Yrd. Doç Dr. Ozan BÜYÜKYILMAZ ozanbuyukyilmaz@karabuk.edu.tr MSD310 KURUMSAL DAVRANIŞ Yrd. Doç Dr. Ozan BÜYÜKYILMAZ ozanbuyukyilmaz@karabuk.edu.tr

Örgüt İçinde Birey ve Kişilik 3. Hafta Örgüt İçinde Birey ve Kişilik

İçerik Kişilik Kişiliği Belirleyen Faktörler Kişilik Kuramları Treyt Kuramı Myers-Briggs Tipi Gösterge Büyük Beş Kişilik Modeli Diğer Kişilik Özellikleri

Giriş Her bireyin olaylar karşısındaki tutum ve davranışları birbirinden farklıdır. Hepimizin ortak biyolojik yapıları olmasına karşın, hiç birbirimize benzemediğimiz gibi, olaylar karşısındaki davranışlarımız da farklılık taşır. Düşüncelerimiz, duygularımız, çevremizdeki olaylara yaklaşım tanılarımız farklıdır. İşte bu faktörlere bireysel ayrılıklar diyoruz ve genelde de bunları kişilik kavramı altında topluyoruz.

Kişilik (1) Bireyin belirgin, değişmeyen ve tutarlı olan özelliklerinin tümüdür. Duygu, düşünce ve davranışlardaki benzerlik ve ayrılıkları oluşturan birtakım özellikler bütünüdür. Bir insanı başkalarından ayıran bedenseli zihinsel ve ruhsal özelliklerin bütünüdür. Bir insanı nesnel (objektif) ve öznel /sübjektif) yanlarıyla değerlendiren, farklı kılan duygu, düşünce, tutum ve davranış özelliklerinin tümüdür. Bir bireyin diğer bireylere tepki göstermek ve onlarla etkileşime girmek için kullandığı yolların tamamıdır.

Kişilik (2) Bu kavramı oluşturan üç temel nokta son derece önem taşır. Bunlar: Benzersizlik veya kendine özgü oluş, Tutarlılık, Değişmezlik veya durağanlıktır.

Kişilik (3) Bu kavramı oluşturan üç temel nokta son derece önem taşır. Bunlar: Benzersizlik veya kendine özgü oluş, Tutarlılık, Değişmezlik veya durağanlıktır.

Kişilik (4) Benzersizlik veya kendine özgü oluş Benzersizlik veya biriciklik kavramı bireyin davranış ve tutumlarının diğer insanlardan farklı oluşunu açıklar. Her birey değişik ve tekdir. Bireylerin diğerlerinden ayrılan özelliklerinin birleşimi onun kişiliğini oluşturur.

Kişilik (5) Tutarlılık Tutarlılık ile ifade edilen şey, farklı ortam ve durumlarda bile bireyin benzer bir biçimde hareket etmesidir. Yani iddiacı olan bir kimse her yerde bu tavrını belli eder veya sınıfta utangaç olan bir kimse aynı şekilde sosyal yaşantısında veya bir partide de utangaç davranır. Bireylerin farklı durumlarda benzer bir biçimde davranmaları birtakım şartlara bağlıdır. durumların benzerlik göstermesi, bireyin geçmişteki benzer durumlarda yaptığı davranışlarda benzer sonuçlara ulaşması veya olumlu birtakım neticelere ulaşması.

Kişilik (6) Değişmezlik veya durağanlık Kişilik her durumda tutarlı ve aynı biçimde ortaya çıkmakla birlikte, uzun dönemde durağan bir nitelik taşır. Yani birey bu tutum ve davranışlarında düzenlilikler gösterir. Bu olayı tıpkı bir dağa benzetebiliriz. Nasıl dağ tabiat olarak birtakım elementlerden veya minerallerden oluşuyorsa ve bunların jeolojik olarak oranlan değişmiyorsa, insanın da karakterini tayin eden belirgin nitelikleri sık değişme göstermez. Ancak nasıl ki tabiat olayları dağın görünümünü zamanla değiştirebilirse, kişiliğin görünen özelliklerinde de zamanla değişmeler olabilir.

