OKUL HEMŞİRELİĞİ Doç. Dr. Ayşe ÇEVİRME

SUNUM PLANI Okul sağlığı hizmetleri tarihsel gelişimi Okul sağlığı hizmetlerinin kapsamı Okul Hemşiresinin Görevleri ve Amaçları Okulda hemşirenin atlamaması gereken durumlar Okul sağlığı Ekibi Okul hemşiresinin çalışma standartları Hemşirenin okuldaki girişimleri ve beklenen sonuçlar

Okul Sağlığı Hizmetleri Öğrencilerin ve okul personelinin sağlığının değerlendirilmesi, geliştirilmesi, sağlıklı okul yaşamının sağlanması ve sürdürülmesi, öğrenciye ve dolayısı ile topluma sağlık eğitiminin verilebilmesi için yapılan çalışmaların tümüdür.

Amacı: Toplumda okul çağındaki bütün çocukların mümkün olan en iyi bedensel ve sosyal sağlığa kavuşmalarını sağlamak ve sürdürmek, Böylece çocukların dolayısı ile toplumun sağlık düzeyini yükseltmektir. Okul sağlığı çalışmalarının sorumlu olduğu topluma anaokulu öğrencileri, ilköğretim öğrencileri, lise öğrencileri, üniversite öğrencileri ve okul çalışanları girmektedir.

Okul Sağlığı Hizmetleri Tarihçe Avrupa 19 yy. İngiltere Amerika 1894’ te Boston’da okula giriş muayeneleri

Lina Rogers bir projede ilk okul hemşiresi olarak görev almış.

Türkiye nüfusunun %29,4’ünü çocuk nüfus oluşturmaktadır Tarihçe Türkiye Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk Sağlık Bakanı Adnan Adıvar ve Cumhuriyet Hükümetinin ilk Sağlık Bakanı Refik Saydam dönemlerinde okullarda ve toplu yerlerde eğitim, aşı ve sağlık taramaları yapılıp, balık yağı, süt tozu verilerek toplu beslenme programları uygulanmıştır

İlk ele alındığı yıl 1917: Osmanlı Maarif Nezareti ( Muayene-i İlk ele alındığı yıl 1917: Osmanlı Maarif Nezareti ( Muayene-i Tıbbıye Cüzdanı genelgesi) Savaş nedeni ile uygulanmamış. 1930 yılındaki Umumi Hıfzısıhha Kanunu’ nun 163. ve 164. Maddesi okul sağlığı ile ilgilidir. 1936 yasası okul sağlığını devletin görevi olarak tanımlar. 1961 Yılından itibaren sağlık ocaklarının sorumluluğundadır. Sağlık ocakları okul aşılamaları ve salgınların önlenmesi ve sağlık eğitimlerinden sorumludur. Uygulamalar sınırlı kalmıştır, bu gün dahi çocuklara okullarda aşılama dışında sağlık hizmeti sunulmamaktadır.

Okul Sağlığı Hizmetleri Neden Gerekli ? Çocukların ev ve aile ortamı dışında ilk kez farklı kişilerle birlikte sıkı bir ilişki içinde yaşadıkları ortam okuldur. Bu ortamda bulaşıcı hastalıkların yayılması ve kazaların görülmesi olasılığı fazladır. Kimi çocukların öğrenmesini geciktiren ya da engelleyen,başarılarını etkileyen nedenler arasında görme ve işitme bozuklukları vardır.

Şiddet, sigara ve madde bağımlılığı, üreme sağlığı ve ilgili sorunlar, ruhsal sorunlar vb. yalnızca ailenin sorumluluğuna bırakılamayacak sorunlardır.

Okul çocuklarının özel bir grup olarak kabul edilmesinin nedenleri: Özürlü çocukların saptanmasına ve eğitimlerine yardımcı olmak, Bulaşıcı hastalıkları kontrol etmek, Ani sakatlanma ve hastalanma durumunda ilk yardım yapmak, Öğrencilerin sağlığını değerlendirmek, Elde edilen bulgulara göre öğrencilere ve velilere eğitim yapmak, İyileştirilebilir bozuklukların düzeltilmesi için onları yönlendirmek

Sürekli bir büyüme ve gelişme süreci içindedirler. Okul, çocukların evlerinden sonra toplu halde yaşamaya başladıkları ilk yerdir. Çocukların grup halinde bir arada bulunmaları kazaların, bulaşıcı hastalıkların artması ve hızla yayılması tehlikesini artırır. Okul yılları boyunca organizmaya büyük bir yük biner görme, işitme ve sağlıkla ilgili diğer önlemler. Okul çağı; hızlı öğrenme, bilgi ve beceri kazanma ve etkilenme dönemidir.

OKUL SAĞLIĞI ÜÇ ANA BÖLÜMDEN OLUŞMAKTADIR ÇEVRE SAĞLIĞI SAĞLIK HİZMETLERİ SAĞLIK EĞİTİMİ

Çevre Sağlığı Psikososyal Şiddet - önlenmesi, moralinin ölçülmesi, öğretmenlerin ve öğrencilerin apathy, güçsüzlük, hostilite ile ilgili alışkanlıklarının değerlendirilmesi.

Fiziksel Sanitasyon, aydınlanma ve güvenlik , Okul alanları, koridorlar, sınıfların düzeni, havalandırma ve ısıtma, zeminin temizliği, tuvaletler 40:1 erkeklere, 20:1 kızlara olacak şekilde ayrıca 60:1 öğrenciye lavabo bulunmalıdır. Çöplerin uygun toplanması, olağanüstü durumlara hazırlık, kazalardan korunma programları yer almalıdır.

