FARMAKOLOJİ

FARMAKOLOJİ; Kelime bilgisi olarak ilaç bilgisi anlamına gelmektedir. Yunanca farmacon (ilaç) ve logos (bilgi) anlamına gelen kelimelerin birleşmesinden oluşmuştur. İlaçların etkisini, özelliklerini ve tedavide kullanışlarını inceleyen bir bilim dalıdır. Hastalıkların tedavisi, önlenmesi, teşhis ve tanısında kullanılan maddeler ile bu maddelerin kaynakları, hazırlanış şekilleri vücuda verilmeleri ve vücuttaki yazgılarından bahseden bilim dalıdır.

FARMAKOLOJİNİN ANA KONUSU İLAÇ

İlaç; Fizyolojik fonksiyonlar için zorunlu olmayan ancak dışardan verildiğinde organizmada bir etki meydana getirebilen maddelerdir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ilacı, fizyolojik sistemleri ve patolojik durumları alıcının yararı için değiştirmek veya incelemek için kullanılan maddeler olarak tanımlamıştır.

FARMAKOLOJİNİN BÖLÜMLERİ Farmakokinetik Farmakodinami Farmakoterapi Klinik Farmakoloji Toksikoloji Biyofarmasi Farmakope Farmakografi

Ünlü bilgin Paracelsus (1493-1541)’un dediği gibi ‘ Her ilaç zehirdir, hiçbir madde yoktur ki zehir olmasın; ilacı zehirden ayıran dozdur’. İlaç doğru ve yerinde kullanıldığında yararlı olabilmekte, aksi taktirde sağlığa olduğu kadar, sosyal ve ekonomik zararlara da yol açabilmektedir.

İLAÇLARIN ELDE EDİLDİĞİ KAYNAKLAR 1- Doğal kaynaklardan elde edilen ilaçlar Bitkiler Mikroorganizma ve mantarlar Hayvanlar Madenler 2- Sentez yoluyla elde edilen ilaçlar

İLAÇLARIN SINIFLANDIRILMASI İlaçlar çeşitli özelliklerine göre sınıflandırılabilirler. 1- Etki yerlerine göre sınıflandırma 2- Kullanma amaçlarına göre sınıflandırma 3- Kökenlerine göre sınıflandırma 4- Uluslar arası standartlara göre sınıflandırma

1-ETKİ YERLERİNE GÖRE SINIFLANDIRMA İlaçlar organizmada etki yaptıkları yere göre sınıflandırılır. Örneğin; Santral sinir sistemini uyaran ya da deprese eden ilaçların tümüne ‘Santral Sinir Sistemi İlaçları’ ; Kalp ve damarlar üzerine çeşitli etkileri olan ilaçlar ‘Kardiyovasküler Sistem İlaçları’ ; vb. diye adlandırılır.

2- KULLANMA AMAÇLARINA GÖRE SINIFLANDIRMA Koruyucu(profilaktik):olası bir hastalıktan korunmak veya fizyolojik bir olayı geçici olarak değiştirmek amacıyla sağlam bir insana ilaç uygulanmasıdır. Örneğin aşı vb. Tamamlayıcı (Substitif-replasman): organizmadaki endojen horman yada eksojen bir eksiklikten ileri gelen bir hastalığa karşı doğrudan yada dolaylı olarak bu eksikliği tamamlayacak ilaç uygulamasıdır. Örneğin, İnsulin, K vitamini vb. Radikal tedavi: hastalığın nedenine yönelik ilaç uygulanmasıdır. Örneğin, enfeksiyon tedavisi Semptomatik-palyatif tedavi: hastalığın nedenini ortadan kaldırmadan, sadece patolojik bozuklukları azaltmak amacıyla ilaç uygulamasıdır. Örneğin ağrının dindirilmesi vb.

3- KÖKENLERİNE GÖRE SINIFLANDIRMA Özellikle bitkisel ilaçlar, tür, familya ve bitki adına göre sınıflandırılırlar. Örneğin, konjestif kalp yetmezliğinde kullanılan ve digital bitkisinden elde edilen ilaçlar ‘digitalikler’ , narkotik analjezik olarak kullanılan ve afyon (opium) bitkisinden elde edilen ilaçlar ‘opiyatlar’ şeklinde sınıflandırılırlar.