Kişiliği Belirleyen Faktörler Genelde kişilik kalıtım ve çevre arasında olan bir etkileşim sonucu oluşmaktadır. Kişiliğin oluşumunda üç temel faktörün etkisi bulunmaktadır. Bunlar; Biyolojik faktörler Kültür Sosyal faktörlerdir.

Treyt Kuramı (1) Kişilik yapısı üzerine yapılan ilk çalışmalarda, bireyin temel özelliklerini belirten ve devamlılık gösteren bazı karakteristikleri üzerinde durulmuştur. Bunlar arasında en popüler olanlar, utangaçlık, saldırganlık, uysallık, tembellik, isteklilik, güvenirlilik ve sakinlik olarak belirlenmiştir. Bu karakteristikler, birçok durumda aynı şekilde devamlılık gösterdiği takdirde bunlara treyt adı verilmektedir. Bunlar bireyin davranışlarını açıklamada kullanılan ve devamlılık gösteren özellikleridir.

Treyt Kuramı (2) Bir bireyin treyt sayısı çok fazladır. Dolayısıyla, bilim adamları bunların sayısını azaltma çabasına girişmişlerdir. En azından en temel olanlarını belirlemek kullanılış açısından büyük kolaylıklar getirecektir. Bu amaçla yapılan bir çalışmada temel kişilik treytleri, birincil treytler adı altında onaltı olarak saptanmıştır. Bu onaltı treyt, davranışların düzenliliğini sağlamada ve bireyin gelecek davranışlarını tahmin etmede önemli rol oynamaktadırlar.

Treyt Kuramı (3) Çekingen, İhtiyatlı-Sokulgan Az Zeki-Çok Zeki Duygularından etkilenen-Az etkilenen, Düzenli Çekinik-Baskın Ciddi-Neşeli Kestirmeci - Bilinçli ve tedbirli Uysal - Maceracı Dikbaşlı - Duygusal Güvenilir - Şüpheci Pratik - Hayalci Doğru, Açık - İçten pazarlıklı Kendine Güvenen - Endişeli, vesveseli Tutucu - Deneysel Gruba bağlı - Kendine güvenli Kontrolsüz - Kontrollü Rahat - Gergin

Treyt Kuramı (4) Bireyin treytleri kişilik tipleri oluşturmak için gruplanabilir. Böylece belirgin karakteristikler bir araya getirilerek tek bir kategori oluşturulabilmektedir. Bu treytler bir araya getirilerek dört kişilik tipi elde edilmiştir. Buna dört kişilik tipi tezi adı verilmektedir

Treyt Kuramı (5)

Myers-Briggs Tipi Gösterge (1) Dünyada en çok kullanılan kişilik değerlendirme aracıdır. Bu insanlara belirli durumlarda genellikle nasıl hissettiklerini ve nasıl hareket ettiklerini soran 100 soruluk kişilik testidir. Verilen cevaplara göre bireyler dışadönük veya içedönük (D veya İ), algısal veya sezgisel (A veya S), düşünen veya hisseden (U veya H) ve yargılayan veya kabul eden (Y veya K) olarak sınıflandırılırlar.

Myers-Briggs Tipi Gösterge (2) Dışa dönük (D) ya da İçedönük (İ): Dışadönük bireyler sempatik, sosyal ve kendini ifade edebilen kişilerdir. İçedönükler sessiz ve utangaçtırlar. Algısal (A) ya da Sezgisel (S): Algısal tipler pratiktirler ve günlük işler ve düzeni tercih ederler. Detaylar üzerine yoğunlaşırlar. Sezgiseller bilinç dışı süreçlere itimat ederler ve “büyük resim”e bakarlar. Düşünen (U) ya da Hisseden (H): Düşünen tipler problemlerle ilgilenirken düşünce ve mantığı kullanırlar. Hisseden tipler kişisel değerlerine ve duygularına itimat ederler. Yargılayan (Y) ya da Kabul eden (K): Yargılayan tipler kontrol isterler ve dünyalarının düzenli ve yapılandırılmış olmasını tercih ederler. Kabul eden tipler esnek ve içlerinden geldiği gibi davranırlar.

