KAMU ÖLÇMELERİ DOÇ.DR.TAYFUN ÇAY ÖZGÜR YEŞİLYURT 081206075
DPT BEŞ YILLIK KALKINMA PLANLARINDA ARAZİ TOPLULAŞTIRMASININ YERİ VE ÖNEMİ
Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Türkiye’nin ekonomik ve sosyal kalkınmasını hızlandırmak için 30 Eylül 1960 yılında kurulan başbakana bağlı bir kuruluştur. Devletin ekonomik, sosyal ve kültürel amaçlarının belirlenmesinde hükümete danışmanlık yapar. Hükümetçe belirlenen amaçları gerçekleştirmek için kalkınma planları ve yıllık planlar hazırlar. Günümüzde Kalkınma Bakanlığı olarak hizmet vermektedir. Devlet Planlama Teşkilatının Kuruluş ve Görevleri Hakkında 540 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname, İktisadi ve sosyal sektörlerde uzmanlık alanları ile ilgili konularda bilgi toplamak, araştırma yapmak, tedbirler geliştirmek ve önerilerde bulunmak amacıyla Devlet Planlama Teşkilatına, Kalkınma Planı çalışmalarında yardımcı olmak, Plan hazırlıklarına daha geniş kesimlerin katkısını sağlamak ve ülkemizin bütün imkan ve kaynaklarını değerlendirmek üzere sürekli ve geçici Özel İhtisas Komisyonlarının kurulacağı hükmünü getirmektedir.
BEŞ YILLIK KALKINMA PLANLARI Kırsal alanın planlanmasında, kırsal alan yerleşmelerinin mevcut dağınıklıktan kurtarılarak bir düzene sokulması gerekmektedir. Bu düzenleme, kırsal alana yönelik hizmetlerin daha rasyonel götürülmesini, endüstri faaliyetler için daha uygun bir mekanın geliştirilmesini ve teşkilatlanmada birliğin sağlanabileceği yerleşmelerin ortaya çıkarılmasını sağlayacaktır. Kırsal alan planlamasındaki en önemli araçlardan biri olarak merkez köylerin belirlenmesi, kırsal alan planlama çalışmalarında önemli bir fonksiyonu yerine getirecektir.
Devlet Planlama Teşkilatının kurulduğu tarihten bugüne kadar 9 adet Beş Yıllık Kalkınma Planı uygulamaya konulmuştur. Planların iktisadi felsefeleri ve yaklaşımları kapsamında; -1960 öncesi planları: devletçi, kısmi, -1960-1980 planları: karma ekonomi, bütüncül, -1980-2000 planları: liberal, stratejik olarak nitelendirilebilir. -1980 öncesinde sanayileşmede "ithalat ikamesi politikaları", -1980 sonrası ise "açık ekonomiye geçiş" yönlendirici olmuştur.
Beşer yıllık dönemler itibariyle hazırlanan kalkınma planları, yıllık programlarla uygulamaya geçirilmektedir. Yıllık programlar, kalkınma planlarında benimsenen hedef ve politikalarla tutarlı olarak, Devlet Planlama Teşkilatı tarafından ilgili kuruluşların da görüşleri alınarak hazırlanır, Yüksek Planlama Kurulu ve Bakanlar Kurulu tarafından onaylanır. Plan sistematiğine göre hazırlanan yıllık programlar, o yıl için ulaşılacak hedefleri ve izlenecek politikaları belirler, kamu yatırımlarının sektörler ve kuruluşlar itibariyle tahsisini gösterir. Bütçe ve kamu kuruluşlarının iş programlarının, yıllık programın hedef ve politikaları ile tutarlı olması gerekmektedir.
