Temiz Üretim, Eko-Verimlilik ve Çevre Dostu Ürünler: Temel Yaklaşım, Teknikler, Yöntemler ve Bilgi Kaynakları Prof.Dr. Göksel N. Demirer Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Bursa Otomotiv Yan Sanayiine Yönelik Otomotiv Kümeleri için Kapasite Oluşturma Projesi – OKÜMKAP Otomotiv Sektörü için Rekabet Odaklı Enerji ve Çevre Eğitimi Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı 25 Kasım 2008 TMMOB Makina Mühendisleri Odası Bursa Şubesi

Temiz Üretim kavramı Türkiye gündemine ilk kez 1999’da TÜBİTAK tarafından getirilmiştir. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu'nun öncelikli alanları arasında “Temiz Üretim Yapabilme Yeteneği Kazanma” biçiminde yer alan Temiz Üretim kavramı TÜBİTAK’ın Vizyon 2023 projesi kapsamında hazırlanan Enerji ve Çevre Teknolojileri stratejjisi raporunda da vurgulanmıştır. İmalat sanayinin bu konuda bilinçlendirilmesi ve Temiz Üretimin teşviki 8. Beş Yıllık ve 9. Yedi Yıllık Kalkınma Planlarında ve ülkemizin AB’ye uyumu için hazırlanan dokümanlarda yer alan temel politikalardır. 10 Mart 2005 tarihinde yapılan Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulun toplantısında alınan karar gereğince Çevre ve Orman Bakanlığı ile TÜBİTAK tarafından gelecek 10 yıl içinde AR-GE yapılacak alanlar arasında temiz üretim teknolojileri, atık azaltma, vb.nin olması gerektiği vurgulanmıştır. Ülkemizin bilim, teknoloji, kalkınma, vb. alanlarda en üst düzey kurum/kuruluşlarının politika ve strateji dökümanlarında bahsi geçmekle birlikte, Temiz Üretim kavramı ülkemizde –ne yazık ki- yeterince bilinmemekte ve uygulanamamaktadır. Bunun en önemli nedeni ülkemizde konu üzerinde yeterli bir kapasitenin mevcut olmamasıdır.

Gündelik hayatımızda kullandığımız ürün ve hizmetlerin çevresel etkilerinden ne kadar haberdarız ? Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

ÇİP ÜRETİMİ Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Çevre Yönetiminin Tarihsel Gelişimi Seyreltme Arıtma Geri Dönüşüm Temiz Üretim 1960 Kirlilik Kontrolü 1990 Kirlilik Önleme Temiz Üretim Sürdürülebilir Atık ya da Çevre Yönetimini Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

TÜ/KÖ ≡ KİRLİLİK AZALTIMI + ENDÜSTRİYEL VERİM ARTIŞI KİRLİLİK ≡ HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK KULLANILAMAMASI KAYNAKLI, ÜRETİM SÜRECİNi ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞEMEDEN TERK ETMESİ TEMİZ ÜRETİM/KİRLİLİK ÖNLEME (TÜ/KÖ) ≡ HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK KULLANILARAK, OLASI EN YÜKSEK ORANDA ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLMESİ TÜ/KÖ ≡ KİRLİLİK AZALTIMI + ENDÜSTRİYEL VERİM ARTIŞI Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Sanayide “Sürdürülebilirlik” Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim kavramı endüstri başta olmak üzere tüm insani etkinliklerde verimlilik artışı ile atık azaltımını birlikte gözeten Temiz Üretim, Kirlilik Önleme, Ekoverimlilik, vd. alanlarda 20 yılı aşkın süredir yapılmakta olan çalışmaların doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

 doğal kaynak kullanımı,  toksik ve diğer kirleticiler ve Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim (STÜ) temel gereksinimlere karşılık gelen ve yaşam kalitesini artıran mal ve hizmetlerin üretimi sürecinde;  doğal kaynak kullanımı,  toksik ve diğer kirleticiler ve atık deşarjlarının diğer tüm emisyonların yaşam döngüsü perpektifi çerçevesinde azaltılarak, gelecek kuşakların gereksinimlerinin kesintisiz olarak sağlanabilmesine yönelik tüm çabaları kapsayan genel bir kavramdır. Sustainable Consumption Symposium, Oslo, Norway, 19-20 January 1994. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

STÜ Konusunda Avrupa Birliği’nin Politika Strateji ve Enstrümanları  Entegre Ürün Politikası Çevre Teknolojileri Eylem Planı Tüketici Politikaları Şirketlerin Toplumsal Sorumluluğu Kamusal Satın Alma Politikaları Ekonomik Enstrümanlar  Çevre ile İlgili Vergiler  Çevresel Yatırımlar için Devlet Yardımı  Emisyon Takası  Ticari Politikalar  Enformasyon Araçları  Eğitim, Bilinç Arttırma, Kamunun Bilgilendirilmesi  Çevresel Etiketleme  Tüketicilerin Bilgilendirilmesi  Avrupa Kirletici Emisyon Kayıt Sistemi  Analitik Araçlar  İndikatörler  Raporlama Mekanizmaları  Sürdürülebilir Evsel Tüketim Raporu  Araştırma ve Geliştirme  6. AB Araştırma ve Teknolojik Gelişim Çerçeve Programı Sustainable Consumption and Production in European Union, European Comission, 2004.

