Konular: İslam Devleti’nde Yönetim, KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 2 Konular: İslam Devleti’nde Yönetim, Okuma: Ortaylı, 2007: 23-74.

İslam Devleti’nin Tarihi Tarihsel gelişmeler 622’de Medine’ye hicretle başlar Hz. Muhammed ve ilk halife Hz. Ebubekir devrinde Arap Yarımadası’nın fethi Hz. Ömer devrinde Suriye ve Filistin’in fethi Emeviler ve Abbasiler devrinde Ortadoğu, İran, Mısır, Kuzey Afrika ve Endülüs’ün fethi Arap dili ve kültürünün yaygınlaşması İranlılar ve Türkler buna direnmişlerdir

Tarihi Gelişmeler 610: Kur’an vahyedilmeye başlandı 622: Medine’ye Hicret 630: Mekke’ye dönüş 632: Hz. Muhammed’in vefatı 632-661: Dört Halife Dönemi (Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali) 661-750: Emeviler 750-1258: Abbasiler

İslam’ın Yayılışı Fetihler Dini Serbesti Tanıma Kültürel Sızma Ticaret Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüştlere ehl-i kitap ve zımmi statüsü tanınması Kültürel Sızma Ticaret

Arap Fetihleri 630’da Bizans’tan Filistin ve Suriye 636’da Sasaniler’den Irak 642’de Sasaniler teslim oldu (İran’ın fethi) Kuzey Afrika’da Berberiler ile savaş ve zafer Endülüs’ün fethi Girit, Kıbrıs, Sicilya ve Malta’nın fethi İstanbul’un kuşatılması Çinliler ile Talas Savaşı

Arap Fetihlerinin Nedenleri Askeri bir bütünlük ve üstünlük Otoriter bir örgütlenme Kanbağı ve aşiret dayanışması Bizans ve Sasani ülkelerinde çöküntü ve kargaşa Heterojenlik Harpler, ağır vergiler, zulüm ve soygun Dini baskı Zerdüştlüğün kast sisteminin kaldırılması

Yönetim Sistemi Fethedilen toprakların idarecilerinin kullanılması (vergi, yargı ve asayişte) Sasani aristokrasisi, köy reisleri Rumca ve Aramca bilen Hıristiyanlar Halifelik: Peygamberin vekilliği Başlangıçta ne saltanat konusu, ne de ruhani bir makamdı Kureyş ve eşrafın oyuyla seçilirdi Fıkıh bilen, akıllı ve yetenekli, cesur bir erkek Bazı gruplara göre, kötü idare ederse görevden alınabilir 659’da ırsi hükümdarlık Emeviler ile yerleşti Halife adına, otoritesini kabul ederek hutbe okutturup para bastıranın hükümdarlığı onaylanırdı 1924’te kaldırıldı

Dil 8. Asra kadar çok dillilik, birden çok resmi dil Mısır’da Kobtça Irak’da Aramca ve Farsça Şam’da Rumca Kuzey Mezopotamya’da Kaldanca ve Aramca 693’de Arapça resmi dil oldu 8. Asır başında artık Yunanca yaygın olarak kullanılmıyordu Yunanca’dan Arapça’ya tercüme faaliyetinin başlaması İran ve Orta Asya Arapça’nın egemenliğine karşı direndi

Emeviler (661- 750) 660’da Muaviye’nin Hz. Ali’nin hilafetini tanımayarak kendisini halife ilan etmesiyle başladı Arap ve Kureyş hakimiyeti Arap olanlar ve olmayanlar arasında gerilim Fetihlere en büyük direnç Türklerden 10. Asra kadar direniş 10.-12. Asır arasında İslam’a giriş

Abbasiler (750-1258) Hz. Abbas soyundan gelenlerin hilafeti Arap-Arap olmayan çekişmesinin yatışması Gayri Arap unsurların idareye, orduya ve ilim hayatına girmesi İslam hukukunun gelişmesi 10. Asır’dan sonra Abbasi halifelerinin dünyevi gücü ve otoritesi azaldı Bağdat halifesine rakip halifelerin çıkması Endülüs Emevi hükümdarları da halifelik iddiasında bulunmuşlardır

