1

2

3

4

5

6

ÜSTÜN DÜŞÜNME BECERİSİ Uzm. Eğt. MEHMET TÜRKDOĞAN

Ele alacağımız Konular Zeka Nedir? Temel Düşünme Becerisi Stratejileri Eleştirel ve Üretken Düşünmeye Yardımcı Teknikler Etkinlik Örnekleri Kaynak Önerileri

Zeka Nedir ? Zeka, bireyin doğuştan sahip olduğu, kalıtımla kuşaktan kuşağa geçen ve merkez sinir sisteminin işlevlerini kapsayan; deneyim, öğrenme ve çevreden kaynaklanan etkenlerle biçimlenen bir yapı, "Zeka", kişinin zihinsel becerileri ve bilgi dağarcığını, öğrenmek, problem çözmek ya da toplumda değer gören sonuçlara ulaşmak için kullanabilmesi.

Ortak Yaklaşım Geliştirilebilecek bir kapasite ya da potansiyel Biyolojik temeller Bir çok zihinsel yeteneğin(sözel,sayısal,mantık, bellek,algılama gibi) değişik durum ve koşullarda kullanılmasını içerir.

Zekanın Biyolojik Temelleri Zekanın beyinde yer aldığı kabul edilir. Beynimiz iki lobdan oluşmaktadır. Sol beyinde:Sözcükler,sayılar,mantık ve irdelemek. Sağ beyinde:İmgeler,renk,hayal kurmak...

Zekanın Yaşa Göre Gelişimi   Zeka yaşamın ilk on yılında büyük bir gelişme kaydetmektedir. Bu süre içinde en hızlı gelişme ilk iki yılda gerçekleşir. Başlangıçta davranışı birkaç refleksten oluşan insan, iki yıl sonunda kendi başına yürüyebilen, konuşabilen,neden sonuç ilişkisi kurabilen, basit planlamalar yapabilen, hatırlayabilen bir kişi haline gelir.

Zekanın Yaşa Göre Gelişimi Çocuğun ayrıntılı düşünebilme yeteneği 11 yaşında başlar. 12 yaştan sonra zekanın hızında azalma olsa da gelişmeye devam eder. Gelişmenin en üst düzeyine 14-18 yaşlar arasında varılır. Zihinsel güç 30 yaşa kadar bu düzeyde kalır. Daha sonraki yaşlarda öğrenmedeki başarı yavaş olarak azalmaya başlar, ancak öğrenilen bilgiler kaybolmaz tam tersine yaş ilerledikçe, deneyimden dolayı bilgiyi kullanmadaki beceri artar.

Temel Düşünme Stratejileri Temel Kavramlarla; Karşılaştırma (Benzerlik-Farklılıklar) Sıralama Sınıflandırma Analoji Bunların yanı sıra,

Amaç Ortaya Koyma Problem Çözme Karar Verme Gözlem Kanıt Bulma Tahminde Bulunma Sonuç Çıkarma İspat Etme-Kanıtlama Ana Fikir Özetleme Neden Sonuç İlişkisi Kurma Doğru Bilgi ve Yargıya Ulaşma Bakış Açısını Tanımlama Eğilim Ortaya Çıkarma Analiz Sentez Değerlendirme (Costa, 1991)

BENZERLİK-FARKLILILAR

BENZERLİK-FARKLILILAR

SIRALAMALAR

SINIFLANDIRMALAR

BİRDEN FAZLA ÖZELLİĞE GÖRE SINIFLANDIRMA QUARTO

Analoji (Benzeşme) Tekniği Orijinaliteyi artırmak üzere izlenebilecek bir diğer yol da,çocukların sorunları çeşitli görüş açılarından incelemelerine yardımcı olmalarını sağlayacak analoji ve mecazların (metafor) kullanıldığı “sinektiks” adı verilen tekniktir.

