İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İKTİSAT FAKÜLTESİ İŞLETME BÖLÜMÜ ÜRETİM YÖNETİMİ PROF. DR. HALİM KAZAN III.Hafta

Bilimsel Araştırma Teknikleri VE SPSS UYGULAMALARI Prof Dr Halim Kazan İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İşletme Bölümü Başkanı

Araştırma Sürecinin Aşamaları 1 Konu seç 7 Başkalarını bilgilendir 2 Soruya odaklan Kuram 6 Verileri yorumla 3 Araştırmayı tasarla 5 Verileri analiz et 4 Veri topla Kaynak: Neuman, 2006, s. 15

İki Temel Sorun Neyi araştıracağız? Nasıl araştıracağız?

Araştırma Tasarımı Araştırmacının (kuramsal yaklaşımı da içeren) yeni olduğunu iddia ettiği bilgi nedir? Araştırma sürecinde hangi araştırma stratejileri izlenecek? Hangi veri toplama ve analiz teknikleri kullanılacak? (Creswell, 2009)

Tasarım Çerçevesi Felsefi dünya görüşleri Seçme Araştırma Stratejileri Postpozitivizm Toplumsal yapısalcılık Savunma / Katılımcılık Pragmatizm Seçme Araştırma Stratejileri Nitel stratejiler (ör., etnografik) Nicel stratejiler (ör., deneysel) Karma stratejiler (ör., sıralı) Araştırma Tasarımları Nitel Nicel Karma yöntemler Araştırma Yöntemleri Sorular Kuramsal bakış Veri toplama Veri analizi Yazma Kaynak: Creswell 2009, s. 5’ten uyarlandı

Paradigmalar / Dünya Görüşleri Pozitivizm/Postpozitivizm Çoğu zaman kuramla başlar; tümdengelime dayalı (Popper, Newton, Comte, Mill) Gerçek/anlam modellenebilir Gerekircidir Ampirik /nicel gözlem, ölçme ve testlerle kuram geçerlenir Daha çok fen bilimlerinde kullanılır Yapısalcılık Çoğu zaman kuramla başlamaz; tümevarıma dayalı (Vygotsky, Piaget) Gerçek/anlam toplumsal/bireysel olarak inşa edilir, bağlamsaldır, özneldir Amaç toplumsal ve tarihsel yapıyı anlamaktır Kuram geliştirmede kullanılır Savunma/Katılımcı Belli bir alanda harekete geçilmesini amaçlar (Marx, Habermas) Gerçek/anlam toplumsal olarak inşa edilir Araştırma siyasetle ilişkilidir Özellikle marjinal kesimlerin, kadınların vd. sorunlarına odaklanır Değişime yöneliktir Daha çok nitel yöntemleri kullanır Pragmatizm Araştırmacılar belli bir felsefi dünya görüşüne bağlı değiller (Pierce, Meda, Dewey) Pratik sorun çözmeye yöneliktir Eylemlerin sonuçlarıyla ilgilenir Sorunun özelliğine göre nicel, nitel veya karma yöntemler seçilir Kaynak: Creswell 2009, s. 6 ve devamından uyarlandı

Araştırma Stratejileri Nicel Deneysel araştırmalar Betimleme araştırmaları Nitel Örnek olaylar (vaka analizi) Etnografik araştırmalar Anlatıma dayalı araştırmalar

Araştırma Yöntemleri Nitel Nicel Karma yaklaşımlar Veri toplama aracına dayanan sorular (yapısal görüşme, yapısal olmayan görüşme, günlük tutma, not tutma vd.) Nitel olarak toplanan veriler üzerinde de istatistiksel analizler yapılabilir Nicel Yeni ortaya çıkan yöntemler (postayla, yüzyüze, bilgisayarla, telefonla uygulanan anketler, yapısal görüşmeler vs.) Nicel veri toplamak için kullanılan veri toplama araçlarında açık uçlu sorular da sorulabilir ve bunlara dayanarak nitel değerlendirmeler yapılabilir Karma yaklaşımlar Hem nicel hem nitel yöntemler kullanılır

