Dil Öğretimi Yöntem ve Teknikleri Doç. Dr. Celal DEMİR cdemir@aku.edu.tr

Planın Amacı Bu planda, Türkçe dil becerileri yetersiz olan öğrencilerin aynı anda hem ilk okuma yazma hem de sözlü iletişim becerilerinin geliştirilmesi hedeflenmiştir.

Genel Prensipler Dil öğretiminde benimsenen benimsenen temel anlayış, eğitim öğretim sürecinde etkili iletişimin sürekli olmasıdır. Amaç, hem doğru hem de anlaşılır ifade biçimlerinin üretilmesidir. Bu yöntemde dil bilgisi öğretiminin sınırı, öğrenenin iletişim ortamındaki ihtiyaçlarına göre belirlenir.

Öğrenmek için hedef dili iletişim ortamında kullanmak gerekir. Sınıf içi etkinlikler, anlamlı ve işlevsel olmalıdır. Etkinliklerde, farklı dil becerileri birlikte kullanılmalıdır. Öğrenme, yaratıcı yapılandırma sürecidir ve deneme-yanılma içerir.

Planda Kullanılacak Öğretim Teknikleri Dilin doğru kullanımını ve etkileşimi sağlamak için öğrencilerin aktif katılımını teşvik eden ilgi çekici etkinlikler olmalıdır. Bunlar, dramatik oyun etkinlikleri, sanat etkinlikleri, müzik, hikâye vb. etkinliklerdir.

Bu planın başarısı, aynı zamanda zengin, uyarıcı ve teşvik edici bir ortamın oluşturulmasına bağlıdır. Dili kullanmak ve dilin kullanımına olanak sağlamak, tüm ilkelerin temelini oluşturmaktadır. Dil ediniminde teşvik edici bir çevrenin oluşturulması, tek başına yeterli değildir. Bunun diğer tekniklerle zenginleştirilmesi gerekir.

Öğrencilerin dikkatini sınıf ortamında dilsel yapılara ve bu yapıların kullanımına çekmek için farklı öğretim tekniklerine de ihtiyaç vardır. Bu teknikleri şöyle sıralayabiliriz:

1. Yoğunlaştırılmış Uyaran Verme (Gerçeğe Uygun Yaşantılar Oluşturma) Öğrenmenin gerçekleşmesi için öğrenmeyi kolaylaştırıcı yaşantıların oluşturulmasıdır. Bu yaşantılar, doğru / gerçeğe (Öğretilmek istenen dil yapılarının ve kelimelerin kullanıldığı ortama) uygun olmalıdır. “Dil doğal ortamında öğrenilir.” Sonuçta çocuğun istek ve gereksinimlerini uygun kelimelerle ifade etmesi beklenir.

Örneğin gerçek mekanlarda, İki arkadaşın telefon görüşmesi yapması sağlanabilir. Bakkaldan alışveriş yapması sağlanabilir. Öğretmene soru sorması, açıklama istemesi… …

2 ) Yeniden Düzenleme ve Model Oluşturma Öğrenciler, hedef dilin kurallarına uygun olarak konuşamayabilirler. Yeniden düzenleme, çocuğun kullandığı ifadelerin anlamını bozmadan, cümlenin söz dizimi ve diğer özelliklerini bozmadan biçim birim kurallarına uygun olarak yeniden söylenmesidir.

Öğrencinin kurduğu cümleler üzerinde çalışılır: Bu cümleler, örnek olarak tahtaya yazılır. Cümlenin mevcut biçimi değerlendirilir ve olması gereken biçimi birlikte oluşturulur. “Bize dediler idareli kullanın; gaz maskelerinin yarası kalmamış!”

3) Genişletme ve Cümle Tamamlama Öğrencinin eksik bıraktığı ifadelerde eğitimcinin cümleye yeni sözcükler ekleyerek veya eksiklikleri tamamlayarak geri bildirim vermesidir. Öğrenciler, tek sözcüklü, hatalı ya da eksik sözcük kullanarak cümle kurabilirler. Öğrenciler, bir etkinlikle meşgulken ya da oyun oynarken olayı veya bir durumu genellikle tek sözcüklü cümlelerle anlatma eğilimindedirler.

Böyle bir durumda hedeflenen/ öğretilmek istenen konuşma biçimini öğrenmeye olanak sağlayıcı uygulamalar yapılır. Uygun ifade biçimine ulaşıldığında bu anlatım kalıbı (cümle, söz, tamlama…) ifade pekiştirilerek model oluşturulur.