Bu tekniğin bir şekli doğrudan analoji, yani bir nesne ile diğer bir şeyin ne bakımdan diğer bir şeye benzediğini düşünme tekniğidir. Öğretmen, öğrenciye “Elma ile topu kaç şekilde karşılaştırabilirsin?” diye bir soru yöneltebilir. Başlangıçta bu soru üstün zekalı bir çocuk için bile zor gelebilir, fakat öğretmen nesneyi çocuğa incelettirerek, yol gösterici sorular sorarak yardımcı olabilir. “Düşürürseniz, yuvarlarsanız, parçalara bölerseniz neler olur?” gibi. Bu çizgide sorulan sorular çocuğa nesnenin özelliklerini sıralaması için bir başlangıç oluşturabilir.

Kişisel analoji (personal analogy) tekniği ise başka bir bireyin veya nesnenin rolünün benimsenmesini içerir. Bu tür analojiyi göstermek için çeşitli ifade şekilleri kullanabilir. “Hayal gücünüzde kendinizin bir tohum olduğunu canlandırın. Ne kadar küçük olduğunuzu bana gösterin. Ne renksiniz? Eğer biri sizi sularsa ne olur? Bana nasıl büyüyeceğinizi gösterin. Evet, şimdi tamamen büyüdünüz. Ne tür bir bitkisiniz?” gibi.

Bir Bardak olmak…

ANALOJİ- BENZEŞİM KURMA ŞEKİLSEL

ANALOJİ- BENZEŞİM KURMA ŞEKİLSEL

ANALOJİ- BENZEŞİM KURMA SÖZEL Mektuba göre zarf ne ise, ayakkabıya göre……. Odur. A) Ayak B) Parmak C) Ayakkabılık D) Topuk

ANALOJİ- BENZEŞİM KURMA SÖZEL Gazeteye göre haber ne ise, Ansiklopediye göre……. Odur. A) Cilt B) Kütüphane C) sözlük D) bilgi

Eleştirel ve Üretken Düşünmeye Yardımcı Teknikler Orijinal Düşünme (SCAMPER tekniği) Yaratıcı Problem Çözme Altı Şapka Düşünme Tekniği Yakınsak ve Iransak Düşünme

SCAMPER TEKNİĞİ Substitude (Yer Değiştirme) Combine (Birleştirme) Adapt (Uyarlama) Modify,Minify,Magnify (Değiştirme,Büyütme,Küçültme) Put to Other Uses (Başka Amaçlarla Kullanma) Eliminate (Yok Etme,Çıkarma) Reverse, Rearrange (Tersine Çevirme Yeniden Düzenleme)

Bir Pet Şişeyi Ele Alalım…

Tersine Çevirme Yeniden Düzenleme Parçalara Ayırma Yok Etme,Çıkarma Tersine Çevirme Yeniden Düzenleme Yer Değiştirme Birleştirme

Birleştirme Tersine Çevirme Yeniden Düzenleme

Tersine Çevirme Yeniden Düzenleme Birleştirme

Tersine Çevirme Yeniden Düzenleme

Başka Amaçlarla Kullanma…

KOLTUK

1-Koltuğu oturmak dışında başka hangi amaçlarla kullanabiliriz? 2-Çok küçük bir koltuk yapsaydın, yaptığın bu koltuğa farklı olarak ne eklerdin? 3-Çocukların bile, rahatlıkla bir yerden bir yere taşıyabileceği koltuklar yapılabilir mi? Nasıl? 4-Hayvanlar için yapılan bir koltuğun adı ne olmalı? 5-Eğer koltuklar konuşsaydı insanlara ne söylerlerdi?

6-İnsanların koltuğa olan ihtiyaçları azalırsa bu koltuklarla ne yapılabilir? 7-Üzerine oturulduğunda insanların ne düşündüğünü söyleyen bir koltuğa sahip olsaydınız ne olurdu? 8-Koltuğa başka bir isim bulman istense hangi isimleri bulurdun? 9-Koltuk icat edilmeden, insanlar koltuk yerine ne kullanıyorlardı?