Araştırma Öğeleri Nelerdir? Sınanabilir Hipotezler (hipotezler) kurmak için ortak terminoloji kullanılması Kuramsal ve uygulamalı araştırmalar için terimler ve terimler arasındaki ilişkiler yararlı Tüm araştırmalarda geleneğe bakılmaksızın sınanabilir ifadeler kurmak ve sonuçları ölçmek için benzer kavramlar kullanılır

Yapılar ve Değişkenler Yapılar (Constructs) Kavramlar (çoğu zaman karmaşık) Doğrudan ölçülemiyor “kuramsal değişkenler” de denmektedir Değişkenler Ölçebileceğimiz şeyler Sayısal değer atayabileceğimiz somut ölçüme dayalı ifadeler

Kuramsal Model Örneği Sosyo-ekonomik statü Akademik başarı Akademik Yetenek Akademik başarı Kaynak: Cheshire, http://sims.berkeley.edu/courses/is296a-4/s06/

Değişkenli Kuramsal Model Gelir İş prestiji Sosyo-ekonomik statü Akademik Yetenek Akademik başarı Notlar En yüksek derece Matematik becerileri Dil becerileri Kaynak: Cheshire, http://sims.berkeley.edu/courses/is296a-4/s06/

Sosyal Bilimlerde Araştırma Tanımlayıcı araştırma “Evsiz kimdir?” “Gereksinimleri nelerdir?” “Kaç kişi evsiz?” Keşfetmeye yönelik araştırma “Burada ne oluyor?” “Evsiz olmak nasıl bir şey?” Açıklayıcı araştırma Toplumsal olguların sebep ve sonuçlarını belirleme Bir olgunun diğeri üzerindeki etkisini tahmin etme “İnsanlar niçin evsiz kalıyor?” “İşsizlik oranı evsiz sayısını etkiliyor mu?” Değerlendirme araştırması Toplumsal bir programın etkilerini araştırma “Hangi hizmetlerin evsizlere yardımı dokunuyor?” Kaynak: Schutt, 1999, s. 12 vd.

Sorun “Bireyi fiziksel ya da düşünsel yönden rahatsız eden, kararsızlık ve birden çok çözüm yolu olasılığı görünen her durum” Sorun kaynakları: Özel çaba, merak, duyarlılık, daha önce yapılan araştırmalar, tezler, vs.

Sorun Seçimi ve Ölçütleri Genel ölçütler Çözülebilirlik, önemlilik, yenilik, etik kurallara uygun olarak araştırılabilirlik (gizlilik, sağlık, fiziksel/psikolojik baskı, vd.) Özel ölçütler Yeterlilik, yöntem ve teknik bilgisi, veri toplama izni, zaman ve olanaklar, ilgi

Sorun Bildiriminin Özellikleri Açıklık ve kesinlik Neyin araştırılacağının saptanması 3. Ana sorunun, temel etmenlerin ve değişkenlerin saptanması; 4. Temel kavramların ve terimlerin saptanması; 5. Araştırmanın sınırlarının/parametrelerinin açıklanması; 6. Biraz genellenebilirlik; 7. Araştırmanın öneminin, yararlarının açıklanması ve makul gösterilmesi; 8. Gereksiz jargon kullanılmaması; ve 9. Tanımlayıcı veriden daha fazlasının sunulması Kaynak: Hernon ve Schwartz, 2007, s. 307

Sorun Bildiriminin Bileşenleri 1. Giriş cümlesi; 2. Özgünlüğün açıklanması (örneğin,literatürle desteklenerek bilgi boşluğundan söz etme); 3. Araştırmanın temel olarak neye odaklandığının belirtilmesi; ve 4. Araştırmanın öneminin veya sorunun araştırılmasından elde edilecek yararların açıklanması Kaynak: Hernon ve Schwartz, 2007, s. 308