Eyalet Yönetimi Eski Sasani ve Bizans sisteminin korunması Eski eyalet sınırları ve idare merkezleri çoğunlukla aynı kalmıştır Uzak bölgelerde halifeyi temsil eden tam yetkili bir vali Dini yönden cemaatin imamı Askeri, mali ve yargı yetkileri Önceleri kadı ve kolluk kuvvetlerinin tayini valinin görevi Abbasi devrinde valinin yanına merkezden atanan kadılar ve maliye memurları (üçlü denge) Merkezileşme az, eyaletler önce yarı, sonra tam bağımsız

Eyalet Yönetimi-2 Eyaletlerin haraç ve cizye vergileri mültezimler eliyle toplanırdı Mültezim payını alır Asker ve memur maaşı ödenir Bayındırlık harcamaları yapılır Artan varsa merkeze gönderilir Valiler zamanla görev yerlerine gitmemeye başladı Absentee landlords İltizam sisteminin başlangıcı, suistimal arttı

Merkezdeki Görevliler ve Bürolar Eski bürokratik örgüt ve kayıt biçimleri korundu Başlangıçta memurların çoğu İranlı, Süryani, Kaldani ve Rum; kayıtlar da bu dillerde idi Daha sonra Arap dili ve Arap memurlar bürolara egemen olmuştur Vezirler (Arapça, yardım eden) sistemi: Halifenin yardımcısı ve baş müşavirleri Devlet işlerinin yürütülmesinde uzmanlaşma ofisleri- bakanlık benzeri divanlar

Divanlar Vergilerin toplanması (Divan-ül-harac) Askerlere maaş ödenmesi (Divan-ül-nafakat) Özellikle Abbasi devrinde giderek divanlar çeşitlendi Posta, ulaştırma, istihbarat (Divan-ül-berid) Asker kayıtları, tayin ve terfileri, vs. (Divan-ül-cund) Arazi kayıtları, resmi yazışmalar, devlet mühürleri (Divan-ül-hatem ve’l zimam) Haksızlıklara karşı son temyiz mercii (Divan-ül-mezalim) Sikke basımı (Divan-ül-darb) Bayındırlık işleri (Divan-ül-birr)

İslam Hukuk Sistemi Sorular İslam öncesi gelenekler kayboldu mu? Yeni sisteme uyum mu sağladı? İçtihadlar ve şeri kurallar yüzyıllar boyunca nasıl değişti? Farklı coğrafyalarda farklı içtihadlar İslam hukukuna “fıkıh”, bu meslektekilere “fakih” denir Fıkıh’ın bölümleri İbadet Muamelat (aile, miras, borçlar, evlenme, boşanma, miras...) Ukubat (Ceza) Dinsel kuralların kaynakları Vahiy (Allah’ın emirleri) Peygamberin söz ve hareketleri (Hadis ve sünnet) İçtihad- yorum Farklı içtihadlar- farklı mezhepler Zamanla Abbasiler’de örfi hukuk da kullanılmaya başlanmıştır

Vergiler Önceki devletlerde olduğu gibi bölgesel ve sınıfsal vergi eşitliği yok Müslümanlar için asıl vergi zekat: 1/40-1/10 Ürün, menkul kıymet ya da ticari eşyadan Arazi Vergileri (Değişen oranlarda) Öşr: Müslümanlardan Harac: Gayrimüslimlerden Cizye, Baş vergisi: Gayrimüslimlerden Yaşlılar, kadınlar, çocuklar, fakirler ödemez Korunma ve askerlikten muafiyet karşılığı

Yargı Teşkilatı Yargı erki hükümdarın görevi Birörneklik az Vekaleten yargıçlara devreder Kadılar önce halife, sonra vali, sonra yeniden halifeler tarafından atanmıştır Abbasiler’de yargının başı Bağdat’ta Kadı-ül-Kudat Birörneklik az Kararlar mezheplerin esaslarına göre Gayrimüslimlerin davaları kendi mahkemelerinde Memluklar’da her mezhep için bir kadı Camii veya kadının evi aynı zamanda mahkeme Kadı hem yargıç, hem de maliye, vakıf denetimi ve beledi hizmetler konularında sorumlu Zamanla iltizam ve yolsuzluk

