesi” yürürlüğe girmiştir.

Türkiye’de Hasta Hakları Hastalar hasta hakları ile ilgili başvurularını kayıtlı bulunan kuruluşlar için internet üzerinden kaydı bulunmayan kuruluşlar için de kurumun kendisine dilekçe ile yapabilmektedirler. Ayrıca hastalar şikâyetlerini, meslek odalarına (Türk Tabipler Birliği vb) da yapabilirler. Eğer yanlış ve kusurlu uygulama (malpractis) söz konusu ise yargı yolu ile de haklarını arayabilirler.

Türkiye’de Hasta Hakları Hasta haklarının amaçlarını şöyle sıralayabiliriz; Hastanın bir kişi olarak gelişmesi ve kişinin bütünlük ve itibarının korunması, sağlık hizmetlerinde temel insan haklarının yeniden onaylanması, Hastalara sağlık hizmetlerinden tam olarak yararlanma konusunda yardım etmek ve sistemle ilgili sorunların etkisini en aza indirmek, Hastalarla sağlık personeli arasındaki ilişkiyi desteklemek ve geliştirmek, özellikle de hastaların sağlık hizmeti sürecine aktif katılımını cesaretlendirmek,

Türkiye’de Hasta Hakları Hasta kuruluşları, sağlık personeli ve sağlık yönetimleri arasındaki diyaloglar için yeni fırsatlar yaratmak ve var olanları güçlendirmek, Sağlık personelinin mesleki uygulamalardan doğan hatalarını azaltmak, Hastaların sağlık hizmetleri ile ilgili ulusal ve yerel programlara katılmasını sağlayarak sağlık hizmetinin kalitesini artırmak, Hasta hekim ilişkisinde edilgen modeli değiştirerek sağlık hizmetlerinin insanileştirilmesini sağlamak,

Türkiye’de Hasta Hakları Hasta eğitimini genel bir uygulama haline getirerek sağlık hizmeti etkinliğini artırmak, Hasta hakları ile ilgili düzenli başvuru mekanizmaları oluşturarak sağlık ortamında oto kontrol sağlamak, Sağlık hizmetlerinde piyasa dinamiklerine bağımlılıktan kaynaklanan ve hastaları para kazanma aracı olarak gören uygulamaları önleyecek bir sağlık kültürü geliştirmek olarak sayabiliriz.

MALPRAKTİS Genel bir tanımlama ile medikal malpraktis hatalı davranış veya görev ihmali sonucu bir yaralanmaya ya da zarara yol açmaktır. Hatalı tedavi ya da tıbbi ihmal diye özetlenebilir. Bir başka tanımla malpraktis; hekimin hastanın standart tedavisini yaparken başarısızlığı, beceri eksikliği ya da ihmali nedeniyle zarar vermesidir.

MALPRAKTİS Türk Tabipler Birliği Hekimlik Meslek Etiği Kuralları’nda da malpraktis; “Bilgisizlik, deneyimsizlik ya da ilgisizlik nedeni ile bir hastanın zarar görmesi “hekimliğin kötü uygulanması” anlamına gelir” şeklinde ifade edilmiştir. Dünya Tabipler Birliği’nin 44. Genel Kurulunda kabul edilen sonuç bildirgesine göre “Tıbbi kötü uygulama, hekimin tedavi sırasında standart uygulamayı yapmaması, beceri eksikliği veya hastaya tedavi uygulamaması ile oluşan zarardır. Tıbbi uygulama sırasında öngörülemeyen bilgi ya da beceri noksanlığı sonucu oluşan ise istenmeyen neticedir ve bundan hekimin sorumluluğu yoktur” şeklinde ifade edilmiştir.

MALPRAKTİS Hekimin hatası ancak kusurlu uygulama hatasından dolayıdır. Buna karşılık komplikasyon dolayısıyla hekim sorumlu tutulamaz. Tıbbın kurallarına ve gereklerine uygun davranmakla birlikte sonuç değişmemişse, bundan dolayı doktor sorumlu olmaz. Tıbbi müdahaleler izin verilen risk olarak değerlendirilmektedir.