YARATICI PROBLEM ÇÖZME

Problem Çözmenin Evreleri Tüm Evrelerde Beyin Fırtınası yöntemi ile; BÇD (Birden çok sonuca götüren Düşünce) TD (Tek bir sonuca götüren düşünce) 1.Probleme Duyarlık Geliştirme ve Problemi Anlama Genel Sorun Alanını Belirleme Veri Toplama (5N 1K) Sorun Bulma 2.Düşünce Üretme 3.Aksiyon Planı Yapma Çözüm Bulma (Estetik, Yasallık, gerçeklik,yan etkiler, fedakarlık, fedakarlığa değme, Ahlakilik, birleştirme, bütünlük-can alıcı özellik, risk faktörü vb.) Onay Bulma

ÖRNEK PUANLAMA GERÇEKLİK YASALLIK ETİK FEDAKARLIK ZAHMETE DEĞME YAN ETKİLER MALİYET TOPLAM PUAN 1. ÇÖZÜM 2. ÇÖZÜM 3. ÇÖZÜM 4. ÇÖZÜM 5.ÇÖZÜM

6 ŞAPKALI DÜŞÜNME TEKNİĞİ

Altı şapkalı düşünme kavramının iki ana amacı vardır. 1. Düşünürün her seferinde sadece bir şeyle uğraşmasını sağlayarak düşünme faaliyetini sadeleştirmektir.Altı şapkalı düşünme tekniği ile düşünür duyguların, mantığın, bilginin ,umut ve orijinalitenin hepsine aynı anda dikkat etmek yerine onlarla ayrı ayrı ilgilenebilme olanağı bulur.

2. Gerekli düşünme biçimlerine istenildiği anda geçiş yapmayı sağlamaktır. Düşünme şapkalarının bir tür kısaltılmış talimatlar olduğu söylenebilir. Altı şapka kavramından en fazla yararın sağlanabilmesi için herkesin oyunun kuralları hakkında bilgi sahibi olması gerektiği açıkça ortadadır.

Beyaz Şapka: Tarafsız ve Objektiflik Kırmızı Şapka: Duygularla Düşünme Siyah Şapka: Karamsarlık ve Olumsuzluk Sarı Şapka: İyimserlik ve Olumlu Olma Yeşil Şapka: Orijinallik, Yeni Fikirler Üretme Mavi Şapka: Diğer düşünceleri yönetir, Organize eder ve değerlendirir.

Altı Şapkalı Düşünme Tekniğinin Avantajları : Bir konu üzerinde daldan dala atlanarak belirtilen görüşler bir sisteme konulmuş olur. Zaman kaybı önlenir. Bir karara varma ve sonuçların ortaya çıkması kolaylaşır.

Yakınsak ve Iraksak Düşünme Yakınsak Düşünme, yalnız tek bir doğruya bağlı olarak ve mevcut bilgilerden çıkarılan, geleneksel sonuçlara götüren düşünme tarzıdır. Iraksak düşünmede ise var olan bilgiye dayanılarak değişik cevapların üretilmesidir.

Hayal gücü doğal akıcılığı HAYAL GÜCÜNÜ GENİŞLETİN Hayal gücü doğal akıcılığı olan bir düşünme biçimidir ve çok hassastır. Küçümsendiğinde, eleştirilerek, ilgisizlikle dinlendiğinde hemen durur. Hayal gücü, orijinal düşüncenin, ve üretmenin aracı olduğu için hassasiyetle dinlenmeli ve önemsenmelidir.

Tüm Derslerde Öğrenciyi; orijinal düşünmeye yöneltecek ve orijinalliği geliştirecek sorular sormak için şu yöntemler önerilebilir.

“Eğer........olsaydı? / Eğer........ olmasaydı?” Bu soru şekliyle öğrencilerin verilen bir konu üzerinde düşünmeye başlamaları sağlanır. Örneğin: Eğer toplum kurallarını çocuklar koysaydı bu kurallar nasıl olurdu? Eğer dünyada yerçekimi olmasaydı neler olurdu? Eğer balinalarla iletişim kurabilseydik neler olurdu?

YÖNTEM 1 : Bir cevabın neden doğru olduğunu sorun Örnek: 1) 6x (9 - 4) = 30 cevabı neden doğrudur? 2) Kristof Kolomb Amerika”yı keşfettiği için neden meşhur olmuştur? YÖNTEM 2 : Bilginin kullanılmasına odaklanmış sorular sorun. Örnek: Bitkilerin büyümesi üzerinde ışığın etkisini bilmemizin faydası nedir? Her iki soru da; temel bilgilerin bilinmesinin yanı sıra bu bilgilerin kullanılmasını da gerektirir.