4- ULUSLAR ARASI STANDARTLARA GÖRE SINIFLANDIRMA Liste I: Reçete ile verilen ve çok düşük dozda etkili olan, toksik etkisi yüksek ilaçlar. Non-steroid antienflematuvar ilaçlar Liste II: Daha az etkili, normal reçete ile alınan ilaçlar. Uyuşturucu ilaçlar: kırmızı reçete ile verilen uyuşturucu kapsamına giren, öfori ve bağımlılık oluşturan ilaçlardır. Psikotrop ilaçlar: anksiyete,stres, panik bozukluk, sosyal fobiler, obsesif kompulsif bozukluklar ,uyku düzensizlikleri ve değişik psişik bozuklukların tedavisinde kullanılan ilaçlardır. Yeşil reçete ile satılır. Liste dışı ilaçlar: bağımlılık oluşturmayan ve toksik etkileri düşük olan beyaz reçete ile verilen ilaçlardır.

İLAÇLARIN ADLANDIRILMASI Tedavide kullanılan ilaçlar başlıca 3 şekilde adlandırılır. 1- Kimyasal (Bilimsel) Ad 2- Jenerik (Genel) Ad 3- Ticari Ad

1- KİMYASAL (BİLİMSEL) AD İlaçların kimyasal yapılarına göre yapılan bir adlandırmadır. Genellikle uzun ve karmaşık olduğundan pratikte kullanılmamaktadır. Ör. N-(4- hydroxyphenyl)-acetamide ya da N- acetyl para-amino-phenol

2- JENERİK (GENEL) AD Klinikte ilaç kullanımında yanlışlık olmaması için Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ_WHO), 1955 ten itibaren ilaçları genel adalarıyla sıralamıştır. Böylece ilaçların adlarında uluslar arası birlik ve beraberlik sağlanmıştır. Ör. Parasetamol

3- TİCARİ AD Üretici firmaların kendi ilaçlarına verdikleri özel ad’dır. Ör. Parol

Jenerik Ad Ticari Ad Kimyasal Ad parasetamol Parol N-acetyl para-amino-phenol

İLAÇLARIN FARMASÖTİK ŞEKİLERİ KATI Toz Kaşe Kapsül Tablet Draje Pilül Süpozituvar Sabunlar YARI KATI Pomat-merhem Lapalar Yakılar Transdermal terapötik sistem TTS SIVI Solüsyon Tentür Ekstre Şurup Posyon İksir-eliksir Süspansiyon Lavman Gargara Losyon İnfüzyon Aerosal Sprey

TOZ Doğal ve sentetik kaynaklardan elde edilen ilaçların ezilerek çok ince parçalara ayrılmasıyla elde edilen ilaç şekilleridir. Kaşık ya da paket içerisinde ağız yolundan (oral) alınabildiği gibi dıştan cilt ve mukoza yaralarına serpme şeklinde de kullanılabilir.

KAŞE Tad ve kokuları hoşa gitmeyen toz şeklindeki ilaçların konması için pirinç unu yada nişastadan yapılmış, oval yada silindir şekilli iç içe geçen koruyuculardır. Çaplarının büyüklüğüne göre değişik isimler alırlar.

KAPSÜL Tad ve kokuları hoşa gitmeyen katı ve sıvı ilaçların silindir, yassı ve zeytin şeklindeki jelatin koruyucularıdır. Mide asidinden etkilenen ilaçlar keratin ve diğer kaynaklı maddelerle kaplı kapsüller şeklinde uygulanırlar. Barsakta açılan bu kapsüllere barsak kaplamalı kapsül (enterik kapsül) ler adı verilmektedir.

TABLET Toz şeklindeki ilaçların özel aygıtlarla sıkıştırılmasıyla hazırlanan kesik silindir ve yuvarlak şekillerdeki preparasyonlardır. Tabletlerin köpüren (efervesan), emilen (pastil) ya da dil altı (sublingual, perlingal) şekilleri bulunmaktadır.

DRAJE Tadı acı olan tabletlerin alınmalarını kolaylaştırmak amacıyla , üzerleri koruyucu bir şeker yada çikolata tabakası ile kaplanarak elde edilen ilaç şeklidir.

PİLÜL Çok aktif toz şeklindeki ilaçların bal, koyu şurup gibi bazı inert maddelerle karıştırılıp yassı ve küçük küreler şeklinde hazırlanan preparatlardır. Ağırlıkları 0,03-0,05 g arasında olanlara granül, 0,05 g dan büyük olanlara da bol adı verilir.