KALKINMA PLANLARI BİRİNCİ BEŞ YIL: 1963 — 1967 İKİNCİ BEŞ YIL: 1968 — 1972 ÜÇÜNCÜ BEŞ YIL: 1973 — 1977 DÖRDÜNCÜ BEŞ YIL: 1979 — 1983 BEŞİNCİ BEŞ YIL: 1985 — 1989 ALTINCI BEŞ YIL: 1990 — 1994 YEDİNCİ BEŞ YIL: 1996 — 2000 SEKİZİNCİ BEŞ YIL: 2001 — 2005 DOKUZUNCU BEŞ YIL: 2007 — 2013
I.Beş Yıllık Kalkınma Planı: Kırsal alanın kalkındırılmasına ilişkin
II.Beş Yıllık Kalkınma Planı: İlk kez bu plan döneminde köykent ve tarım kent gibi kırsal yerleşme önerileri geliştirilmiştir.
III.Beş Yıllık Kalkınma Planı: Merkez köy yaklaşımına ilk olarak yer veren kalkınma planıdır. SAMSUN MERKEZ ÇATMAOLUK KÖYÜ GİRİŞİ
IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı: Planla, Kalkınmada Öncelikli Yöreler kavramı getirilerek, geri kalmış yörelerin gelişiminin bölge gelişme anlayışıyla ele alınması ve geniş kapsamlı projeler hazırlanması amaçlanmıştır. Aşağı Fırat ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi için çok amaçlı gelişme projesi hazırlanması bu plan kapsamında yer almıştır.
V. Beş Yıllık Kalkınma Planı: Köylünün refah seviyesini yükseltmek için kırsal kesime sosyal ve ekonomik hizmetlerin götürülmesi hedeflenmiş; bunun için bu defa merkez köylerin araç olarak kullanılması planlanmıştır. Ayrıca, miras hukukunda yeni düzenlemeler yapılarak tarım topraklarının mülkiyetinden kaynaklanan sorunların çözümlenmesi, tarımsal işletmelerin miras vb. yollarla küçülmesinin önlenmesi hedeflenmiştir. Ancak, bölgeler arası farklılıkların giderilmesi öngörüldüğü oranda gerçekleştirilememiş ve miras hukukunda istenilen yeni düzenlemeler yapılamamıştır.
VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı: Kamu kaynaklarının tahsisinde Kalkınmada ; yöreler yararına bir uygulama yapılması, kalkınmada öncelikli yöreler için bölge ve alt bölge bazında planlar hazırlanması, kırsal alanda tarım dışı ekonomik faaliyet kollarının desteklenmesi, kırsal alanda yaşayan ailelerin eğitim ve kültür düzeylerinin yükseltilmesi için eğitim program ve projelerinin artırılması, kırsal alana götürülen sağlık hizmetleri ve ünitelerinin yaygınlaştırılması, köye hizmet götüren kamu kuruluşları arasında koordinasyonun geliştirilerek birbirleriyle uyumlu hizmet vermelerini sağlayacak entegre projelerin uygulanması hedeflenmiştir.
VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı: Plan döneminde, kırsal altyapının oluşturulması, Su ve Toprak Yasası çıkarılması; arazi toplulaştırma hizmetlerinin Toprak Yasası içinde yer alması, tarım arazilerinin tarım dışı amaçlarla kullanımının önlenmesi, bölgeler arası dengesizliklerin azaltılması için bölgesel gelişme projeleri hazırlanması; kırsal alan yerleşim düzenin planlanmasında, merkez köyün araç olarak kullanılması; arazi toplulaştırma ve tarım reformu çalışmalarına devam edilmesi planlanmıştır. Ancak Toprak ve Su Yasası çıkarılamamış, arazi toplulaştırma çalışmalarından beklenen verim alınamamış, tarım reformu gerçekleştirilememiştir.
VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı: Planı dönemi, toplumun yaşam kalitesinin yükseldiği, kesintisiz ve istikrarlı büyüme sürecine girildiği, Avrupa Birliği üyeliği sürecindeki temel dönüşümlerin gerçekleştirildiği, dünya ile bütünleşmenin sağlandığı ve ülkemizin dünyada ve bölgesinde daha güçlü, etkili ve saygın yer edindiği bir dönem olmuştur.
