Problem Çözme Yrd. Doç. Dr. Cenk Akbıyık

İnsan hayatı çözülmesi gereken farklı türlerde problemlerle doludur.

Geleneksellikten uzaklaşarak giderek karmaşıklaşan günümüz dünyasında çeşitli ve yeni problemlerle baş başa kalmaktadır.

Günümüz insanına yönelik diğer bir beklenti de sahip olduğu bilgiyi karşılaştıkları sorunların çözümünde kullanabilmeleri ve sorunlara çözüm yolları bulabilmeleridir.

Problem, bireyin karşılaştığı ve aşmak durumunda olduğu güçlük olarak tanımlanabilir.

Problem çözme becerileri bilgiye ulaşma, gözlem yapma, bilgileri düzenleme, karar verme, eleştirel düşünme gibi üst düzey düşünme davranışlarıyla ilişkilidir.

Problem durumuyla karşılaşan bireyler çeşitli davranışlar sergiler Problem durumuyla karşılaşan bireyler çeşitli davranışlar sergiler. Bazıları problemi hemen çözmek isterken bazıları problemi görmezden gelebilir.

Problem çözmede yaklaşımlar genel olarak şöyledir: Aceleci yaklaşım Düşünen yaklaşım Kaçınan yaklaşım Değerlendirici yaklaşım Kendine güvenli yaklaşım Planlı yaklaşım

Problem çözme becerisi ise zorluğun üstesinden gelerek hedefe ulaşabilme yolunda etkili olacak araç ve davranışları seçebilmektir.

Araştırmalar problem çözmenin özgüven, iletişim becerileri, etkili karar verme stili, özsaygı gibi değişkenlerle ilişkili olduğunu göstermektedir.

Problem çözme, bilişsel becerilerin yanı sıra duyuşsal ve davranışsal süreçleri de içeren karmaşık bir süreçtir.

Problem çözmenin bilişsel yönü bilişsel başa çıkma stratejilerini, bilişsel süreçlerin (akıl yürütme, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, karar verme gibi) kontrolünü içerir.

Problem çözmenin duyuşsal yönü, duyuşsal başa çıkma stratejilerini, duyguların davranışlar üzerindeki etkilerinin farkında olmayı kapsamaktadır.

Problem çözmenin davranışsal yönü ise eyleme geçmeyi, eylemde bulunmayı kapsamaktadır.

Sonuç olarak problem çözmenin bilişsel, duygusal ve davranışsal etkinlikleri içeren karmaşık bir süreç olduğu söylenebilir.

Bazı uzmanlar problem çözme becerilerinin özel olduğunu ve sadece belirli bir alanla ilgili olduğu düşüncesindedir. Bazı uzmanlar ise tüm durumlarda uygulanabilecek bazı genel problem çözme becerilerinin olduğunu savunmaktadır.

Etkili problem çözme becerilerinin günlük yaşantı içinde öğrenilmesi her zaman mümkün olmayabilir. Problem çözme becerilerinin öğrenilebileceğini gösteren araştırma sonuçları bulunmaktadır. O halde bu becerilerin öğretim yolu ile kazandırılmasına çalışılmalıdır.

Problem çözme süreci ana hatlarıyla şu basamaklardan oluşmaktadır: Problemi anlama Plan yapma Planı uygulama Geriye bakış

Yaygın biçimde kabul gören bu basamaklar George Polya tarafından 1957 yılındaki bir eserinde önerilmiştir. Polya, bu basamakları matematik öğretiminde problem çözme ile ilgili olarak formüle etmiştir. Ancak bu basamaklar daha geniş bir bakış açısıyla görülerek birçok disiplindeki problemin çözülmesinde temele alınabilmektedir. Alan yazında problem çözmenin basamakları farklı biçimlerde ifade edilse de hepsinin bu dört basamaklı modele yakın olduğu söylenebilir.

Problemi Anlama Problemin anlaşılması aşamasında karşılaşılan problem tanımlanır. Problemin sınırları ve beklentiler belirlenir ve problemle ilgili bilgi toplanır.

Bu aşamada problem durumunun mümkün olduğunca açık olarak tanımlanması ve ayrıca problem durumunun ilgili olduğu bilgi, bilişsel yapı ve duyuşsal özellikler üzerinde düşünülmesi gerekmektedir. Örneğin bir problemle karşılaşıldığında problemin kimler tarafından problem olarak görüldüğü, daha önce benzer durumlarla karşılaşılıp karşılaşılmadığı gibi noktalar üzerinde durulmalıdır.

Bu ilk aşamada problemin açık biçimde yazılması, yeniden tanımlanması gibi teknikler faydalı olabilmektedir.

Bu aşamada ayrıca üzerinde durulan problemle ilgili olarak “bu problemi neden çözmemiz gerekiyor, problemle ilgili bilgilerimiz nedir, problemi çözmemiz için sahip olduğumuz kaynaklar nedir?” gibi sorular üzerinde düşünülmelidir.

Bu basamakta kavram haritası, bilgi haritası, tablo, liste gibi bilgiyi ifade etme yolları kullanılabilir.

Plan Yapma İkinci aşamada yani problemin çözümüyle plan yapılması aşamasında değerlendirme ve kısıtlama yapmadan olası çözüm yolları ortaya konmaya çalışılır.

Bu aşamada daha sonra önerilen çözüm yolları birleştirilerek çözüm yollarının geliştirilmesine çalışılır.