SÜPOZİTUVAR Rektuma uygulanan, kakao yağı, gliserin, bitkisel yağlar ya da diğer sentetik maddelerden yapılan ve rektum sıcaklığında eriyen konik ya da oval şeklindeki 82-3 g ağırlığında) preparatlardır. Halk arasında fitil diye de adlandırılmaktadır. Vajinaya uygulanan süpozituvarlara vajinal süpozituvar ya da ovül, üretraya uygulan şekline ise buji adı verilmektedir.

SABUNLAR Cilt hastalıklarında kullanılan ve yapılarında katran, kükürt, ihtiyol ve heksaklorofen gibi antiseptik maddeler bulunduran sabunlardır.

POMAT-MERHEM Cilt ve mukozaya uygulanmak üzere hazırlanan, tereyağ kıvamında, vazelin, lanolin, domuz yağı vb. gibi katkı maddeleriyle hazırlanan yarıkatı ilaç şeklidir.

LAPALAR Cilde sıcak olarak uygulanan hamur kıvamındaki preparatlardır.

YAKILAR Cilde yapıştırılan katı ve yarı katı ilaç şekilleridir. Kullanılacakları zaman biraz ısıtılarak yumuşatılırlar.

TRANSDERMAL TERAPÖTİK SİSTEM (TTS) Etkin maddenin (nitrat, hormaon, skopolamin, vb. ) bir flaster içine yerleştirilip, göğüs, kulak arkası, kol yada bacak derisine yapıştırılmasıyla uzun süreli ilaç emilmesi sağlanır.

SOLÜSYON Etkin ilaç maddesinin su, bitkisel yağ yada diğer bir eriticide eritilmesiyle elde edilirler. Parenteral uygulanacak solüsyonlara enjektabl solüsyon adı verilir. Göz, kulak, burun ya da küçük kaviteler için, dıştan kullanılan küçük hacimdeki solüsyonlara damla adı verilir.

TENTÜR Bitkisel ve hayvansal kaynaklı ilaçların, alkol ya da eterdeki çözeltisidir. Reçetelerde damla (50-60 damlası 1 g.) yada gram olarak belirtilir.

EKSTRE Bitkisel maddelerin su, alkol ve eter gibi sonradan uçurulabilen bir yada birkaç eritici ile karıştırılıp, sonradan eriticinin uçurulmasıyla elde edilen ilaç şekilleridir. Yoğunluklarına göre sıvı, yumuşak, katı ve kuru ekstreler diye gruplara ayrılır.

ŞURUP Yüksek miktarda (%60 dan fazla) şeker içeren sıvı ilaç şekilleridir. Fazla şekerli olduklarından içerisinde bakteri ve mantarlar üremez.

POSYON Şeker oranı düşük ve kaşıkla içilmeye elverişli sıvı ilaç şeklidir. İçerisinde bakteri ve mantar üreyebileceğinden 4-5 dozdan fazla hazırlanmalıdır.

İKSİR-ELİKSİR Etkin madde ile birlikte su, alkol, şeker ve koku verici madde bulunduran sıvı ilaç şeklidir. Eğer tadı hoş değilse tentürler iksir şeklinde hazırlanır.

SÜSPANSİYON Katı şeklindeki ilaçların bir sıvı içinde tam olarak çözünmeden ufak parçalar şeklinde bulunması ile elde edilen sıvı ilaç şekilleridir. Çöküntü yaptığından kullanılmadan önce çalkalanması gerekir.

LAVMAN Rektal yolla uygulanan solüsyon ve süspansiyon şeklindeki ilaçlardır. Boşaltıcı ya da besleyici lavmanlarda vardır. Küçük hacimdeki lavmanlara enema adı verilir.

GARGARA Ağız boşluğu ve farenks boşluğu dezenfeksiyonu ya da lokal anestezi için kullanılan sıvı ilaç şekilleridir.

LOSYON Cilde uygulanan solüsyon, süspansiyon ya da emülsiyon şeklinde preparatlardır.

İNFÜZYON Bitkisel kaynaklı ilaçların üzerine kaynar su dökülerek elde edilen süzüntüdür. Eğer bitkisel ilaç ıhlamur gibi 30 dakika su içinde kaynatılırsa dekoksiyon adı verilen ilaç şekli elde edilir.

aerosol Özel eriticiler içinde hazırlanan ve inhalasyon yoluyla kullanılan ilaç şekilleridir.

sprey Cilt yada mukozalara püskürtme şeklinde uygulanan sıvı ilaç şekilleridir.