IX.Beş Yıllık Kalkınma Planı : 9. Kalkınma Planı, "İstikrar içinde büyüyen, gelirini daha adil paylaşan, küresel ölçekte rekabet gücüne sahip, bilgi toplumuna dönüşen, AB'ye üyelik için uyum sürecini tamamlamış bir Türkiye" vizyonu ve Uzun Vadeli Strateji (2001- 2023) çerçevesinde hazırlanmıştır.
YAPILAN KALKINMA PLANLARI 1970’den günümüze Türkiye’nin çeşitli illerinde, hem doğal kaynakların daha iyi değerlendirilebilmesi, hem de kırsal kesimdeki sosyo-ekonomik farklılıkların mümkün olduğu ölçüde ortadan kaldırılması için kırsal kalkınma projeleri uygulanmaktadır. Bu projelerin pek çoğu yabancı kaynaklarla finanse edilmiştir ve benzerleri daha önce dünyanın değişik bölgelerinde uygulanmıştır. Bir veya iki il bazında uygulanan kırsal kalkınma projelerinin başlıca amaçları: - Uygulandığı illerde yaşayan çiftçi ailesinin bitkisel ve hayvansal üretimlerdeki verimliliğini arttırmak ve geliştirmek suretiyle gelir ve yaşam düzeylerini yükseltmek, - Kırsal alandan kentlere olan göçü durdurmak, - Yeni üretim alanları açmak, - Altyapı hizmetlerini gerçekleştirmek, - Tarımsal geliri arttırmaktır.
1- Çorum-Çankırı Kırsal Kalkınma Projesi Türkiye’nin ilk kırsal kalkınma projesidir. Projeye, 1972 yılında (Gıda ve Tarım Teşkilatı) FAO ve Dünya Bankası yardımlarıyla başlanmış; uygulaması 1984 yılında tamamlanmıştır. Çorum-Çankırı Kırsal Kalkınma Projesinin, uygulamadaki bazı aksaklıklara rağmen olumlu sonuçlar verdiği söylenebilir. Çorum ve Çankırı illerinde tarımsal ve hayvansal üretimin artırılması ve kırsal altyapının geliştirilmesi amaçlanmıştır.
2- Erzurum Kırsal Kalkınma Projesi, Türkiye’de uygulanan ikinci kırsal kalınma projesidir. DPT, Tarım Bakanlığı ve FAO-WB’ nin ortak çalışmaları ile projeye 1984 yılında başlamış ve 1988 yılına kadar uzatılmıştır. Proje sonunda çiftçiler tarafından modern tarım ekipmanlarının ve makinelerinin kullanımında artış olmuştur. Proje başlangıcında zayıf olan çiftçi-teknik personel iletişimi proje sonunda artmıştır. Çiftçiler hayvan, bitki hastalıkları ve bitki zararlılarına karşı mücadelede bilinçlenmişlerdir.
3- Bingöl-Muş Kırsal Kalkınma Projesi, Proje 1983 yılında gündeme alınmıştır. Ancak, Tarımsal Kalkınma Fonunun (IFAD) mali durumu sebebiyle 1988 yılında, gecikmeli olarak hazırlık süreci tamamlanmıştır.
4- Yozgat Kırsal Kalkınma Projesi, 1991 yılında başlayan proje 2001 yılına kadar sürmüştür. IFAD ve ulusal bütçe tarafından kaynak sağlanmıştır.Proje, köylere içme suyu tesisleri yapılması, köy yolları ve sulama altyapısı çalışmaları yapılması, ormancılık, tarımsal üretimin artırılması, tarımsal kredi ve eğitim konularını kapsamaktadır.
5- Erzincan-Sivas Kırsal Kalkınma Projesi, Sivas ve Erzincan illerinin az gelişmiş alanlarında, projenin 2004-2010 yılları arasında uygulanması hedeflenmektedir. Sivas ve Erzincan illerinden belirli kriterlere göre seçilecek fakir 200 köyde uygulanacaktır. Katılımcı kırsal planlama yaklaşımı prensip alınmıştır. Projeye 2004 yılında başlanılmıştır.