Sağlık Hizmetleri Birincil koruma İkincil Koruma Üçüncül Koruma ( Fiziksel, Ruhsal, Sosyal Problemler ) •Sağlığı geliştirme •Sağlık ve güvenlik tehlikelerine karşı özel koruma İkincil Koruma Erken tanı (taramalar) •Sorunlara erken müdahale •Yetersizliğin sınırlandırılması ve önlenmesi Üçüncül Koruma En üst düzeyde adaptasyon ve rehabilitasyon sağlama

Sağlık Hizmetleri Başlangıç muayeneleri, sağlık izlem çalışmaları, kayıt tutma ve Aşılamanın sağlanması. İlk yardımın sağlanması, özel gereksinimi olan öğrencilerin gereksinimlerinin karşılanması, öğrenciler ve öğretmenler için danışmanlık hizmetleri. Önerilen öğrenci - hemşire oranı sağlıklı bir okul toplumu için 1: 750 1 : 250 özürlü çocuklar için , 1:125 ileri derecede özürlü çocuklar için.

Anayasamızda 7 Mayıs 2010 tarihinde 41.Maddede (Ek Fıkra: 12.09.2010-5982/4 md.) yapılan değişiklikle ‘Her çocuk, korunma ve bakımdan yararlanma, yüksek yararına açıkça aykırı olmadıkça, ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma ve sürdürme hakkı’na sahiptir. Umumi Hıfzıssıhha Kanunu (24 Nisan 1930 tarih ve 1593 numaralı), okul sağlığına ilişkin sorumluluğu Sağlık Bakanlığı’na vermiştir.

Okul hekimi, okul spor hekimi, okul hemşiresi yetiştirilmesi, 1962 yılında yapılan 7. Milli Eğitim Şura Toplantısında kararlaştırılmıştır.

Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi’ hakkındaki kanuna (12.01.1961 tarih ve 224 sayılı) dayanılarak çıkarılan 154 sayılı yönerge ile okul sağlığı hizmetleri ve görevlileri açık şekilde ortaya konulmuştur . Yönergede ‘sağlık hizmetlerinin sosyalleştirildiği bölgelerde sağlık ocağı(ASM) hekimi sorumludur’ denilmekte, ayrıca hemşire, ebe, sağlık memuru, okul öğretim personeli ve aileler aralarında sıkı işbirliği kurarak ekip halinde çalışmalarının zorunlu olduğu belirtilmektedir.

Milli Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı arasında 25.09.2006 tarihinde ‘Okul Sağlığı İşbirliği Protokolü’ imzalanmıştır. Böylece okul sağlığı hizmetlerinin kapsamlı bir şekilde sağlık ocağı personeli ile verileceği ortaya konmuştur. Okul sağlığı uygulamalarında okul sağlığı hemşiresi çok önemlidir. Resmi Gazete’de 08.03.2010 tarihli ve 27515 sayı ile yayımlanan ‘Hemşirelik Yönetmeliği’nde, 19.04.2011 tarihinde değişiklik yapılarak, ‘Okul Sağlığı Hemşiresi’nin görev yetki ve sorumlulukları belirlenmiştir.

OKUL SAĞLIK HİZMETLERİ İzlem, kontrol ve tarama testleri(görme-işitme) n Ölçüm muayeneleri (kilo-boy), Fizik muayene, diş, psikolojik testler, Acil bakım ve güvenlik önlemleri, kazalardan koruma, İlk yardımda aileyi bilgilendirme, güvenli yere transport, Bulaşıcı hastalıklar ve kontrolü (aşılama), n Rehberlik, danışmanlık, Sağlığı geliştirme Sağlık eğitimi. OKUL SAĞLIK HİZMETLERİ

OKUL HEMŞİRESİ Sağlık eğitimcisi İletişim bilgisi Hemşirelik disiplini bilgileri/ profesyonellik Sağlık hizmeti sağlama Araştırmacı Planlama ve koordinasyon

Hemşire okul döneminde aile ve çocuğun hangi sorunlarla karşılaşabileceğini bilerek; * Aileyi tüm üyeleri ile tanımaya çalışmalı, * Çocuğun gereksinimlerini ve sorunlarını saptamalı ve bunları aile ile birlikte planlayarak çözmeli, * Gereksinimleri karşılama ve sorunları ile baş etmede onlara rehberlik yapabilmelidir.

Okul Hemşiresinin Görevleri ve Amaçları 1)Okul sağlığı hizmetleri içinde sağlık hizmetinin idaresi 2)Sağlık hizmetinin verilmesi 3)Öğrencilerin sağlık haklarının savunulması 4)Öğrencilerin, ailelerinin ve çalışanların sağlık sorunlarında danışmanlık sağlanması 5)Okul/Toplum sağlık sorunları konusunda sağlık eğitimi verilmesi.