- Yarın pikniğe gidelim mi? - Gitmeyelim! (Doğrusu: Hava soğuk, yarın gitmeyelim) - Arkadaşının ödevini beğendin mi? -Beğendim. (Doğrusu: Güzel bir ödev olmuş; beğendim.) - Senden böyle bir şey istense ne yapardın? - yapardım. (Doğrusu: Seve seve kabul ederdim.)

4) Açık Uçlu Sorular Açık uçlu sorular, öğrenciye göre cevapları değişen soru türleridir. Bu tür soruların cevapları çeşitlilik gösterdiği için öğrenme ve öğretme malzemesi olarak kullanılabilir. Ancak açık uçlu soruların doğru seçilmiş olması gerekir.

Örneğin, - Resimde neler yapıldığını bana anlatır mısın? - Sen olsan neler yapardın? - Niçin böyle yapılmış olabilir? - Sence bunlar doğru mu? (Uygun bir soru değil) - Bu konudaki düşünceni açıklar mısın? - Ödevini yapmadın mı? (Uygun bir soru değil) - Ödevini niçin yapmadın?

5) Model Olma Model olma, bir kişinin yaptığı davranışı veya hareketi gözlemleyip onu taklit ederek yapma ve öğrenmedir. Model olma, dil kazanımında hedeflenen dilsel yapılar ve becerilerin kalıcı olmasını sağlamada en etkili tekniklerden biridir.

Model olma tekniği, hareketin ya da davranışın tamamının yapılarak açıklanması, yönerge verilerek davranış ya da hareketin başlatılması ve yalnızca yönerge verilerek çocuğun dili doğru kullanmayı gerçekleştirmesi şeklinde aşamalı olarak kullanılabilir.

6) İpucu / Yardım İpucu, öğrencinin nasıl davranması veya ne yapması gerektiğine ilişkin hatırlatmada bulunmadır. İpuçlarının temel amacı, ön bilgileri harekete geçirmek ve öğrencinin dikkatinin dilsel ifadelere yoğunlaştırmasını sağlamaktır.

Sözel İpucu Öğrenciden yapması istenilen bir durum ya da davranışın sözle ifade edilmesidir. Sözel ipucu, çocuklar kendilerine söyleneni anladıkları takdirde hareketleri yapmalarına yardım eden kullanışlı bir tekniktir. Sözel ipucunun kullanıldığı etkinliklerde, verilen ipuçları, öğrenen için anlamlı ve doğru olmalıdır. “Biz onu genellikle sevdiğimiz insanlara veririz.” “Yağmurda ıslanmayalım diye yanımızda ne taşırız?”

İşaret İpucu Fiziksel temas olmadan çocuğun dikkatini bir şeye çekmek için yapılan hareketlerdir. İşaret ipucuyla birlikte sözel açıklamalara da yer verilebilir. Kalemi öğretmek için işaret dilinin kullanılması Tuzluğu öğretmek için işaret dilinin kullanılması

İşitsel İpucu İşitsel ipucu, “bir nesnenin sesi” olabilir. Anahtarı öğretmek için kilit sesi Bardağı, sürahiyi öğretmek için su sesi …

Görsel İpucu Görsel ipucu, gösterilen bir resim, nesne ya da sembol olabilir. Varlığın kendisini göstermek en etkili öğretme tekniğidir. Bilgisayar ve yansıtma cihazları kullanılabilir. Meyveler, eşyalar, hayvanlar…

7) Ödüllendirme (Pekiştireç) Ödüllendirme, istenen bir cevabın alınması ya da başarıya ulaşılması sonucunda öğrencinin sevebileceği bir davranışta bulunmaktır. Bu uygulamaya pekiştirme de denmektedir. Pekiştirme, istenen davranışın gösterilme sıklığını artırmaktadır . Eğitim- öğretimde ödüllendirmenin cezalandırmadan daha etkili bir uygulama olduğu görülmüştür. 

Sözel Pekiştireçler “Aferin, çok güzel söyledin, sen bunu yapabilirsin” gibi söylenen sözler ya da övgüler sözel pekiştireç (ödül) olarak değerlendirilmektedir. Sözel pekiştireçlerden biri olan övgü, çocukların öğrenmesinde önemli bir yere sahiptir ve maddi pekiştireçlerden daha etkili olduğu görülmüştür. Etkili övgüde, övgünün gözlemlenen duruma özgü olması, bakış ya da sırta dokunma gibi övgülerin de kullanılması ve çeşitlendirilmesi ödülü daha etkili hale getirebilir.

Sosyal Pekiştireçler Sosyal pekiştireçler, alkışlama, başını okşama, öpme, elini sıkma gibi ödüllerdir.