6- Ordu-Giresun Kırsal Kalkınma Projesi, Tarım ve Köy işleri Bakanlığı koordinatörlüğünde, Orman Bakanlığı ve Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından müşterek uygulanmaktadır. Projede ORKÖY fonundan yaralanılmakta olup; Tarımsal Kalkınma Fonundan (IFAD) kredi sağlanmaktadır. Projenin sona erme tarihi 2006’ dır.
7- 1967 yılında Manisa ve İzmir illerine bağlı Salihli, Turgutlu, Manisa ve Menemen Ovalarında sulamanın geliştirmesi ve tarımsal üretimin arttırılması için arazi toplulaştırma çalışmaları sürdürülmüştür.
8- Türkiye’nin en önemli tarımsal alanlarından biri olan Samsun ili Bafra Ovasında yapılmakta olan sulama projeleri çerçevesinde yapılan toplulaştırma çalışmalarının ilk aşamasını kapsayan köylerde yapılmıştır. Bafra Ovası sol sahil kesiminde yer alan Bafra ilçesine bağlı 20 adet köyde yaklaşık 10.000 ha alanda toplulaştırma çalışmaları devam etmektedir. Çalışma alanı toplam alanın yaklaşık %5’lik kısmıdır.
9- Güneydoğu Anadolu projesi içinde yer alan ve ilk aşamada sulamaya açılması planlanan 144.000 ha’lık Urfa-Harran sulamasının 44000 ha’lık bölümünde toplulaştırmaya yer verilmediği takdirde, yedek kanal, kanalet ve servis yollarından oluşan tesislerin parsel sınırlarını takip etmesi nedeniyle uzunluğunun toplulaştırmalı koşullara kıyasla % 25-30 bir artış göstereceği saptanmış ve projenin toplam yatırım bedelinin yaklaşık 61 milyar lira olacağı hesaplanmıştır.
Projede toplulaştırma uygulandığı takdirde toplam yatırım bedelinin yine yaklaşık olarak 47.5 milyar liraya inebileceği belirlenmiştir. Başka bir ifade ile toplulaştırmanın sulama şebekesi inşaatında %22 oranında bir tasarruf sağlayabileceği açıklanmıştır. Yukarıda açıklanan bulgular, sulama projelerinin etüt ve planlama aşamasından itibaren toplulaştırma ile birlikte ele alınması halinde, DSİ ve dolayısıyla devlet bütçesinde büyük meblağlara erişen kamulaştırma bedellerinin, tersiyerlerde olduğu gibi, ana kanal ve sekonderler bazında da ortadan kalkabileceğini ve sulama yatırımlarında önemli tasarruflar sağlanabileceğini ortaya koymaktadır.
Türkiye’nin en büyük entegre projesi olan Gap’ta uygulanan Gap eylem projesi ile arazi toplulaştırma, ana sulama kanalları, arazileri çoraklaşmadan kurtarılması ve hayvancılığın canlandırılması amacıyla çalışmalar yürütülüyor
Ülkemizde az gelişmişlik sorunu genellikle kırsal kesimdeki sorunlardan ayrı olarak düşünülmekte bu durumda gerçek problemlerin düzeltilmesini engellemektedir. Kırsal kalkınmanın sadece tarım politikaları kapsamında değil; eğitim, sağlık, sosyal güvenlik, istihdam, nüfus, kültür, konut, enerji, turizm ve çevre sektörleri açısından da dikkate alınması gerekmektedir. Kırsal kesimdeki söz konusu potansiyelin açığa çıkarılması; kırsal kesimin ihtiyaçlarını, hizmetlerin ve yatırımların gerçekleştirilmesini, kaynak kullanımının etkinliğini artırmak gerekliliği doğurmuştur.