Amaçları 1) Planlama ,uygulama ve değerlendirmeye katılım 2)Sistematik şekilde ihtiyaçların belirlenmesi, planlamanın yapılması ve sonuçların değerlendirilmesi ile yüksek sağlık seviyesine ulaşılması 3)Okulda, okullar arasında ve geniş anlamda toplumda öğrencilerin ve ailelerinin sağlık haklarını savunmak 4)Kişisel olarak ya da grup olarak sağlıkla ilgili başvurulara rehberlik etmek, bilgi vermek 5) Öğrenciler, gençler, okul personeli ve topluma sağlık eğitiminde yer almak

Rolleri Sağlıklı çocuklar yetiştirmek Tarama Organize etme Ailelerle işbirliği Okul personeline kaynak kişi olma Diğer kurumlarla işbirliği Sağlık eğitimcisi olma Kendini geliştirme

Becerileri İletişim Yeteneği Tanılama yeteneği Kayıt Organizasyon Danışmanlık yeteneği Araştırmacı kişilik Eğiticilik yeteneği Toplumla ilişki

Okul Hemşiresinin çalışma standartları:   Çalışmalarında klinik bilgileri kullanarak karar verir. Hizmeti sunumunda karşılaştığı problemleri sistematik yaklaşımla çözer. Öğrencilerin fizik tanılamalarını yaparak özel sağlık gereksinimi olanların planlamalarını yapar, hemşirelik bakımının verilmesi ve sonuçlarının değerlendirilmesini sağlar. Kapsamlı okul sağlık eğitim programlarının oluşturulup, uygulanmasını, değerlendirilmesini sağlar. Öğretmenler, aileler ve çocukların bakımından sorumlu kişilere öğrencilerin sağlıklı eğitimsel ve gelişimsel gereksinimlerini karşılamaya yönelik işbirliği yapar.

Okul Hemşiresinin çalışma standartları: Sağlık ve sosyal hizmetlerin sunumunda toplum üyeleri ve sağlık sistemindeki kaynakları kullanarak okul toplumundaki bağlantıları ile ilgili fonksiyonlarını yerine getirmede işbirliği sağlar. Etkili bir şekilde düzenlenmiş ve sunulmuş sağlık eğitimleri aracılığıyla öğrencilere, ailelere ve okul toplumuna optimal iyilik düzeyini elde etmelerinde yardım eder. Okul sağlığı hemşireliğine çalışmalarında yenilikleri izler ve araştırma ile ilgili aktivitelere katılarak katkıda bulunur. Hemşirenin rollerinin ortaya konabilmesi, bakım kalitesinin yükseltilmesi ve mesleki gelişimine yönelik çalışmalara katılır .

Okul Sağlığı Ekibi Hemşire Hekim Öğretmen Veli Okul Yöneticileri Gönüllüler Rehberlik - Sosyal H.

Girişimler Görüşme, gözlem Sağlık eğitimi • Epidemiyolojik analizler • Sağlık programları • Program değerlendirme • Danışmanlık • Rehberlik ve destek • Aile programları • Sağlık ve güvenlik standartlarını sürdürmek • Bulaşıcı Hst. Kontrolü Girişimler Fizik değerlendirme • Taramalar - testler • Okul kayıtları • Konferanslar • Dış kaynaklar • Sevk • İletişim • İlkyardım • Kriz müdahalesi • İzlem Girişimler Görüşme, gözlem Uyum programı • Motivasyon • Rehberlik ve destek • Sağlığı geliştirme

Beklenen Sonuçlar Sağlık bakımı için sorumlu bilinçli kararlar verme. Sağlık hastalık kavramlarını ayırt edebilme. Bireysel sağlık durumunun farkında olma. Kaynakları nasıl ve nerede kull. bilme. Var olan sağlık ve güvenlik önlemlerinin bilincinde olma. Fiziksel, ruhsal, bilişsel performans Aile: destekleyici, katılımcı, başedebilen..

Okul sağlığı hizmetlerinin başarılı olabilmesi için Erişebilirlik, Sağlık hizmetlerini çocuk ver ergenlere uygun bir ortamda sunmak, Ekibin bu yaş gruplarının sorunları ve yaklaşım konusunda bilinçli ve bilgili olması, Hizmetin yürütülmesinde sağlık ekibinin okul idaresi, aileler ve öğretmenlerle işbirliği içinde olması, Hizmetin bütüncül verilmesi.

OKUL ÇAĞI ÇOCUKLARINDA SAĞLIK SORUNLARI VE KONTROLÜ

Öğrenciler hem içinde bulundukları yaş döneminin özel sorunları hem de okul ortamından doğan bazı sağlık sorunları ile karşı karşıyadır.

Büyüme ve Gelişmenin İncelenmesi Sağlık izlemi 5 yaşından 19 yaşa kadar uzanan okul çağında da sağlıklı ve üretken toplumlar yetişmesinin ön koşuludur. Sağlık Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı işbirliği ile okul çağı çocuklarına yönelik izleme formları oluşturularak periyodik izlemelerin yapılması gereklidir.

Bu konuda yapılan çalışmalara göre; Erkeklerde, % 17.3 zayıflık, %3.2 kısalık Kızlarda, %14.5 zayıflık, %2.8 kısalık olduğu belirtilmektedir. Özellikle büyüme gelişme geriliklerinin ve adölesan döneminde risk olan obezite taramaları son derece önemlidir.

İzlem Sıklığı: Fiziksel büyüme ve gelişme yılda bir kez değerlendirilmelidir. Sistemik fizik muayene ise 6., 8. ve 10. yaşlarda,sonrasında da 18 yaşa dek yılda bir kez yapılmalıdır.

İzlem Süreci:

Öykü Fizik muayene(antropometrik ölçümler,büyümenin ve cinsel gelişimin değerlendirilmesi,sistemik muayene) Psikososyal gelişimin değerlendirilmesi(okul performansı) Tarama testleri(yaşına uygun) Bağışıklama

Taramalar Tarama programları, bir hastalık ya da bir hastalık komplikasyonu için risk altında olan bir toplumda test ya da fizik muayene yöntemleriyle hastalıkların henüz belirtisinin olmadığı bir dönemde tanı konulmasını sağlayan halk sağlığı hizmetleridir. Tarama muayenelerinin amacı hastalıkların erken tanısının konulmasının yanı sıra, iyileştirilmesi, olası tedavisinin yapılması, değilse erken dönemde hastalığın ilerlemesinin durdurarak çocukların ilerideki sağlık durumlarının daha iyi olmasına katkıda bulunmaktır.