Şehirler Lojistik yönden kıra bağlı Eski yönetimlerin altyapı sistemlerini (su, ulaşım) devralma Şehir merkezinde mabetler Civar sokaklarda esnaf ve sanatkarlar Loncaların varlığı tartışmalı Zabıta görevi: Muhtesib Çarşıdan sonra dini cemaatlerin oturduğu konut bölgeleri Hamam, mektep, hastahane vb. hizmetler vakıflar tarafından

Vakıflar Roma ve Bizans’taki hayır kurumlarına çok benzer Sürekli bir gelir gerektirir Menkul veya gayrimenkulle kurulabilir Yazılı ya da sözlü olarak kurulabilir Bir kısmı mirasa da konu olabilir Köleler vakfedilemez

İslamiyet’in Yönetsel Özellikleri Devlet ve din işleri ayrılmaz (Musevilik gibi) Din, hem devlet, hem de toplum hayatını düzenler Ruhani bir sınıf yoktur Ama dini konularda bilgili ve yol gösteren kişiler vardır

Konu: Ortaçağlarda Akdeniz Dünyası ve İtalyan Denizci Devletleri KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 3 Konu: Ortaçağlarda Akdeniz Dünyası ve İtalyan Denizci Devletleri Okuma: Ortaylı, 2007: 77-93.

Batı Roma Sonrası İtalya M.S. 5. Yüzyıl Kavimler göçü İtalya (Batı Roma) çöküş döneminde girdi İmparatorluk kurumları Doğu’da yaşadı M.S. 9. ve 10. Yüzyıl’lar Batı Avrupa’da Roma’nın halefi olduğunu iddia eden Büyük Karl’ın (Carolus Magnus) imparatorluğu Tarım ve ticarette atılımlar Kuzey ve Orta İtalya’nın denizci devletlerinin ortaya çıkışı

Kavimler Göçü: Barbarlar Roma İmparatorluğu’nun idaresi ve kültürünün dışında kalan göçebe, yarı göçebe ve savaşçı kavimler Roma’nın sınırı Tuna nehri Bu kavimlerin bilinen tarihi Roma tarihçiliği ile başlar Alışveriş alanları Din- Roma Kilisesi Dil- Latince Roma Hukuku ve kültürü

Barbarlar Kanbağı (Klanlar) Kavimler Göçü Kan davaları Germenlerde “comitatus”: savaşçı gruplar Feodal düzenin hiyerarşik bağlarının temellerinden biri Kavimler Göçü Hunlar’ın Vizigot ve Ostrogotlar’ı yerinden edip sürmesi MS 378’de İmparator Valens Gotlar’a yenildi İmparatorluğun bölünmeye başlaması MS 493’te Ostrogotlar Roma’yı işgal etti MS 6. YY’da Bizans İtalya’nın önemli bir bölümünü yeniden fethetti Burada Avrupa’nın Batı ve Kuzey’inden farklı bir sosyal, iktisadi ve kültürel yapılanma oluştu

Batı Roma’dan Sonra İtalya Artık siyasi değil, coğrafi ve kültürel bir birlik İtalya’nın işlevleri Doğu Akdeniz uygarlığının (Bizans, İslam...) Batı’ya taşınması Batı Avrupa’nın hammadde kaynağı olması Kilise adına mültezimlik Madenlerin işletilmesi Bu bölgelerin pazara açılması

Feodalizm Germenlerin otoriter savaşçı şeflik düzeninden gelir, bir hizmet bağımlılığı Herkes bir üstüne olduğu kadar astına yani vasalına karşı da yükümlü ve bağımlı Vasallık ve dirlik kurumları Eşitsizlik üzerine kurulu Sosyal hareketlilik çok az Üretim toprağa bağlı, geniş köylü yığınları Bu üretimin rantını yönetici bir sınıf alır

Feodalizm-2 Ulaşım kısıtlı Ticaret değerli lüks mallar üzerine Para ve değerli madenler kıt, dolaşımları sınırlı Ödemeler büyük ölçüde eşya ve ürün ile Kilise Doğu’dakinin aksine ayrı bir kurum Piskoposlar arazi sahibi ve şehir yöneticisi olabiliyor.