Dünyada kırsal kalkınma alanında değişen yeni yaklaşımları dikkate alan, AB uyum sürecini kolaylaştırıcı, ancak ülkemizin ihtiyaçlarını, önceliklerini ve yerel koşullarını gözeten bir Kırsal Kalkınma Planı ile yaşanabilir kırsal alanlar oluşturmak gerekmektedir.
Kırsal Kalkınma Planlarında arazi toplulaştırması etkin ve etkili bir arazi yönetim aracı olarak sadece arazi parçalanması sorunlarına çözüm getirmemekte aynı zamanda kırsal kalkınma içinde bir araç olmaktadır. Türkiye tarım sektörünün diğer devletlerle rekabet edebilir bir duruma gelebilmesi, kırsal alanda yapılan yatırımlardan beklenen faydanın sağlanması ve tarımsal yeniliklerin parsellerin içerisine kadar götürülebilmesi için herşeyden önce tarımsal bünye bozukluğunun düzeltilmesi gerekmektedir.
Öte yandan tarımsal kalkınma için Avrupa Topluluğu ülkelerinde ve ülkemizde önemli tarım politikası, tarımsal yapının entegre olarak iyileştirilmesidir. Bunlar arasında " arazi toplulaştırması " önemli bir yer almaktadır.
Arazi toplulaştırılması ; Tarımsal yapının düzeltilmesi ve üretimin arttırılması amacıyla, kişi ve işletmelere ait olan küçük parseller halinde birden fazla parçaya bölünmüş, değişik yerlere dağılmış veya elverişsiz biçimle şekillenmiş arazinin; modern tarım işletmeciliği esaslarına göre sulama hizmetlerinin getirilmesine en uygun şekilde birleştirilmesi, şekillendirilmesi ve işletmelerin yeniden düzenlenmesi işlemine "Arazi Toplulaştırması" veya "Arazi Düzenlemesi" adı verilmektedir. Arazi toplulaştırılması ile küçük arazileri birbirinden ayıran, kullanılmayan arazi şeritleri azaltılarak, bunlarında tarımda kullanılması sağlanmış olur.
Arazi toplulaştırması küçük parsellerin birleştirilmesidir.
Arazi toplulaştırma çalışmaları şu hususları kapsamaktadır: 1. Fazla parçalanmış, dağılmış arazilerin modern işletmecilik esaslarına göre birleştirilmesi. 2. Tarla içi yol şebekesinin, sulama tesislerinin ve yüzey tahliye sisteminin inşası. 3. Gerekli arazi tesviyesi ve toprak ıslahının yapılması. 4. Köylerin yerlerinin yeniden düzenlenmesi, çevre planlanması. 5. Kırsal alanın, doğal hayatın korunması ve yeşil alanların düzenlenmesi.
6. Kırsal alandaki yerleşim yerleri ve toprakların, rüzgâr ve su erozyonu, sel taşkınları gibi doğal afetlerden korunması için gerekli önlemlerin alınması. 7. Spor sahaları, parklar, yüzme havuzu, bayram-pazaryeri, çocuk bahçesi, okul, sağlık ocağı ve kooperatif binası gibi sosyal hizmet tesisleri için gerekli arazilerin, toplulaştırma planları içinde kamulaştırma yapılmadan temin edilmesi. 8. İşletmelerin ıslahı, yeniden düzenlenmesi, verimli bir şekilde çalışmalarının temini için gerekli tedbirlerin alınması. 9. Köy içi yollarının tanzimi içme suyu, kanalizasyon, elektrik, telefon gibi hizmetlerinin planlanması, iskân, arsa isteklerinin karşılanması.
Arazi Toplulaştırma öncesi ve sonrası.