Sorun Bildirim Örneği “Kilit noktaları tutanlar (gatekeepers) kendi etnik-dilsel topluluklarında bilgi yaydıkları zaman kültürel etkileşim ajanları olarak hareket ederler. Hiçbir araştırmada bu kişilerin günümüzün karmaşık ve dijital ortamında bilgi arama davranışları ve bilgi yayma uygulamaları derinlemesine incelenmedi. Böyle bir araştırmadan elde edilecek anlayış etnik-dilsel toplulukların üyelerine hizmet veren halk kütüphaneleri için yararlı olur.” Kaynak: Hernon ve Schwartz, 2007, s. 308-309

Sorun Bildirim Örneği (devamla) Bir arkaplan kısmında Kilit noktaları tutanların kimler? Etnik-dilsel topluluklar kimlerden oluşuyor? Bilgi arama davranışı bilgi yayma uygulamalarını içeriyor mu? Nasıl bir araştırma yapılacağı yeterince açık mı? Araştırma soruları, değişkenler, değişkenler arasındaki ilişkiler, denekler tanımlanıyor mu? Toplanan veriler halk kütüphanelerinin hizmetlerini geliştirmede ve planlamada nasıl yararlı olacak? Kaynak: Hernon ve Schwartz, 2007, s. 308-309

Araştırma Sorusu Belirleme Kişisel deneyim veya sorunlardan hareketle Kapkaç sorunu nasıl önlenebilir? Başkalarının deneyimlerinden hareketle Aile içi şiddet nasıl önlenebilir? Diğer araştırmacıların sordukları sorulardan hareketle Makaleler, kitaplar, vs. Başka kaynaklar/kuruluşlar bazı soruların yanıtlarını bulmak istiyor olabilirler Araştırma sorularının temel kaynağı “toplumsal kuram”dır. Rasyonel seçenek kuramı toplumsal davranışları açıklamak için yararlı bir yaklaşım olabilir mi?

Soruları Değerlendirme Olurluk Evsizlik, cezai adalet, cinsiyet rolleri, vs. Toplumsal önem Bilimsel ilgililik Sosyal bilimler literatürü

Soruları “İnceltme” Zaman Mekân Kaynak

Sosyal Araştırma Sorusu İlk el, doğrulanabilir ve ampirik verilerin toplanması ve analiziyle yanıtlanmaya çalışılan toplumsal dünya ile ilgili bir soru

Araştırma Soruları “. . . niçin bazı ülkeler demokratik bazıları ise diktatörlüklerle ya da diğer demokratik olmayan rejimlerle yönetilirler? Demokratik olmayan birçok rejim niçin demokrasiye geçer? Bu geçişin nasıl ve ne zaman olacağını belirleyen nedir? Niçin bazı demokrasiler bir kez kurulduktan sonra güçlenip dayanıklı hale gelirken bazıları . . . darbelere maruz kalıp tekrar diktatörlüğe dönerler?” Kaynak: Acemoglu ve Robinson, 2006, s. 15

Araştırma Sorusunun Tanımlanması Değişkenleri tanımlar Değişkenler arasındaki ilişkileri tanımlar Denekleri tanımlar Değişkenleri işletimsel olarak tanımlar Araştırma sorunu mümkün olduğu kadar erken tanımlanmalı Arkaplan bilgi içermeli ve sorunu makul göstermeli Kaynak: www.library.kent.edu/files/Session1_Updated_Aug_2010.pptx slayt 16

Değişken Değişebilen, yani en az iki değer alabilen her şey Belirli özelliklerin mantıksal seti Özellik: Erkek kadın Değişken: Cinsiyet Süreksiz değişkenler (nitel değişkenler; belli seçenekler, tam sayılarla ifade, “cinsiyet”) Sürekli değişkenler (nicel değişkenler; “ağırlık”) Her değişken süreksiz değişken gibi işlem görür