Bir fikri farklı bir biçime çevirerek sorun. YÖNTEM 3 : Bir yeniliğin veya değişimin uygulanmasıyla ilgili sorular sorun. Uyarlamak. Bir fikri farklı bir biçime çevirerek sorun. Örnek: Bazı hayvanlar gibi insanlar da kış uykusuna yatsalardı neler olurdu? Değiştirmek Bir olay, öyküyü vb. biraz değiştirerek sorun. Örnek: Eğer Hansel ve Gratel ormanda yanlarına bir harita almış olsalardı neler olurdu?

Bir şeyi bir başka şeyin yerine geçirerek sorun. Yerine Geçirmek Bir şeyi bir başka şeyin yerine geçirerek sorun. Örnek: Ekmeğin arasına elma koyarak tost yaparsak tadı nasıl olur? Yeniden Düzenlemek. Sıralamaları değiştirerek sorun. Örnek: A harfi en son Z harfi ilk harf olsaydı alfabedeki sıralama nasıl olurdu? Ters Çevirmek. Olayları tam tersinden sorun. Örnek: Sabah yatıp akşam kalkarsak neler olur?

Büyütmek. Bir konuyu eklemeler yaparak, çoğaltarak genişleterek sorun. Örnek: Newton’un dördüncü yasası ne olacaktı? Küçültmek. Bir konuyu küçülterek, parçalara bölerek veya bazı bölümlerini iptal ederek sorun. Örnek:Yerçekimi ortadan kalksa Dünyada yaşam nasıl olur?

YÖNTEM 5 : Doğru, Yanlış veya Hiçbiri? Ezberlenmiş bilgi ile cevaplandırılan sorular arkasından neden bu şekilde olduğunu sorun Örnek: Türkiye’de kaç ilin olduğunu sorduktan sonra illerin neden 1,2,3, gibi sayılar ile adlandırılmayıp ta her birine ayrı isim verildiğini sorun.

YÖNTEM 6 : Nedir? Yerine Neden? Öğrencileri dikkatli bir analize yönelten birden fazla doğru cevabı olan sorular sorun. Örnek: Sıfatın tanımını yaptırmak yerine bir cümle içerisinde uygun yerdeki boşluğun bir kelime ile doldurulmasını isteyin ve neden bu kelimeyi kullandığını sorun. “Neden” sorularının bir başka yararı da, öğrencilerin kısa süre sonra sadece cevap vermenin dışında kendi kendilerine soru sormalarını da sağlar.

YÖNTEM 7 : Benzer veya Farklı Kavramları, olguları, olayları değerlendirerek karşılaştırmayı gerektiren sorular sorun. Örnek: Yavuz Selim ile Fatih Sultan Mehmet’in yaptıklarının benzerliklerini ve farklılıklarını sorun. YÖNTEM 8 : Sıra dışı Bağlantılar Sıra dışı ve orijinal fikirler gerektiren sorular sorun. Örnek: Kavramları öğretirken bunların alışılagelmiş eylemler ve alışkanlıklar ile bağlantısının dışında kullanımını isteyin.

AÇIK UÇLU PROBLEMLER SORUN Kürdanlar ve silgi parçaları kullanarak nasıl bir bina maketi yaparsınız? Hangi atık maddeleri kullanarak ne gibi sanatsal eserler yapabilirsiniz? Buzul çağında donmuş topraklar üzerinde insanlar yaşasaydı nasıl tarım yaparlardı? SİZ NE YAPARDINIZ? Bu çağda yaşayan bir ailenin yaşayışı nasıl olurdu? Aile fertlerinin sorumlulukları nasıl olurdu? Hatta bu çağdaki okul nasıl olurdu?

Okul öncesi Çocuklarının Öğretmen ve Ailelerinin Çocuklarla Birlikte Yapabilecekleri Ekinlikler Karşılaştırma ve zıtlık: Bir kitaptaki iki karakter, tanıdığı iki insan, iki çizgi film ve iki köpek arasındaki benzerlik ve farklılıkların neler olduğunu sormak. Farklı yollarla gruplama yapmak: Sevdiği televizyon programları, tanıdığı insanları, oyuncakları, içecekleri, farklı geometrik şekilleri gruplama konusunda farklı yollar bulmasını sağlamak. Tahmin etme yeteneğini geliştirmek: kitaptaki karakter konusunda “Şimdi ne yapacak?” gibi sorularla tahmin etmesini sağlamak. Eğer … olursa: “Dışarıdaki çimlerin üstüne bir dilim ekmek bırakırsak” veya büyük babana mektup göndermek istersen” ya da “eğer insanlar uçabilseydi” ne olurdu? Gibi sorular sorarak düşünmelerini sağlamak.