Myers-Briggs Tipi Gösterge (3) Bu sınıflandırmalar, her bir kişinin dört çiftin her birindeki maddelerle tanımlanması ile, toplam 16 kişilik tipini tanımlar. Örneğin İ/S/D/Y bireyler vizyon sahibidirler. Genellikle orijinal zekâları vardır ve kendi fikirleri ve amaçları için kuvvetli güdüleri bulunur. Şüpheci, eleştirel, bağımsız, kararlı ve genellikle inatçıdırlar. D/A/U/Y’ler düzenleyici ve örgütleyicilerdir. Gerçekçi, mantıklı, analitik ve belirleyicidirler; iş ve mekaniklik konusunda doğal bir kafaları vardır. Faaliyetleri örgütleme ve yürütmeyi severler. D/S/U/K tip kavramlaştırıcı, yenilikçi, bireysel ve çok yönlüdür. Girişimci fikirlere çekilirler. Bu kişi zor problemleri çözmede beceriklidirler ama sıradan görevlerini ihmal edebilir.

Myers-Briggs Tipi Gösterge (4) MBTG Apple Computer, AT&T, Citigroup, GE, 3M Co., birçok hastane ve eğitim kurumu ve hattâ ABD Silâhlı Kuvvetleri de dahil olmak üzere organizasyonlar tarafından yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Rağbette olmasına rağmen MBTG’nin kişilik ölçeği olarak geçerliliği konusunda, farklı bulgulara ulaşılmıştır. Çoğu bulgu ölçeğin geçerli olmadığını önermektedir. Sorunlardan biri ölçeğin bir bireyi tek bir tipe doğru (yani ya içedönüksünüz ya da dışadönüksünüzdür gibi) zorlamasıdır. İnsanlar belli derecede hem dışadönük hem de içedönük olabilmelerine rağmen hiç ara derece yoktur.

Myers-Briggs Tipi Gösterge (5) Söyleyebileceğimiz en iyi şey MBTG özfarkındalığı artırmak ve kariyer rehberliği sağlamak için değerli bir araç olabilir. Ancak sonuçların iş performansı ile ilgili olmamaya eğilimli olmasından dolayı yöneticilerin bu ölçeği iş adaylarına seçim sınavı olarak uygulamamaları büyük ihtimalle iyi olacaktır.

Büyük Beş Kişilik Modeli (1) MBTG güçlü destek bulgularından mahrum olabilir ama aynısını Büyük Beş Kişilik Modeli için söyleyemeyiz. Etkileyici sayıda araştırma diğer tüm boyutların temelini oluşturan ve insan kişiliğindeki belirli farklılıkların çoğunu kapsayan beş temel boyutun olduğu tezini desteklemektedir.

Büyük Beş Kişilik Modeli (2) Dışadönüklük: Dışadönüklük boyutu ilişkilerdeki rahatlık seviyemizi kapsar. Dışadönükler sokulgan, kendini ifade edebilen ve sosyal kişilerdir. İçedönükler çekingen, korkak ve sessizdirler. Uyumluluk: Uyumluluk boyutu bir bireyin diğer bireylere uyma eğilimine işaret eder. Yüksek seviyede uyumlu bireyler işbirlikçi, sıcak ve güvenilirdirler. Uyumlulukta düşük puanlar alanlar soğuk, uyumsuz ve muhalif yapıdadırlar. Sorumluluk: Sorumluluk boyutu bir güvenlik ölçeğidir. Yüksek seviyede sorumlu bir birey sorumlu, düzenli, güvenilir ve azimlidir. Bu boyutta düşük puan alanlar dikkati kolay dağılan, düzensiz ve güvenilmez kişilerdir.