Bağımlı/Bağımsız Değişken Bağımlı değişken açıklanan değişken; sonuç; araştırmacıyı rahatsız eden, açıklanması istenen durum; Bağımsız değişken Açıklayan değişken veya ara değişken; neden

Bağımlı/Bağımsız Değişken Örnekleri “Ekonomik kalkınma siyasal demokrasiye yol açar mı?” “Demokrasi maddi refahı artırır mı yoksa engeller mi?” Kaynak: Przeworski ve diğerleri, 2000, s. 1

Kontrol Değişkenleri Evrene ait (zeka, yaş, cinsiyet, deneyim) Araştırma sürecine ait (zaman) Dış kaynaklara ait (gürültü, ışık) Kontrol değişkenleri sabit tutulmalı Aksi halde bağımlı değişken üzerindeki etkinin nereden kaynaklandığı bilinemez

Hipotez (Denence) “…gözlemlenen olaylar ya da olay kümeleri arasında henüz kesinlikle kanıtlanmış olmayan, ancak kanıtlanması olası görülen ilişkileri anlatan bir önermedir” Kaynak: Güven, 2001, s. 41

Hipotezler Ampirik gerçeklik hakkında geçici bir ifade Araştırmada test edilen önerme Araştırma hipotezi Boş hipotez İki ya da daha fazla değişken arasındaki ilişkiyi ifade eden önerme Hipoteznin gerçeği açıklayıp açıklamadığı araştırma sonunda ortaya çıkar Aksiyom/postüla: Doğruluğu hemen herkesçe kabul edilen sav Varsayım: Araştırma sırasında doğruluğunun ispatlanması gerekmeyen önerme

İyi Bir Hipoteznin Özellikleri Yalın olmalı Sağlam bir mantığa dayanmalı Kullanılan kavramlar açıkça tanımlanmalı Deneyle elde edilebilen anlamları olmalı Kurama dayanmalı Sınama teknikleriyle bağı kurulmalı Gerçeklenmeye açık olmalı Yanlışlanması olanaksız iddialar içermemeli Bir gereksinmeden kaynaklanmalı Yeni bilgi üretmeli Kaynak: Güven, 2001, s. 45-58

Hipotezin Başlıca Özellikleri Eldeki bütün verilere uygun olmalı ve onları açıklamalıdır. Yeni gerçeklerin tahminine olanak sağlamalıdır. Probleme çözüm önermelidir. Deney ve gözlemlere açık olmalıdır. Yeni deney ve gözlemlerle denenebilir olmalıdır.

Hipotezin Muhtemel Üç Sonucu Doğrudan kanıtlanıp doğrudan geçerli haline gelebilir bir hipotez gözlem ve deneylerle doğrulanırsa teori değil gerçektir. Yeni gerçeklerle desteklenerek teori veya kanun haline gelebilir. Çürütülüp terk edilir.

Gözlem Herhangi bir ortam ya da kurumda oluşan davranışı ayrıntılı olarak tanımlamak amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Ayrıntılı, kapsamlı, zamana yayılmış ve resim özelliği taşır. Gözlemlenenler doğal ve açık bir yöntemle izlenir, kaydedilir, tanımlanır, analiz edilir ve yorumlanır. Araştırmalarda başlangıç aşamasında, ilk hipotezi oluşturmada keşif amaçlı kullanılır.

Diğer elde edilmiş bilgilerin desteklenmesinde ve/veya tamamlanmasında yararlanılır. Gözlem, araştırma sürecinde temel tekniklerden biri olup, doğal yaşam içinde olaylar, olgular, durumlar ve yaşanan her türlü olgunun izlenmesi ve kaydedilmesi işlemidir. Gerçekte gözlem işi, insanoğlunun günlük hayatının büyük kısmını oluşturur. Bilgilerin, en az günlük yaşamın gerektirdiği bilgilerin birçoğu gözlem yoluyla kazanılır.