Tarama sonrası hastalık şüphesi olan kişinin referans merkeze yollanarak hastalığının kesin tanısının konulması gerekir.

Görme Sağlığı Öğrenim boyunca en önemli organ gözdür. Yapılan araştırmalar okul yıllarıyla birlikte görme kusurlarında da artış olduğunu göstermiştir. Okul sağlığı hizmetlerinde, göz ve görme yetisi ile ilgili muayene ve izlemeler, periyodik göz kontrolleri ve göz taramaları ile yapılır. Periyodik göz kontrollerinin, genel periyodik muayeneler ile birleştirilmesi gerekir. Bu muayenenin amacı, erken tanı ve zamanında uygun tedavi için, göz hekimine sevki gereken çocukların saptanmasıdır.

Çocukluk çağındaki göz bozukluklarının ve hastalıklarının en önemli yanı, erken dönemde tanınıp tedavi edilmezlerse, ileri yaşlarda tedavinin güç, hatta imkansız olmasıdır. Görme doğumdan sonra öğrenilen bir fonksiyon olup, görme keskinliğinin 'tam' olarak nitelediğimiz ideal düzeye ulaşması 3 yaş civarında tamamlanmaktadır.

Kırma kusurları veya görme aksı üzerinde engel oluşturan patolojiler (pitozis, katarakt gibi) erken dönemde (özellikle ilk 10 yaşta) tanınıp tedavi edilmez ise, tüm yaşam boyu geri dönüşümsüz olarak göz tembelliği (ambliyopi) oluşmaktadır.

Göz kontrolleri okul çağının her dönemi için önemli olmasına karşın 10 yaş altı grup için ayrı bir önem taşımaktadır. Bu nedenle göz kontrollerinin ve taramaların özellikle 4-6 yaş grubunda yoğunlaştırılması ve yıllık aralıklarla tekrarlanması önerilmektedir

İşitme Sağlığı Ülkemizde işitme kayıplarının en önemli nedeni kronik otitis media’ dır. Ülkemizdeki okullarda %3-10 oranında işitme kayıplı öğrenci bulunmaktadır. İşitme ve görme taramalarının 6, 8, 10,12 ve 18 yaşlarında yapılması önerilmektedir.

İşitme Kaybı Dış, orta, iç kulak ve işitsel yollarda meydana gelen patolojiler sonucu çevredeki seslerin algılanamamasıdır.

Ülkemiz ,doğuştan işitme kayıplarının en sık görüldüğü ülkeler arasındadır. Türkiye’de her yıl yaklaşık olarak 2500 bebek işitme kaybı ile doğmaktadır. Okul çağına kadar işitme kaybı oranı 5/1000’e ulaşmaktadır.

ÇOCUKLARDA İŞİTME KAYBININ BELİRTİLERİ • Sık geçirilen kulak enfeksiyonları, özellikle tekrarlayan orta kulak enfeksiyonları • Sık tekrarlayan kulak ağrısı • Belli sesleri duymada ve sesin yönünü tayin etmede güçlük • Yüksek şiddetteki seslere daha iyi yanıt verme • Sözel komutları yerine getirmede güçlük çekme veya hata yapma

• Gürültülü ortamlarda işitmede güçlük çekme, konuşmaları anlamama • Konuşan kişinin yüzünü gördüğü zaman konuşmayı daha iyi anlaması • Konuşan kişiye daha yakın mesafede olmayı isteme • Televizyon, radyo veya kasetçaların yüksek sesle ya da yakın mesafeden dinlenmesi • Telefon kullanırken bir kulağın diğerine tercih edilmesi

ERKEN TANININ ÖNEMİ İşitme kaybına erken dönemde tanı konması ve tedavisinin planlanması, çocuğun ileri dönemde karşılaşabileceği dil, konuşma bozuklukları, gelişimsel ve sosyal sorunların önlenmesinde anahtar rol oynamaktadır. Özellikle ilk iki yaş, çocuğun konuşmasını geliştirebilmesi için en önemli dönemdir.

Konuşma Konuşma ve ses bozuklukları iletişim ve ilişkili alanlarda meydana gelen problemler sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu problemler, fonemlerin yanlış kullanımından dili anlama ve kullanma yetersizliğine veya fonksiyonel konuşma ve beslenme için gerekli olan oral-motor mekanizmanın kullanım yetersizliğine kadar değişkenlik gösterebilir.

Konuşma Fizyolojisi Konuşmanın oluşabilmesi için dil, konuşma ve ses fonksiyonlarını sağlayan tüm sistemlerin normal olması gereklidir. Bunlar, zeka, işitme, görme, motor, psikomotor gelişim ve çevre faktörleridir. Dilin oral ifadesi, solunum sisteminden, ilgili kas-iskelet ve bunların innervasyonunu sağlayan tüm sinir sistemlerini içine alır.

Konuşma bozukluklarının tanısının okula başlamadan yapılmasında yarar vardır. Okula başlamadan ya da okulun ilk zamanlarında müdahale gerektirir. Dil ve konuşma bozukluğu veya gecikmesi olan çocukların değerlendirilmesi ve eğitimleri sırasında ekip yaklaşımı gereklidir. Bu nedenle ,çocuklarda dil,konuşma ve ses bozukluklarından kuşkulanıldığında tıbbi tanısının konulabilmesi ve uygun tedavi yaklaşımlarının sağlanabilmesi için mutlaka sevk edilmesi gerekir.