Büyük Beş Kişilik Modeli (3) Duygusal kararlılık: Duygusal kararlılık boyutu -genellikle tersi anlama gelen nerotiklik tabiri ile adlandırılır- bir bireyin gerilime dayanma yeteneğine bağlıdır. Olumlu duygusal kararlılık sahibi bireyler sakin, kendinden emin ve güvenli kişilik sergilemeye eğilimlidirler. Olumsuz puanlar alanlar ise sinirli, endişeli, karamsar ve güvensiz hissetmeye eğilimlidirler. Deneyime açıklık: Deneyime açıklık boyutu yeniliğe ilgi ve yeniliklere çekilme derecesine işaret eder. Oldukça açık bireyler yaratıcı, meraklı ve artistik olarak duyarlıdırlar. Diğer uçtaki bireyler ise gelenekseldirler ve kendilerini aşina olunanda rahat hissederler.

Büyük Beş Kişilik Modeli (4) Duygusal kararlılıkta yüksek puan alan bireyler daha düşük alan bireylerden daha mutludurlar. Büyük Beş özellik içerisinde, duygusal kararlılık en fazla yaşam tatmini, iş tatmini ve düşük stres seviyesi ile ilgilidir. Duygusal kararlılık puanları düşük olan bireyler aşırı tedbirli (sorun veya yaklaşan tehlike işaretleri arar haldeler) ve özellikle stresin fiziksel ve psikolojik etkilerine karşı savunmasızdırlar.

Büyük Beş Kişilik Modeli (4) Dışadönükler işlerinde ve genel olarak yaşamlarında daha mutlu olmaya eğilimlidirler. Onlar içedönüklerden daha çok olumlu duygular yaşarlar ve bu duygularını daha özgürce ifade ederler. Aynı zamanda dikkate değer yoğunlukta kişilerarası etkileşim gerektiren işlerde daha iyi performans sergilemeye eğilimlidirler.

Büyük Beş Kişilik Modeli (5) Deneyime açıklıkta yüksek puan alan bireyler daha az puan alanlardan bilim ve sanatta daha yaratıcıdırlar. Yaratıcılık liderlikte önemli olduğu için deneyime açık kişilerin etkili lider olma ihtimalleri daha yüksektir. Onlar aynı zamanda ikilem ve değişimlerde bu kişilik özelliğinde daha düşük puan alanlara göre daha rahattırlar. Sonuç olarak deneyime açık insanlar organizasyonel değişimle daha iyi başa çıkarlar ve değişen ortamlara daha iyi uyum gösterirler.

Büyük Beş Kişilik Modeli (6) Uyumlu bireyler uyumsuz bireylerden daha çok sevilirler; bu da onların neden müşteri hizmetleri gibi kişiler arası ilişkiler odaklı işlerde daha iyi olmaya eğilimli olduğunu açıklar. Onlar aynı zamanda daha işbirlikçidirler, kurallara uyarlar ve sonuçta daha az iş kazası geçirirler. Organizasyonel beklentilerden sapma ihtimalleri daha düşüktür. Uyumluluğun bir dezavantajı kariyer başarısında (özellikle kazanç açısından) daha alt düzeylerde kalma ile ilişkilendiriliyor olmasıdır. Uyumlu bireyler kötü müzakerecidirler; karşısındakileri memnun etmekle o kadar meşguldürler ki kendi istek ve ihtiyaçları için arabulucu olamazlar.

Büyük Beş Kişilik Modeli (7) Sorumlu bireyler daha uzun yaşarlar çünkü kendileriyle daha iyi ilgilenebilirler ve sigara içme, alkol alma, uyuşturucu kullanma ve dikkatsiz araç kullanımı gibi tehlikeli davranışları daha seyrek benimserler. Yine de, belki de çok fazla düzenli ve yapısalcı olmalarından, sorumlu bireyler değişen ortamlara diğerleri kadar uyum sağlayamazlar. Genellikle performans odaklıdırlar ve eğitim sürecinin başlarında karmaşık becerileri öğrenmede daha fazla sorun yaşarlar çünkü öğrenmekten çok daha iyi yapmaya odaklıdırlar. Sonuç olarak sorumlu bireyler daha az sorumlu bireylerden özellikle artistik olarak daha az yaratıcıdırlar