TEMİZ ÜRETİM (KİRLİLİK ÖNLEME) NEDİR ? Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP): Bütünsel önleyici bir çevre stratejisinin ürün ve süreçlere sürekli olarak uygulanması ile insanlar ve çevre üzerindeki risklerin azaltılması. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

TEMİZ ÜRETİM/KİRLİLİK ÖNLEME NEDİR ? Prosesler için; Hammadde ve enerji kullanımının Toksik madde kullanımının Üretim ve hizmet süreçlerinden kaynaklanan tüm emisyon ve atıkların miktar ve toksisitelerinin Ürünler için; Olumsuz çevresel etkilerinin yaşam döngüsü boyunca (hammadde eldesinden nihai bertarafa kadar) önlenmesi/azaltılması demektir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

TEMİZ ÜRETİM NEDİR ? Ürün/hizmet kalitesi ve verimlilik İşçiler/Halk/Tüketiciler/ Gelecek kuşaklar üzerindeki Çevresel Riskler Üretim/Arıtma/Sağlık Maliyetleri ve Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

TEMİZ ÜRETİM’İN ARAÇ VE METODLARI: √ İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi, √ Ekoverimlilik, √ Atık Denetleme, √ Enerji Denetleme, √ Risk Denetleme, √ Çevresel Yasa Yönetmeliklerle Uyum Değerlendirmesi, √ Çevresel Etki Değerlendirme, √ Yaşam Döngüsü Analizi, √ Teknoloji Değerlendirme, √ Kimyasal Değerlendirme, √ Endüstriyel Ekoloji, √ Çevre için Tasarım, √ Çevre için ya da “Yeşil” Satın Alma, √ Çevre Yönetim Sistemleri, √ Çevresel Performans Değerlendirmesi Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Ekoverimli Üretim Bir şirketin ekoverimli olabilmesi için: Mal ve hizmet üretiminde kullandığı hammadde miktarını azaltması Toksik atık miktarını azaltması Geri-kazandığı atık miktarını arttırması Yenilenebilir kaynak ve enerji kullanımını azaltması Ürün dayanıklılığını arttırması Enerji ve su kullanımını azaltması gereklidir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi (Good Housekeeping) √ Basit, sistematik ve temel bir çevre yönetimi aracı √ Eko-verimlilik yolunda ilk adım √ İşletmelerinizin ekonomik ve çevresel verimliliğini geliştirmede kullanılan bir yaklaşım Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Üretim Sürecinin Geliştirilerek Kaynakların Verimli Kullanımı Üretim süreçlerine uyarlanabilecek kolay kullanımlı kontrol listeleri aracılığıyla aşağıdaki konularda gelişmeler sağlanabilir: 1. Hammadde ve Malzemelerin Verimli Kullanımı 2. Bilinçli Atık Yönetimi 3. Malzeme ve Ürünlerin Etkin Taşınımı ve Korunumu 4. Su Tasarrufu 5. Enerji Tasarrufu Üretim Sürecinin Geliştirilerek Kaynakların Verimli Kullanımı

Kontrol Listelerinin Kullanımı Her Kontrol Listesi aşağıdakileri kapsar: uygulanabilecek eylemlerin listesi Sorumluluk dağılımını gösteren bir sütun Öncelikli eylemleri belirleyen bir sütun Maliyet tasarruflarını ve diğer faydaları belirten bir kolon Örneğin: Su Tasarrufu Kontrol Listesi Amaç: Suyu Yeniden Kullanmak ve Su Kullanımını Azaltmak Yapılacak İş Evet/hayır Sorumlu Kişi Öncelik ve eylem zamanlaması Tasarruf Su kaçaklarını önleyin. - Eski contaları değiştirin. - Su borularındaki kaçakları belirleyin ve gerekli onarımı yapın. - Üretim proseslerinde kullanılan su tanklarını denetleyin ve sızıntıları önleyin. Gereksiz akan muslukları kapatın. Durulama suyunu tekrar kullanın. Tekrar kullanılabilir su kaynaklarının miktarı, kalitesi ve konumunu belirleyin. Pompa ve boruları yeniden düzenleyin.

Üretim sürecindeki her bir basamağın analizi   Üretim Sürecindeki Girdi ve Çıktıların Analizi Üretim süreci boyunca kaynak akışının değerlendirilmesi Üretim sürecindeki her bir basamağın analizi İhtiyaç duyulan verilerin birçoğu idari veya muhasebe kayıtlarında zaten mevcut olabilir ! Hammaddeler: ......................kg ......................m 3 Su.......................m Enerji....................kW Emisyonlar.................kg Atık ısı.......... ...kW Atık su...………………....m3 Atık Maddeler: .................................kg Katı atık: Yan malzemeler: ...............................kg Basamak 1 Basamak 2 Üretim Prosesi Ürün: GİRDİ ÇIKTI Tüketici vb.

IPPC  Integrated Pollution Prevention and Control EKÖK  Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü IPPC Direktifi (96/61/EC ) endüstriyel üretim; kaynaklı kirliliğin önlenmesini (örneğin ham madde seçimi, temiz teknolojiler, vd.) ve sürecinde ortaya çıkan kirliliğin kontrolünü (örneğin arıtma tesisleri ile) kapsamaktadır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

TEŞEKKÜRLER Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tel: 210 58 67, 210 26 41 Faks: 210 26 46 e.posta: goksel@metu.edu.tr