Ağız ve Diş Sağlığı Diş gelişimi, doğum öncesi döneminden başlayıp adölesan (ergen) çağa kadar devam eder. Dişlerin sayı, boyut ve şekli birincil olarak genetik faktörler tarafından belirlenirken beslenme, annenin sağlığı,travma, lokal enfeksiyonlar, sistemik hastalıklar ve hamilelik döneminde alınan ilaçlardan (tetrasiklin) etkilenir.

Okul çağı çocuklarında en sık rastlanan sorunlardandır.(%35-68) Ağız bakımının tam olarak sağlanamadığı ve düzenli ve uygun besinlerle beslenmeyen çocuklarda 6 yaş dişleri çok erken yaşta çürümekte ve bazen de çekilebilmektedir.

Bazı faktörlere bağlı olarak sürme zamanları değişebilir; Sistemik (raşitizm, hipertiroidizm), Yerel (sürme kisti,natal ve neonatal diş), Konjenital (Down sendromu, hipotroidizm, cücelik) nedenlere bağlı olarak süt dişlerinde erken veya geç sürme görülebilir.

Okul çağı çocuklarında görülen ağız diş sağlığı sorunları; diş çürüğü, periodontal hastalıklar, yerleşim bozuklukları, travma ve yaralanmaları kapsamaktadır.

Kazalar Bu çağdaki çocuklar yanlızca okulda değil, okul dışında da sık sık kazaya maruz kalırlar. Oyun ve spor kazaları bunların başında gelir. Genellikle kol ve bacak yaralanmaları görülür.

Ancak, yüksekten düşme gibi kazalar sonucu kırıklar, kafa travmaları, kanamalar gibi ciddi durumlarla karşılaşılabilir. Bu tür kazaları önlemek için oyun alanları denetim altında tutulmalı, oyun araçlarının düşmeye, koşmaya, delmeye izin vermeyecek şekilde olması sağlanmalıdır. Ayrıca her okulda bir ilk yardım dolabının bulundurulması gereklidir.

Bunun önlenmesi için; Konuyla ilgili eğitim Okul ve çevresinde gerekli önlemlerin alınması Okulda ilkyardım olanaklarının bulunması gerektirmektedir

Bulaşıcı Hastalıklar Günde 6-8 saat kapalı bir sınıfta bulunan öğrencilerden birinde streptekok anjini diğerine çok rahatlıkla bulaşılabilir, bu öğrenciler arasında en çok yayılmasından korkulan hastalıklardan birisidir. Çünkü streptekokun (beta hemolitik tipi) boğaz ağrısından sonra, eklem romatizması, kalp ve böbrek hastalıkları gibi ciddi komplikasyonlarının olabileceği bilinmektedir.

Öğrencilerin birbirileri ile temasları ve birbirlerinin eşyalarını kullanmaları sonucu skabiez (uyuz), pedikülozis (bitlenme) gibi parazit hastalıkları da görülebilir. Ayrıca, nezle, grip, boğaz enfeksiyonları, kızamık, suçiçeği, kabakulak, difteri, boğmaca, ishal, hepatit, deri enfeksiyonları gibi hastalıkların kontrolünde hemşirenin çalışmaları şunları içermelidir.

Sağlıklı yaşam öğeleri olan beslenme, uyku ve dinlenme, aktivite programları, çevre koşullarının iyileştirilmesi, temel sağlık alışkanlıklarının kazandırılması yanında çocukların, ebeveynlerin ve öğretmenlerin belirtilere karşı uyanık olmaları için eğitim vermek.

Tifo, tetanoz ve tüberküloz başta olmak üzere bağışıklama programlarının aksatılmadan yürütülmesini sağlamak. Olgu saptandığında kaynağı bulmak ve diğer olası bulguları bulmak için çalışmak.

Hasta çocuğun tedavisinin gecikmeden sağlanması için hekime, sağlık kurumuna sevk etmek. Yayılımın önlenmesi için gerekiyorsa hasta çocuğun hastalığının cinsine göre bir süre okuldan uzaklaştırılmasını sağlamak. Hasta çocuğun bakımı için velilere eğitim ve danışmanlık yapmak.

Her çocuk yılda bir defa hastalık yüzünden uzunca bir süre okula gidememektedir. Bunu önlemek için; Bağışıklama Erken tanı için eğitim Çevre koşullarının düzeltilmesi çalışmalarına ağırlık verilebilir.

Okul çocuklarında önemli olan bir diğer hastalık hepatit A‟dır. Özellikle dışkı ile kirlenmiş yiyeceklerle fekal- oral yolla bulaşan Hepatit A, okul çocuklarında sık görülmektedir.

Kronik hastalıklara okul sağlığı kapsamındaki yaklaşımın temel prensibini; kronik hastalıkların çocuk, aile ve eğitim üzerindeki etkileri ile mücadele etmek, tedavi ve eğitimin sürdürülmesi ve çocuğun benlik gelişiminin desteklenmesi oluşturmaktadır.

Okula Kabul Muayenesi Bazı ülkelerde uygulanan bu uygulama sonunda çocuklar; Normal olarak okula başlarlar. Nezaret edilmesi gerekenler daha sık kontrol edilir. Eğitim alması gerekenler özel eğitim kurumuna yönlendirilir.

1-Ruh Sağlığı Çalışmaları En sık görülen ruhsal sorunlar davranış bozuklukları (huzursuzluk, sinirlilik, saldırganlık) ve duygusal bozukluklar (kekemelik, tik, gece işemesi, tırnak yeme) dır. 11-15 yaş erkek ve kızlarda bazı fizyolojik değişikliklerin olduğu ergenlik çağıdır. Bu dönemdeki çocuklar, günü gününe uymayan, hırçınlık, alınganlık, saldırganlık, içine kapanıklık gibi çok farklı duygular ve davranışlar gösterebilirler.