Ortaçağ’da Avrupa Batı Avrupa 10. YY’a kadar dünya tarihinin merkezinde değildir Merkez, Akdeniz ve Ortadoğu’da Servet, ticarette değil toprak ve kilisede toplanmıştır Merkeziyetçi iktidar zayıf 10.-13. Asırlar arasında şehirlerdeki tüccar ve zenaatkarlar bağlı oldukları siyasi otoriteden özerkliklerini elde ettiler Ağır vergiler ve gümrükten kurtulma çabası Dış dünya ile bağımsız ilişkiler Önce İtalyan, sonra Hansa şehirleri Kilise, Roma etrafında merkezileşiyordu Latince, yazı dili Eğitim alanında etkin

Karolenj İmparatorluğu Frank kralı Klovis ile başlar (481-511) Büyük Karl (Carolus Magnus) 800’de imparatorluk tacını giydi İlhak edilen bölgeleri kontrol edebilecek bir hiyerarşik yapı ve askeri örgütlenme, bürokrasi yoktu Kilise’nin yetişmiş elemanlarının kullanımı Tarımda gelişmeler Demirin kullanımının yaygınlaşması Atla çekilen ağır saban Tarımsal üretimin artışı, nakliyenin gelişimi Çeşitli tarikatlar ormanların tarıma açılmasına ve tarımın islahına önayak oldu Zamanla manastırların artan üretimle zengin olmaları

İtalyan Devletleri Zamana uyum sağlayan bir Klasik Roma örgütlenmesi Feodal düzene pek uymuyor Çok ticaret yapılan, çok paranın dolaştığı, kent yönetimine ticaretin hakim olduğu bir bölge Batı Avrupa’nın tarımsal zenginliğinden yararlanmıştır Batı Avrupa’yı klasik dünyaya bağlama Aracı tüccarlıkla geçinen bir sistem Doğu’dan gelen malı Kuzey’e satarak komisyon alma İngiliz ve Hollandalı tüccarlar bu sistemi çökertmiştir

İtalyan Devletleri-2 Batı Avrupa İtalya’dan İşletme ve ticaret yöntemlerini Bürokrasinin kayıt ve örgütlenme esaslarını Daha gelişmiş bir kültürel yaşamı Bilim yapmayı öğrenmiştir Doğu-Batı sentezi sanıldığı gibi Haçlı Seferleri ile olmamıştır Örneğin Sicilya Krallığı bu sentezin merkezlerinden biridir

İtalyan Denizci Devletleri En önemlileri Amalfi İlk sivrilen, Sicilya’da Pisa Bir süre sonra Floransa tarafından ilhak edildi Cenova Venedik Doğu Akdeniz, Ege ve Karadeniz’de ticaret kolonileri Cenova ve Venedik rekabeti 1204 Latin istilasından ve Osmanlı’nın İstanbul ve Balkanlar’ı fethinden sonra bu rekabeti körüklemesi

Tarihsel Gelişim Bazı devletler özerkliklerini Bizans’tan almışlardır Venedik, bir Bizans şehri olarak 5. ve 6. YY’da başladı 7. Asır’da özerkliğini elde etti Başlangıçta monarşik, sonra oligarşik olmuşlardır Paralı askerlere güvenilememesi, diplomasinin gelişmesine neden oldu Denizaşırı ticaret nedeniyle ilk konsolosluklar kuruldu Bunların raporları günümüz tarihçiliği için çok değerli

Venedik Cumhuriyeti En önemli örnek Paralı zümre hakimiyetinin olduğu oligarşik bir Cumhuriyet 697’de ilk doç seçildi Venedik tüccarı aynı zamanda diplomattı 11. Asra kadar Bizans himayesinde kaldı Bizans donanmasının asayişi sağladığı sularda ticaret yaparak zenginleşti Sonra kendi deniz gücünü sağlamlaştırdı Bizans kültür ve sanatından etkilendi