Gözlemin asıl aracı göz olmakla beraber, gözleme işi sadece gözün değil, bütün duyu organlarının katıldığı bir etkinliktir. Örneğin; mikroskop ve teleskop gibi araçların kullanılması. Gözlem, Kaptan’a göre bir ya da birden fazla kimsenin gerçek hayat içinde olup bitenleri bir plan dahilinde izlemesi ve kaydetmesidir.

Bailey’e göre gözlem, belli bir ortam ya da kurumda oluşan davranışları ayrıntılı olarak araştırmak istediğimizde tercih etmemiz gereken bir veri toplama tekniğidir. Gözlem, araştırma öncesi gözlem ve araştırma içi gözlem olmak üzere ikiye ayrılır.

Doğrudan gözlem Gözlemci olayı doğrudan gözler ve kayıt altına alır.

Yapılandırılmış gözlem Hovardaoğlu, doğal gözlemi yapılanmamış ve yapılanmış olarak sınıflandırmaktadır. Yapılandırılmış doğal gözlem, özel bir zaman ya da koşuldaki davranışların kaydedilmesidir. Gözlenecek davranışlar tasarlanmış ya da planlanmamış olabilir. Tasarlanmış davranışlar, araştırmacının ilgisini çeken ve kaydetmeyi daha önceden planladığı davranışlardır. Aksi durumda araştırmacı, bu özel zaman ya da koşuldaki tüm davranışları kaydeder.

Yapılandırılmamış Gözlem Yapılandırılmamış doğal gözlemde, belirli bir zaman dilimindeki tüm davranışlar kaydedilir ve araştırmacının özellikle ilgisini çeken ya da kaydetmeyi planladığı davranışlar olmayabilir. Sayısal ve planlı gözlem Birinci elden gözlemler: Araştırmacı doğrudan kendi gözler ve kayıt tutar. Katılımlı gözlem ikinci elden gözlemler: Araştırmacı başka gözlemciler kullanır.

Doğrudan gözlemin iyi yanları; Araştırılan konuda ne olup bittiğini çok iyi açıklar. Konunun önemini bildiği için nelere dikkat edileceğini daha iyi bilir. Gözleme dahil olan olay ve kişilerin gözlenemeyen yönlerini de bilebilir. Daha serbest hareket ederek plan dışında önemli bazı noktalara da dikkat eder.

Doğrudan gözlemin kötü yanları; çok zaman alıcıdır, Araştırmacıya etik sorunlar çıkartabilir, araştırmacı rol çatışmasına düşebilir, araştırmacı yanlı davranabilir, veri kayıtları zor olabilir. Doğru olaylar hakkında duyu organları veya araç gereç yardımıyla elde edilen gerçek bilgilere gözlem denir. Gözlem belli bir kimse, yer, olay, nesne, durum ve şarta ait bilgi toplamak için belirli hedeflere yöneltilmiş bir bakış ve dinleyiştir.

Belirli davranışların sayılması ve bunlardan yola çıkarak davranışları tanımlama ve açıklama işi nicel gözlem olarak adlandırılır. Nitel gözlem ise sayısal veri üretmekten çok, araştırmaya konu olan olay, olgu ve duruma ilişkin derinlemesine ve ayrıntılı açıklamalar ve tanımlamalar yapmadır.

Nitel gözlem: Sadece duyu organlarıyla yapılır. Yanılma payı yoktur Nitel gözlem: Sadece duyu organlarıyla yapılır. Yanılma payı yoktur. Sonuç kesindir. Nicel gözlem: Ölçü aletleriyle yapılır (Örnek, terazi ile ağırlığın belirlenmesi). Gözlem doğrudan doğruya olayın görgü tanığından, kaynağından elde edilen kanıtların resmini çizer. Araştırmaya konu olan olay, olgu ve duruma ilişkin derinlemesine ve ayrıntılı açıklamalar ve tanımlamalar yapmayı sağlar.