2- Sağlık Eğitimi Öğrencilere; Doğru sağlık bilgilerinin aktarılması, Sağlık konusunda olumlu davranış kazandırılması çalışmalarını içerir.

Okul Sağlığı Eğitimi Ve Uygulama Rehberi dersi ile ilköğretim çocuklarına; Sağlıklı beslenme Kişisel hijyen Hastalıklardan korunma Sporun yararları Sağlıklı giyinme Kazalardan korunma İlk yardım Çevre temizliği konularında eğitim verilmektedir.

3- Okulda Çevre Sağlığı Okul yeri Binası Alt yapı tesisleri Çöplerin yok edilmesi Tuvaletler Isıtma ve havalandırma Aydınlatma Sınıfların büyüklüğü gibi konuları kapsar

Tuvaletler ve Lavabolar Tuvaletler sağlık şartlarına uygun olarak bakımlı, temiz ve kokusuz olmalıdır. Her 25 kız öğrenciye 1 tuvalet, her 40 erkek öğrenciye 1 tuvalet ve 2 pisuar, 15-20 erkek öğretmen için 1 tuvalet ve 2 pisuar, 5-10 bayan öğretmene 1 tuvalet bulunmalıdır. Tuvaletlerde ortalama her 60 öğrenci için 1 lavabo olmalıdır. Lavobalar, yeterli genişlikte ve yükseklikleri öğrencilerin boyuna uygun olmalıdır. Sağlık şartlarına uygunluk açısından temiz olmalı ve mutlaka su, sabun, ayna bulunmalıdır.

Sağlıklı okul yaşantısının sürdürülebilmesi Sağlıklı bir okul çevresinin oluşturulması.

Bölge, öğrencilerin ve okul çalışanlarının ihtiyaçlarını karşılamak için fizik mekan ve malzeme sağlar. Okul sağlık personeli okul çevresinin güven ve konforu için sorumluluğu paylaşır. Potansiyel çevre sağlığı tehlikelerini bildirme mekanizması oluşturur.

Güvenli eğitime ve sakatlanmalardan korunmaya öncelik verilir. Çevre güvenliği kanunları ve kuralları gözden geçirilir. Sigara ve dumandan arıtılmış bir çevre sağlanır. Yangın ve felaketlerden korunma planları yapılır.

Revir Revir okulun idari bölümünde olmalı, revirde en az bir hemşire veya sağlık memuru görev yapmalıdır. Revirde uygun bir ilkyardım dolabı, malzemesi ile bir muayene masası bulunmalıdır.

4- Okul Sağlığı Kayıtları Her çocuk için yapılan; Muayene ve gözlemler, Öğretmen düşünceleri Aşı ve tedaviler kişisel dosyalarda saklanmalıdır.

Çocuğun öz ve soy geçmiş bilgileri alınmalıdır. Çocuğun okuldaki başarısını etkileyecek fiziksel, ruhsal ve ailesel sorular sorgulanmalıdır. Ayrıca çocuğun dil, motor ve sosyal gelişimi ile aşılanma durumu öğrenilmelidir.

Skolyoz Taramasının Yapılması Bağışıklama (Aşılama) İzlemi Okul sağlıkçısı; Güncel bağışıklama, protokolleri ve uygulama şemalarını bilmekle sorumludur.

İlk Yardım Öğrenci sağlıkçının ofisine geldiğinde, sağlıkçının en doğru kararı verebilmesi için aşağıdaki soruları çok iyi değerlendirebilmesi gerekir. Çocuk nasıl görünüyor ve davranıyor, Hastalık veya yaralanmanın görülebilen bulguları var mı? Beden dili ve fiziksel bulgularla birlikte çocuk neler söylüyor? Şikayeti neler?

Çocukların Sürekli Kullandıkları İlaçların Verilmesi / İzlemi Sağlıkçıların bir diğer rolü ise; Sürekli olarak ilaç kullanan çocukların okulda da tedavilerinin devam etmesini sağlamaktır.

Sağlık Eğitimi ve Sağlığın Geliştirilmesi a) Kişisel ve diş hijyeni eğitimi, b) Aile planlaması ve cinsel eğitim, c) Sigaranın zararları konusunda eğitim, d) Alkol ve ilaç kullanması önlenmesi konusunda eğitim vermelidir.

Şiddetin Önlenmesi Şiddetin önlenmesi için anaokulundan itibaren eğitim gereklidir. Şiddetin önlenmesinde üç önemli eğitim alanı vardır. Bunlar; empati eğitimi, duyguların kontrolü ve öfke yönetimidir.

Okulda Felaketlere Hazırlık Programları Düzenlemek planlama ve eğitim yapmak ve felaket sırasında sevk edilecek merkezleri ayarlamak.

SAĞLIĞI KORUMA VE GELİŞTİRME

Okul Çağı Çocuklar İçin Sağlıklı Beslenme Önerileri Bu dönemde çocuğun beslenme alışkanlıklarını aile ve arkadaş çevresi etkiler. Ayrıca reklamlar ve okulda beslenme durumunun denetlenmemesi de çocuğu yanlış beslenme alışkanlıklarına yöneltebilir.

Bu nedenle çocuğun yeterli ve dengeli beslenebilmesi için çocuğun, ailenin, okul yönetimindeki kişilerin ve öğretmenlerin beslenme konusunda eğitilmeleri önemlidir. Çocuğun yeterli ve dengeli beslenmesinin en önemli göstergesi büyüme ve gelişmesidir.