Kendilik Kontrolü (1) Kendilik kontrolü bireyin herhangi bir davranışının ortaya çıkmasında veya sonuçlarında kendisinin belirli bir katkısının olduğuna inanması şeklinde tanımlanır. Bazı insanlar kendilerine olabilecekleri kendilerinin kontrol edebileceklerine inanır. Örneğin çok çalışırsa ödülleneceğine, tembellik yaparsa işten atılacağına inanması gibi. Bu tip insanlara içsel kendilik kontrolü yüksek olan kişiler denir (Internal Locus of Control). Bazılarına da dışsal kendilik kontrollü kişi denir (External Locus of Control). Bunlarda her işi kendi dışındaki faktörlere, şans ve kadere bağlarlar. Yani bireyin başına gelen olaylarda kendisinin değil, şans ve kaderin etkili olduğuna inanır.

Kendilik Kontrolü (2) İçsel Kendilik Kontrollü Kişileri Dışsal Kendilik Kontrollü Kişilerden Ayıran Özellikler Bilgi Edinme Süreci: İçsel kişilikli tipler bilgi edinmek için daha çok çaba harcayan, edindikleri bilgilerden daha az tatmin olan, ancak bilgiyi derleme ve kullanmada daha başarılı olan kimselerdir. İş Tatmini: İçsel kişilikli tipler işlerinden daha çok tatmin olan, tatmin düzeyi yüksek daha az yabancılaşan ve ilişkilerinde çok katı olmayan insanlardır. Başarı: İçsel kişiler, öğrenme ve sorun çözme gibi işlerde daha başarılı ve bu başarının bireyi kendi arzu ettiği ödüllere götürdüğü ortamlarda daha çok çalışan ve çaba gösteren insanlardır.

Kendilik Kontrolü (3) İçsel Kendilik Kontrollü Kişileri Dışsal Kendilik Kontrollü Kişilerden Ayıran Özellikler Kendilik Kontrolü, Riske Girme ve Anksiyete (Endişe): İçsel kişilikli insanlar kendini daha çok kontrol altında tutabilen, duygularını frenleyebilen, daha dikkatli, tedbirli ve daha az riske giren daha az vesveseli tiplerdir. Güdüleme, Beklentiler ve Sonuçlar: İçsel kişiler yaptıkları işlerden daha çok güdülenebilen, yaptıkları işlerle başına gelenler arasında yakın ilişki kurabilen tiplerdir. Fazla çalışmanın kendilerini iyi bir performansa götüreceğini bilirler ve zamanı iyi kontrol edebilirler.

Otoriter Kişilik Otoriter kişilik örgüt içinde çalışan insanlar arasında bir statü ve güç farklılığının olmasına inanan kişidir. Çok otoriter bir kişilik tipi çok katı kuralları olan, insanları yargılayan, kendinden üstte olan kişilere farklı görünmeye çalışan, ancak altındakileri ezen, güvenilir olmayan, değişmeye direnç gösteren kişidir. Bu tür kimseler verilen emrin sonunda olumsuz bir takım sonuçların ortaya çıkacağını bilseler bile bunu yönetici veya üstle tartışmazlar.

Makyavelizm Makyavellenist özelliği yüksek olan kişi pragmatiktir, duygusal mesafeyi korur ve sonuçların araçları mubah kıldığına inanır. Başkalarını kullanan, daha çok kazanan, daha az ikna edilebilen ancak başkalarını ikna edebilen kişidir. Bu nitelikli kişiler içinde bulundukları duruma göre hareket ederler yani yüz yüze konuşulan durumlarda daha başarılıdır. Bu tip kişiler eğer işyerinde bir pazarlık durumu söz konusuysa örneğin, toplu iş sözleşmelerinde veya kazananlara önemli bir ödül vadedildiğinde daha üretici ve başarılı olabilirler.