Gözlemin güçlü tarafı Balcı ve Bailey’ya göre Gözlemin güçlü yönleri aşağıdaki noktalarda özetlenebilir Sözel Olmayan Davranış Gözlem, anket ve benzeri veri toplama tekniklerine göre çalışılan davranışlara ilişkin verilere birinci elden ulaşılmasını sağlar Gözlem, çalışılan konu ile ilgili bireylerin, derinlemesine ve bütün yönleriyle irdelenmesine olanak sağlar Araştırmacı ve denekler arasında daha yakın ve biçimsel olmayan bir ilişkinin ortaya çıkmasına olanak sağlar

Doğal Çevre Çalışılan davranışın doğal çevresi içinde gözlemlenmesi Doğal ortamda gerçekleşen davranışlar gerçeği daha yakından temsil ettiğinden dolayı elde edilen bilgiler sonuçların geçerliliğinin yüksek olmasını sağlar. Zamana Yayılmış Uzun Süreli Analiz Deney ve taramaya göre gözlemci, gözlem süresini istediği kadar uzun tutabilir ve zamana yayabilir.

Gözlemin zayıf tarafı Balcı ve Bailey’ya göre gözlemin zayıf yönleri; kontrolün olmaması, sayısallaştırma güçlüğü, örneklem küçüklüğü, alana giriş güçlüğü, uzun süre, para ve iyi yetişmiş, gözlemcileri gerektirmesi, gizliliğin ortadan kalkması gözlemin zayıf yönlerini oluşturmaktadır.ü Kontrolün Olmaması Gözlemin doğal ortamda yapılması araştırmacıya çok az kontrol imkanı verir. Sayısallaştırma Güçlüğü Deney ve anket yöntemlerindeki standart sayısal göstergelerden ziyade, gözleyen kişinin öznel algılarını yansıtır.

Örneklem Küçüklüğü Anket çalışmalarının tersine küçük örneklemlerle çalışılır, çünkü büyük örneklem seçildiğinde birden fazla gözlemci görevlendirilmesi gerekebilir, bu da güvenilirlik konusunda önemli sorunlar çıkarabilir. Alana Giriş Güçlüğü Araştırmacı gözlem alanına girişte gerekli onaylar konusunda sıkıntı yaşar. Ayrıca bireylerde güven duygusu yaratmak için özel bir çaba harcaması gerekir.

Gizliliğin Ortadan Kalkması Araştırmacının gözlemci olarak belirli bir ortamda bizzat bulunması denekler açısından gizliliği ortadan kaldırır. Özellikle hassas konuların (politik, dinsel, cinsel) çalışılmasında olumsuz bir etken olarak araştırmacının karşısına çıkabilir.

Gözlemde Güvenirlik ve geçerlilik Balcı; Gözleme dayalı ölçümlerin güvenirliğini iki şekilde değerlendirmiştir. İki ya da daha çok bağımsız gözlemcinin aynı obje ya da bireyi değerlendirmesindeki uyuşma Gözlemlerin zamana bağlı olarak tekrarlanabilirliği

Geçerlik Judd geçerlilik kavramıyla ilgili olarak aşağıdaki yorumu yapmıştır. Kaydedilen gözlemlerin gerçek ve doğru olarak ölçülmesi,istenen yapıyı doğru olarak yansıtmalarıdır, iki gözlemci somut gözlemler üzerinde anlaşabilir (güvenirliği yüksek), ancak ölçümler ölçülmek istenen yapıyla ilgisiz olabilirler. Geçerlik aynı yapının alternatif ölçümleri arasındaki uyuşma (bir yapının gözlemlerinin aynı yapının alternatif gözlem ölçümleri ile uyuşması ile) ile değerlendirilir.