Ardından seçeneklerin uygulanabilirliği, olumlu ve olumsuz yönleri dikkate alınarak seçenekler sorgulanır. Her bir seçenekle ilgili bilişsel ve duyuşsal tepkilerin neler olabileceği düşünülür.

Sonrasında uygulanacak çözüm yoluna karar verilmesi gerekmektedir Sonrasında uygulanacak çözüm yoluna karar verilmesi gerekmektedir. Bu sırada ise çözüm yollarının fayda, olası etki ve uygulanabilirlikleri göz önüne alınarak bir çözümün uygulanmasına karar verilir.

Çözüm yolları değerlendirilirken daha önce denenip denenmemiş oldukları dikkate alınır. Daha önce denenip sonuca ulaştırmamış çözüm yolları değerlendirme dışı bırakılır.

Plan yapma aşamasında altı şapkalı düşünme, balık kılçığı, beyin fırtınası gibi teknikler kullanılabilir.

Planı Uygulama Üçüncü aşamada plan uygulanır Planı Uygulama Üçüncü aşamada plan uygulanır. Uygulama sırasında planın uygulanışıyla ilgili verilerin toplanması sonraki aşama için önemlidir. Çünkü planın uygulanmasının ardından bir değerlendirme sürecinin başlatılması gerekmektedir.

Geriye Bakış Geriye bakış aşamasında değerlendirme yapılır ve uygulanan çözümün etkililiği ve sonuçları belirlenir.

Değerlendirme süreci sonucu belirsiz bir sürece girilmesinin önüne geçerek doğru çözümleri ortaya çıkarmada faydalı olur.

Değerlendirme aşamasında grafikler, kontrol listeleri, gözlem formları gibi veri teknikler kullanılabilir.

Problem çözme yöntemi matematik öğretiminde sıklıkla başvurulan bir yöntemdir. Problemin anlaşılabilmesi için kelimelerle ifade edilen matematik problemlerinin doğru olarak sembolleştirilmesi önemlidir.

Öğrenenlere matematik problemlerinin çözümünde yardımcı olabilecek stratejiler şu biçimde listelenebilir: Problemi kendi cümleleriyle ifade etme Problemi özetleme Problemle ilgili şema çizme Tablo oluşturma Problemde verilenleri ve istenilenleri listeleme Problemi matematiksel cümlelerle ifade etme Problemi küçük sayılarla ifade etme Sonucu tahmin etme

Probleme Dayalı Öğrenme Öğrencilere problem çözme becerilerini kazandırmayı temele alan öğretim modellerinden biri de “probleme dayalı öğrenme”dir.

Probleme dayalı öğrenmede öğrenenler, eleştirel düşünme ve problem çözme becerilerini etkin bir şekilde kullanmalarını gerektirecek olan gerçek yaşam problemleriyle karşı karşıya getirilmektedir.

Probleme dayalı öğrenmede öğrencilere gerçek yaşama ilişkin karmaşık bir problem durumunu içeren bir senaryo verilir. Tüm öğretim etkinlikleri bu senaryoda geçen problem çevresinde yürütülür.

Probleme dayalı öğrenme sürecinin ürünleri olarak öğrenenlerin sunulan duruma özgü çözüm önerilerini geliştirmeleri, alternatif planlar önermeleri, önerilen çözümlerin uygulanabilirlik durumları, güçlü ve zayıf yönleri gibi noktaları değerlendirmeleri beklenmektedir.

Problemler çok farklı türlerde olabilmektedir: Mantıksal problemler Algoritmik problemler Öykü tabanlı problemler Karar verme problemleri Durum analizi problemleri Tasarım problemleri İkilem problemleri

Mantıksal problemler, bazı mantık kurallarını kullanarak çözebileceğimiz problemlerdir. Bulmacalar, zeka oyunları, genel yetenek testlerindeki sözel mantık soruları genellikle bu türden problemlerdir.

Algoritmik problemler, belirli bir algoritmanın (bir dizi kuralların) kullanılarak çözülebilen problemlerdir. Örneğin matematik öğretiminde sıklıkla kullanılan matematik problemleri bu tür problemlere örnektir.

Öykü tabanlı problemler, çözülmesi istenen problemin bir öykünün içine yerleştirildiği problem türüdür. Gerçek yaşamdan alınan öykülerin incelendiği tekniğe «örnek olay» tekniği denilmektedir.

Bir karara varılmasını gerektiren problem türleri ise karar verme problemleri olarak adlandırılır. Örneğin üniversitede «hangi bölümü tercih edeceğim?» sorusu bir karar verme problemidir.

Durum analizi problemlerinde çözüm yolu üretmekten çok problemin sebepleri üzerinde durulur ve bunların ortaya çıkarılmasına çalışılır. Örneğin İnternet bağımlılığının bir durum olarak ele alınması ve sebeplerinin incelenmesi bir durum analizi problemidir.

Tasarım problemleri, çözüm yolu olarak bir tasarımın (bir plan, araç, çizim vs.) ortaya konmasını gerektiren problem türüdür. Örneğin verilen malzemelerle en yüksek yapıyı kurma problemi bir tasarım problemidir.

Bir ikilemin çözülmesini gerektiren problem türü problemidir Bir ikilemin çözülmesini gerektiren problem türü problemidir. Örneğin «ötenaziye izin verilsin mi verilmesin mi?» biçimindeki problem bir ikilem problemidir.