Özellikleri Değişen hayvanlar: Birkaç hayvan seçmesini isteyip, bazılarının özelliklerini değiş tokuş etmesini istedikten sonra ortaya çıkan yeni cins hayvanı çizmesini, modelini yapmasını ya da hikaye etmesini istemek. Öykü vb. kaydı yapmak: Çocuğa bir kayıt cihazının nasıl kullanıldığını anlatarak, ev ya da okulun etrafında bir gezinti yapıp, daha sonra dinlediğinde neler gördüğünü hatırlayabilmesi için gördüklerini kaydetmesini istemek. Kendi süper kahramanını oluşturmak: Çocuktan tıpkı örümcek adam gibi süper bir kahraman yapmasını bunu çizmesini ve bunu bir hikayede kullanmasını istemek. İpucu vererek resim yaptırmak: Üzerinde noktalı ya da çizgili bir kağıt vererek, bu şekilleri kullanarak bir resim yapmasını ve bunu anlatmasını istemek.

Orijinal Yemek yapmak: Çocukların farklı malzemeler kullanarak yeni bir yemek yapması istenebilir. Para oyunu: Bozuk paralar üzerinden konuşarak örneğin bu paralarla kendi marketini kurabileceğini, ürün değiştirebileceğini söylemek ya da yediği yemeklerin hesabını yapmasını sağlamak. Şekilleri Tanımak: gündelik hayattan bazı şekiller göstererek, örneğin, bir evin geometrik şeklinin ne olduğunu söylemesini istemek ve onları gördüğünde bu şekilleri hatırlamak.Öğretmen ve aileler kendi hayal güçlerini kullanarak bunlara benzer yeni, ilginç ve özgün etkinlikler planlayabilirler.Siegelbaum ve Rotner 1983, Dowland 2002)

Sonuç olarak; • Korkutucu olmayan bir atmosferin sağlanması ve üretime zemin hazırlayacak olan üretken, açık, yargılayıcı olmayan tutumun sağlanması, • Orijinaliteyi uyarmak için çevrede değişiklik ve yeni uyarıcı materyallerin bulundurulması, •Ender rastlanan düşüncelerin üretilmesine yol açan yeni düşünce üretimlerinin ödüllendirilmesi, • Alıştırma yapma fırsatlarının tanınması,

• Orijinalliğin mümkün olduğu kadar öğretmen tarafından örneklenmesi, • Çocuklara çok sayıda soru sorma fırsatının sağlanması, • Çocukların düşüncelerine saygı duyulması ve düşünmeye özendirilmesi, Düşüncelerinin asla yargılanmaması Gerekir…

Kaynak Önerileri (Akademik) Temel Düşünme Becerileri Eğitimi-Canan Savran-Gül Uyan, Livane yay. Çocuğumun Beceri ve Yeteneklerini Nasıl Geliştirebilirim?-Özgür Yayınları

Uygulamalı Kaynaklar YUP – Önel Yayıncılık ZEKARE – Kontrol Yayıncılık DGS (Dikkat Güçlendirme Seti) Adeda Yay. Osman Abalı Dİ-ZE Timaş Yay. Mehmet Türkdoğan-Savaş Özdemir Kafayı Çalıştır – Uğurböceği Yay. Düşünme Becerileri 1-2-3 – ÜZE yay. Yaratıcılık 1-2-3 ÜZE Yay. Mantık Seti – Düşünme Becerileri Seti – Doğa K. Yay. Yaratıcılığı Geliştirme Etkinlikleri Seti – Kök Yay (okul ö.) Farklı Düşünüyorum – Ben Farklıyım – Düşünme Becerileri-Çamlıca Çocuk Y. (okul öncesi)

TEŞEKKÜRLER SORULARINIZ…