Obez çocuklarda; düşük benlik saygısı, sosyal izolasyon, aktivitede yetersizlik gibi problemlerin yanı sıra uzun dönemde; kanser, diyabet ve kalp hastalıkları gibi sağlık problemleri görülmektedir.

Sağlıklı Beslenme Önerileri Normal büyümenin sağlanması için fiziksel aktivite ile diyetin kalorisi dengelenmeli, çocuğun her gün 60 dk orta derecede enerjik fiziksel aktivite yapması sağlanmalıdır. Öğün atlanmamalı, kahvaltı mutlaka yapılmalıdır. Üç ana öğünün yanı sıra, ara öğünlerde de besin tüketimi sağlanmalıdır.

Okul çağı döneminin bir diğer sağlık problemi aşırı yeme ve uygunsuz besin seçiminden kaynaklanan beslenme problemleridir. Obezite sıklıkla çocuklukta başlar; kalp hastalıkları, hipertansiyon ve diabet için risk faktörlerini oluşturur.

Okul çağı çocuklarının yedikleri yüksek derecede şeker ve yağ içerir, bu da bu yaş grubunda koroner kalp hastalıkları ve diş çürükleri sıklığını artırır. Ayrıca adölesan kızlarda anoreksiya nevroza ve bulimia nevroza gibi yemek bozuklukları da görülür.

Şekerli meşrubat ve şeker eklenmiş meyve sularının tüketimi azaltılmalıdır. 7 – 18 yaş grubunda günlük şekerli meyve suyu tüketimi 220 – 330 cc/gün ile sınırlandırılmalıdır. Balığın düzenli olarak tüketilmesi teşvik edilmelidir. Yalnızca yağsız et ve az yağlı et ürünleri tercih edilmelidir.

Rafine edilmiş unlardan hazırlanan ekmekler ve tahıl ürünleri yerine “tam ekmek”, “tam tahıl ürünü” tüketilmelidir. Yüksek kalorili sosların (peynir sosu, krema sosları vb.) tüketimi sınırlandırılmalıdır. Ayaküstü beslenmeden, abur cubur yemekten kaçınılmalıdır.

Çay ve kahve tüketimi sınırlandırılmalıdır. Çok tuzlu ve çok yağlı yiyeceklerin tüketimi engellenmelidir. Çocukların büyüklerini rol modeli alacağı unutulmamalı ve erişkinlerin de diyetlerine gereken özeni göstermesi sağlanmalıdır.

Yemeklerde aşırı yağ ve tuzdan kaçınılmalıdır Yemeklerde aşırı yağ ve tuzdan kaçınılmalıdır. Kullanılan tuzun iyotlu sofra tuzu olmasına dikkat edilmelidir. Yağ olarak bitkisel sıvı yağlar ( zeytinyağı, mısır özü, ay çiçek vb) tercih edilmeli, katı yağlardan kaçınılmalıdır. Kızartma yerine ızgara, haşlama, buğulama pişirme yöntemi olarak tercih edilmelidir.

Öğünler üç ana ve üç ara öğün olarak düzenlenmelidir. Ara öğünlerde mevsimine uygun, taze sebze ve meyvelerin tüketimi tercih edilmelidir. Besin çeşitliliği artırılmalıdır.

Fiziksel Etkinlik Fiziksel aktivite hareketin tüm formlarını içeren genel bir tanımdır. Ancak sağlık açısından yararlı olan fiziksel aktiviteyi tanımlarken üç konu üzerinde durmak gerekmektedir:

Fiziksel aktivitenin süresi; aktiviteye katılım sürecini tanımlar. 2. Fiziksel aktivitenin şiddeti; enerji harcama oranını tanımlar. 3. Fiziksel aktivitenin frekansı; belirli bir zaman içinde (örneğin 1 hafta içinde) fiziksel aktiviteye katılım seanslarının sayısını tanımlar.

Fiziksel Aktivite Tipleri: 1. Aerobik Aktiviteler 2. Anaerobik Aktiviteler 3. Yaşam Tarzı 4. Oyunlar 5. Sporlar

Fiziksel Aktivitenin Önemi Yapılan çalışmalar göstermiştir ki, çocukluk çağında başlayacak düzenli fiziksel aktivite alışkanlığı sağlığın korunması için anlamlı katkılar sağlamaktadır. Bunların içinde en önemlileri ;

Yetişkinlik döneminde gelişebilecek kronik hastalık riskini azaltmaktadır. Bunların başlıcaları; yüksek tansiyon, tip 2 diyabet, yüksek kan yağları, kalp-damar hastalıkları ve obezite. 2. Kalın bağırsak kanseri riskini azaltmaktadır. 3. Kemik mineral dansitesini artırmaktadır.

4. Kaygı ve endişeleri azaltmakta, güven ve neşe vermektedir. 5 4. Kaygı ve endişeleri azaltmakta, güven ve neşe vermektedir. 5. Günlük aktiviteler sırasında daha enerjik olmayı sağlamakta, yorgunluğu azaltmaktadır. 6. Kilo kontrolüne yardımcı olmaktadır.