Venedik Cumhuriyeti-2 12. Asır başında ilk Haçlı seferine yardım etti Lübnan ve Kudüs’te ticari koloniler ve ayrıcalıklar İstanbul’da ticaret yapma ve antrepo kurma hakkı 4. Haçlı seferi sonunda 1204’te Konstantinopolis Latinler tarafından yağmalanınca Venedik yeni imtiyazlar elde etti ve çok güçlendi Batı ve İtalya Bizans’ta sevilmemeye başlandı

İtalyan Denizci Devletlerinde Yönetim Oligarşi Seçim ve yönetim hakları zengin tüccar ailelerinin elinde Yöneticiler bu ailelere danışarak karar alırdı Sınıfsal geçişkenlik pek yok “Podesta”/ “Doç” denen bir yönetici Tüccar ve lonca temsilcileri zamanla Venedik Senatosu’nu oluşturdu Altı mahallenin her birinde bir konsey Denizaşırı kolonilerde o yöreden veya atanmış bir yönetici ve koloni meclisi Anaşehir ve kolonilerde düzgün bir bürokrasi ve adaletli bir yönetim, kolonilerde kötü yönetim, baskı ve yolsuzluk

Yönetim Kavşak noktadaki şehirler pazar yeriydi İyi bir yol ve posta sistemi Tüccarların olduğu yerlerde bu devletlerin temsilcileri ve mahkemeleri de vardı İlk devlet bankalarının kuruluşu Faizle kredi dağıtımı Sorunlar Artan nüfus ve yetersiz altyapı Açlık, pislik, salgın hastalık ve suçta artış Şehirlerin beslenmesi sorun oldu

Loncalar ve Zenaat Hayatı Sıkı bir devlet denetimi Çalışan sayısı, terfiler, hammadde ve üretimin kalitesi Yünlü ve ipekli dokumalar, cam sanayii, barutçuluk, gemi yapımı işlerinde çalışanlar seyahat edemezlerdi Lonca erbabı, yönetici, tüccar, asker ve diplomata göre daha düşük statüde Üretim ve ticaret ağını ören tüccar ise en makbul kişidir Eğitimli bir sınıf Kuzey Avrupa’dan İtalya’ya iş idaresi öğrenmeye gelinirdi

Ticaret ve Ekonomik Yapı Yollar emniyetsiz olduğundan ticaret toplu halde yapılır Ticareti devlet organize eder Seferleri aristokrat yönetici grubun üyeleri yönetir Vergi geliri az, asıl gelirler gümrük, tuz tekeli, civar köyler ve denizaşırı kolonilerin vergisinden gelir Geniş sermayeli, çok ortaklı şirket değil, aile şirketi tipi egemen 13.YY’dan itibaren Floransa florini ve Venedik dükası her yerde geçerli paralar İtalyanca Akdeniz’de Lingua Franca Güney Almanya’daki Hansa şehirleri ile rekabet

Sosyal Yapı Kölelik ve harem kurumları var Yabancılar gözlem altında ve ayrı mahallelerde yaşıyordu Yahudiler gibi gruplar sosyal haklardan mahrumdu

Hansa Şehirleri ve Novgorod 13. ve 14. Asırlarda Alman İmparatorluğu’nda tarım ve ticaretin zenginlik yaratması ile kurulan ticari ve siyasi bir şehirler birliği Kuzey Avrupa’nın İtalya’nın etkisinden kurtulup ona rakip olması Kültürel etkileşim Feodal düzen çözülürken başladı; merkezi devlet ve milli ekonomik sistemler oluşunca Hansa Birliği de dağıldı

Hansa Şehirleri ve Novgorod-2 Oligarşik bir yönetim Zengin tüccarlar şehir meclislerine hakim oldu Hansa Birliği Meclisi oluştu İngiltere, Baltık Bölgesi, Danimarka ve Rusya’da ticari imtiyazlı bölgeler Ticari anlaşmalar ve çıkar birliği ile kolonileştirme Slav-Germen çatışması

Hansa Şehirleri ve Novgorod-3 İtalyan şehirlerinin aksine lüks eşya, kumaş ve baharattan çok balmumu, kürk, tuz, balık ve kıymetli ağaç gibi malların ticareti Askeri donanma ve ordu yönünden zayıftı Nüfusları azdı ve çevredeki bölge üzerinde bir hakimiyet kuramadılar