Arazi Toplulaştırmasının faydaları başlıklar halinde şu şekilde sıralanabilir: 1. Nüfus artışı, miras, alım-satım, kiracılık, ortakçılık gibi nedenlerle ortaya çıkan arazi parçalılığı ve dağınıklılığını ortadan kaldırarak işletmelerin uygun büyüklüğe getirmektedir. 2. Çok parçalı oluşun ortaya çıkardığı tarla sınırı, yol ve su arklarından doğan arazi kayıplarını azaltmaktadır. 3. Küçük parsellerde, ekim esnasında tarla sınırına fazla yaklaşılmama nedeniyle doğacak ürün kayıplarını azaltmaktadır. 4. Toplulaştırmadan sonra, parseller daha büyük ve şekilleri daha düzgün olduğundan, makineli tarım daha kolay yapılmakta ve giderlerde önemli oranda azalmalar olmaktadır.
5. Küçük parseller bir araya getirileceği için, işletme merkezi ile parseller arasındaki uzaklık kısalmakta ve buna bağlı olarak ulaşım giderleri azaldığından; zaman, işçilik ve yakıttan tasarruf sağlanmaktadır. 6. Parsel sayısı azaldığı, şekilleri düzeldiği ve büyüklükleri arttığı için; tohum, gübre, ilaç gibi tarımsal girdiler, daha uygun bir düzeyde kullanılmaktadır. 7.Her parselin yola ve kanala sınırı olacağından sulama ve ulaşım randımanı artmaktadır.
8. Sulama projelerinin uygulanmasında; eski, dağınık ve şekilsiz parsellerin sınırlarına bağlı kalma zorunluluğu olmayacağından, yatırım giderlerinden tasarruf sağlanmaktadır. 9. Varsa, dağınık ve müşterek haldeki hazine arazisi birleştirilerek dağıtıma hazır hale getirilmektedir. 10. Köy sınırları sabit noktalara dayandırılarak, köyler arasındaki sınır ihtilafları ortadan kalkmaktadır.
11. Parsellerde müştereklikten doğan huzursuzluklar giderilmektedir. 12. Kırsal alana yönelik olarak: Çevre koruma, erozyonu önleme, ağaçlandırma, köy yenilemesi, her türlü yolların planlaması, köy imar planlarının yapılması, arazi kullanım planlarının hazırlanması gibi tüm hizmetler; toplulaştırma projeleri ile birlikte planlanıp uygulanabilmektedir. 13. Proje alanlarındaki sulama projeleri gibi kamu yatırımları için gerekli araziler, proje alanına giren parsellerden uygun şekilde kesinti yapılmak suretiyle kamulaştırma yapılmaksızın karşılanabilmektedir.
Yeniden üretilemeyen ve üretimde insanoğlunun katkısı bulunmayan doğal kaynaklarımızdan olan topraklarımızın daha iyi korunması, geliştirilmesi ve daha verimli kullanılmasının temini için ARAZİ TOPLULAŞTIRMA çalışmalarının hızla tüm ülke geneline yayılması şarttır.
ÖNERİLER Unutulmamalıdır ki toplulaştırma çalışmalarında başarının büyük bir oranı uzlaşmaya dayanmaktadır. Tarım politikaları, geniş bir etki alanına sahip olması nedeniyle, ülkelerin; ekonomik,sosyal ve siyasal politikalarının en önemli parçası olup, sektörel yapısı gereği tarım sektörü devlet müdahalelerini zorunlu kılmaktadır. Bu müdahalelerin ülkelere göre amaç ve araçları farklılık arz etmekteyse de, nihai hedef; üreticilere adil ve yeterli bir yaşam standardı sağlanmasının yanı sıra, tüketicilere uygun fiyatla yeterli ürün arzının garanti edilmesi şeklinde özetlenebilir. Dünyada yaşanmakta olan küreselleşme sürecinde, biyoteknoloji, bilgi akışı, teknolojik gelişmeler, uluslararası ticarette kaydedilen gelişmeler, üretimin talep doğrultusunda gerçekleşmesini sağlayacak politikaların belirlenmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi gerekliliğini gündeme getirmiştir. Bu kapsama, gittikçe azalan doğal kaynakları etkin kullanım gerekliliği de eklenerek, kuralları anlaşmalarla belirlenen yükümlülükler çerçevesinde reformların yapılması hız kazanmıştır.