Öz Denetim (1) Öz denetim bir bireyin kendi davranışlarını dışsal, durumsal etkenlere göre ayarlayabilme kabiliyetine işaret etmektedir. Öz denetimi yüksek olan bireyler davranışlarını dışsal, durumsal etkenlere ayarlamada dikkate değer seviyede uyumluluk göstermektedir. Dışsal işaretlere üst seviyede duyarlıdırlar ve farklı durumlarda farklı davranabilirler. Yüksek öz denetimciler kendi özel kişilikleri ile toplum içerisinde gösterdikleri kişilikleri arasında dikkate değer farklılıklar sergileyebilirler.

Öz Denetim (2) Bulgular yüksek öz denetimcilerin diğerlerinin davranışlarına daha yakın ilgi gösterdiklerini ve uyum göstermede daha yetkin olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda daha fazla performans değerlendirme puanları almakta, daha yüksek ihtimalle lider olarak ortaya çıkmakta ve organizasyonlarına daha az bağlı olmaktadırlar. Buna ek olarak, yüksek öz denetimci yöneticiler kariyerlerinde daha hareketli olmaya eğilimli, daha fazla terfi alan ve bir kurum içerisinde merkezi konumlar edinmeye yatkındırlar.

A ve B Tipi Kişilik (1) A Tipi kişilikli biri saldırgan bir tutumla kronik bir şekilde sürekli daha ve daha az zamanda, daha ve daha fazla başarmak ve gerekiyorsa, diğer şeylerin ona engel oluşuna veya diğer kişilerin ona karşı çabalarına da karşı koymak için bir gayret içindedir. A Tipi kişilikliler aşağıdaki özellikleri sergilerler: Her zaman hareket halindedirler, yürürler ve hızlı yerler İşlerin çoğunun ilerleme hızı konusunda sabırsız hissederler Aynı iki veya daha fazla şeyi düşünmeye ve yapmaya çalışırlar Boş zamanlarıyla başa çıkamazlar (onlara göre değildir) Sayılara takıntılıdırlar, edindikleri her şeyin kaç tane veya ne kadar olduğu üzerinden başarılarını ölçerler

A ve B Tipi Kişilik (2) B Tipi A Tipinin tam tersidir, nadiren vahşice artan sayıda şeyleri elde etme veya daima azalan bir zaman süresi içinde bitmeyecek gibi artan olaylar dizisine katılma arzusu ile yanıp tutuşurlar. B Tipleri hiçbir zaman zamana karşı yarışıyomuş hissi ve o hissin yanında gelen sabırsızlık duygusundan dolayı ıstırap çekmezler, suçluluk duymadan rahat davranabilirler ve buna benzer tutum ve davranışları vardır.

A ve B Tipi Kişilik (3) A Tipleri hızlı çalışırlar, çünkü niceliği niteliğin üzerinde tutarlar. Yönetimsel konumlarda rekabetçiliklerini uzun saatler çalışarak gösterirler ve nadiren denilmeyecek sıklıkta, yeni sorunlar için kötü kararlar alırlar. Ortamlarındaki belirli zorluklara karşılık verirken seyrek olarak değişim gösterirler; bu yüzden davranışlarını tahmin etmek B Tiplerinin davranışlarını tahmin etmekten daha kolaydır. İş görüşmelerinde A Tipleri B Tiplerinden daha iyidirler çünkü onlar yüksek güdü, yeterlilik, girişkenlik ve başarı motivasyonu gibi istenen özelliklere sahiplermiş gibi değerlendirilmeye daha yatkındırlar.

Kaynakça Özkalp, Enver ve Çiğdem Kırel (2013); Örgütsel Davranış, 6. Baskı, Ekin Kitabevi, Bursa Robbins, Stephen P. ve Timothy A. Judge (2013); Örgütsel Davranış, (Çev.: İnci Erdem), Nobel Yayıncılık, Ankara. Sabuncuoğlu, Zeyyat ve Melek Vergiliel Tüz (2013); Örgütsel Davranış, 5. Baskı, Alfa Basım Yayım, Bursa.

Teşekkür Ederim Sağlıklı ve mutlu bir hafta geçirmeniz temennisiyle, iyi çalışmalar dilerim…