Sağlık Eğitimi Birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan sağlık personelinin temel görevlerinden birisi de “okullarda sağlık eğitimi” vermektir. Sağlık eğitiminin amaçları, öğrencilerde okul/toplum aracılığı ile hayat boyu sağlık anlayışı geliştirmek ve böylece onların:

Geçerli sağlık bilgileri, sağlık ürünleri, ve servislerine ulaşmalarını sağlamak, 2. Sağlığı geliştiren davranışları destekleyip, sağlık riski taşıyan tutumları önlemek, 3. Sağlık üzerine kültür, medya, teknoloji ve diğer faktörlerin etkisini analiz edebilme yetkinliği kazandırmak, 4. Sağlığı geliştirme amacıyla kişiler arası iletişim becerilerini kullanabilmelerini sağlamak, 5. Hedef belirleme ve karar verme yeteneklerini geliştirmek,

6. Kişisel, aile ve toplum sağlığı savunuculuğu yapmalarını sağlamak, 7. Okullarda sağlık eğitiminin bilgilendirmenin yanı sıra altı riskli davranışın önlenmesi üzerine odaklanmasını başarmak: Sigara, alkol, bağımlılık yapan madde kullanımı; Kötü beslenme, Sedanter hayat tarzı; Cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve istenmeyen gebelikler; Yaralanmalarla sonuçlanan davranışlar; Şiddet ve diğer anti-sosyal davranışlar.

Okul Sağlığı Hemşiresinin Rolleri:

Bakım Sağlayıcı Rolü Okul sağlığı hemşiresi bireylere, gruplara ve topluma ihtiyaçları doğrultusunda gerekli bakımı sistematik bir yaklaşımlar planlar, uygular ve değerlendirir. Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

İletişim Rolü Okul sağlığı hemşiresinin öğrenciler, okul personeli, aileler, okul sağlığı ekibinin diğer üyeleri, toplum sağlık bakım sistemleri ve eğitim sistemi arasında bir köprü kurar Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Bireysel Bakımı Planlama ve Koordine Etme Rolü Okul sağlığı hemşirelerinin, öğrencilerin optimal sağlık düzeylerine ulaşmalarında toplum kaynaklarının kullanılmasını, evde ve okulda sürekli bakım alma gibi koordine bir sistemde öğrencilerin hazır oluşluk düzeylerinin arttırılmaları hedeflenmektedir. Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Sağlık Eğitimci Rolü Okul hemşiresi, öğrencilere, okul personeline ve topluma yönelik sağlık davranışlarını değiştirmek üzere eğitim planlar, uygular ve değerlendirir Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Savunuculuk rolü Çocuğun sağlık gereksinimini ailenin fark etmesini sağlama, olanaklar ile aile arasında bağlantı kurma ve kaynakları yetersiz ailelerin sağlık hizmetine ulaşmasına yardım eder Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Vaka Bulucu Öğrencilerin fiziksel, davranışsal, sosyal ve akademik problemlerini erken dönemde fark etmek, vakaları bulmak Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Vaka Yönetimi Öğrenci ve aileye verilen bakımın sürekliliğini planlama ve değerlendirmeye odaklı bir yaklaşım olan vaka yönetimi, okul sağlığı hemşireliği hizmetlerinin önemli bir parçasıdır Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Toplumla Bağlantı Okul sağlığı hemşiresinin toplumla bağlantı rolü birkaç nedenden dolayı çok önemlidir. Öncelikle okul sistemlerinin öğrencinin sağlık sorununu çözebilecek yeterli kaynaklara sahip olmaması nedeniyle hemşire toplumun kaynaklarını kullanmak zorundadır Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Danışmalık Çocuk sağlığını etkileyen tüm faktörleri değerlendirmek, normal büyüme ve gelişmeyi izlemek, hastalık sürecini yönetmek ve bu konularla ilgili danışmanlık vermek. Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Epidemiyolojist Risk altındaki öğrencileri belirleme, öğrencilerin sağlığını etkileyen faktörleri bulma, gerekli ve uygun girişimleri belirleme, okul sağlığı için önemli olan kayıtları tam ve doğru tutabilme, kayıtların analizini yapabilme ve kendi hizmetlerinin etkinliği değerlendirebilme faaliyetleri için iyi bir epidemiyoloji bilgisi ve epidemiyolojik süreci uygulayacak becerisi olması gerektiği belirtilmektedir Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Sağlık Danışmanlığı Günümüzde çocuk ve gençler; cinsel sağlık sorunları, madde, alkol kullanımı, arkadaş baskısı, geleceği ile ilgili kariyer planları ve aile parçalanmaları gibi nedenlerle karmaşık sorunlar yaşamaktadır. Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Ev ziyareti Ev ziyaretleri çocuk sağlık problemlerinin kapsamı ve nedenlerini anlamak, uygun girişimler belirlemek, bakım planına ailenin katılımını sağlamak için önemlidir. Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Ekip Üyesi: Öğrencilerin sağlık sorunları tek bir sağlık disiplini tarafından çözülebilecek sorunlar değildir. Ekip işbirliği ve iletişimi okul sağlık hizmetleri için gereklidir. Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Araştırmacı: Okul sağlığı hemşiresinden, öğrenci gereksinimlerini karşılayan, okul sağlığı hemşireliği hizmetlerinin düzenlenmesine katkı sağlayan ve hemşirelik girişimlerini etkililik ve mali etkinlik bakımından değerlendiren çalımalar yapması beklemektedir Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Politika Üretme Rolü Ryberg, Keller, Hine and Christeson okul hemşirelerinin, okul sağlığına ilişkin yaptığı araştırma sonuçlarıyla ve okul sağlığı hizmetlerinden elde ettikleri verilerle okul sağlığı politikalarının oluşturulmasında aktif olarak rol aldıklarını belirlemişlerdir Erefe ,İ., Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, 183-189 Erci B., Halk Sağlığı Hemşireliği, 92-103 GÜRBÜZ K., OLUMLU SAĞLIK DAVRANIŞLARININ KAZANDIRILMASINDA OKUL SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ UYGULAMALARI, YÜKSEK LİSANS TEZİ 2006

Teşekkürler