Bölgesel Uluslararası Örgütler: Avrupa Konseyi, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

AMAÇLAR Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Avrupa Konseyi ile Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluş nedenlerini açıklayabilecek, Avrupa Konseyi ile Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatının yapısını ve görevlerini tanımlayabilecek, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne dayalı insan haklarının korunmasına yönelik mekanizmayı açıklayabilecek,

AMAÇLAR Avrupa Konseyi’nin izleme mekanizmasını tanımlayabilecek, Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Avrupa Konseyi’nin izleme mekanizmasını tanımlayabilecek, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın demokrasi ve insan hakları alanındaki kurum ve faaliyetlerini belirleyebilecek, Helsinki Nihai Senedi’nin üç sepetini tanımlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

ANAHTAR KAVRAMLAR Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Venedik Komisyonu Helsinki Nihai Senedi Paris Şartı AKKA AGİT Misyonları Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserliği

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluş nedenleri İkinci Dünya Savaşı sona erdiğinde Avrupa’da işbirliğinin geliştirilebilmesi için Avrupa kamuoyunun siyasi birlik fikrini benimsemesi ve ortak değerler inşa edebilmesi gerekiyordu. İki dünya savaşının ardından insan hakları ihlalleri ve nihayetinde soykırım Avrupa’nın en önemli sorunlarından biri olarak ortadaydı.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluş nedenleri Bu koşullarda 5 Mayıs 1949’da Belçika, Danimarka, Fransa, İrlanda, İtalya,Lüksemburg, Hollanda, Norveç, İsveç ve Britanya Londra Antlaşması’na imza atarak Avrupa Konseyi’ni kurdular.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluş nedenleri Bu ülkeler, Avrupa Konseyi Statüsü olarak da geçen Londra Antlaşması’nın önsüzünde halklarının ortak mirasını oluşturan manevi değerlere ve gerçek bir demokrasinin temelini oluşturan bireyin özgürlüğüne, siyasi özgürlüğe ve hukukun üstünlüğüne bağlılıklarını belirttiler ve örgütün amacını da ortak mirasları olan bu idealleri ve ilkeleri hayata geçirmek olarak belirlediler.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluş nedenleri AGİT’în temelleriyse Soğuk Savaş’ın Yumuşama (détente) döneminde atıldı. 1962-Küba Krizi’yle dünya iki kutuplu Soğuk Savaş düzeninin en kritik dönemlerinden birini yaşadı ve nükleer bir savaşın eşiğine geldi.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluş nedenleri Ancak ilginç bir şekilde mukriz olumlu bir sonuç doğurarak iki kutup lideri ABD ve SSCB arasında diplomatik ilişkilerin kurulmasının da başlangıcı oldu. Soğuk Savaş artık“soğuk” veya “savaş” olmaktan çıkmış; daha çok iki süper güç arası rekabete dönüşmüştü.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluş nedenleri Özellikle Avrupa’da Batı ve Doğu Blokları arasındaki ayrım netti; ABD ve Batı Almanya’nın Doğu Almanya’yı tanımasıyla statüko daha da netleşti. 1970’lere gelindiğinde Avrupa için Soğuk Savaş,iki blok arasındaki ayrıştırıcı çizginin kabulüne dayalı bir politika halini almıştı.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluş nedenleri Bu döneme Yumuşama (détente) dönemi adı verildi. (Galbreath, 2007) Bu ortamda SSCB hem Avrupa’nın bölünmesininde facto olarak onaylanmasını hem de Doğu ve Batı Blokları arasında ekonomik işbirliğinin gelişmesini amaçlıyor; bu amaçla iki blok arasında güvenlik sorunlarının ve işbirliğinin ele alınacağı bir toplantı yapılmasını istiyordu.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın kuruluş nedenleri Sonunda 1972’de ön görüşmeler başladı ve ardından bütün Avrupa devletlerinin ve ABD ile Kanada’nın da katılımıyla 1973’te Helsinki’de Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı toplandı.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın yapısını ve görevleri Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Avrupa Konseyi’nin karar verme organıdır ve üye ülkelerin Dışişleri Bakanlarından veya onların Strazburg’daki temsilcilerinden oluşur. Bakanlar Komitesi hem Avrupa toplumunun karşı karşıya kaldığı problemlere dair ulusal yaklaşımların tartışıldığı bir organdır hem de bu problemlere dair çözümlerin arandığı kolektif bir forumdur.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın yapısını ve görevleri Avrupa Konseyi Parlamenter Asamblesi üye ülkelerin parlamentolarından seçilen temsilcilerden oluşur. Avrupa Konseyi Parlamenter Asamblesi’nin yasama yetkisi yoktur. Bir danışma meclisi niteliği gösterir. Parlamenter Asamble ayrıca üye devletlerin Avrupa Konseyi çatısı altında üstlendikleri yükümlülükleri yerine getirip getirmediklerini de izler.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın yapısını ve görevleri Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi Avrupa Konseyi’nin demokrasinin yerel ve bölgesel yönetimlerdeki önemine istinaden kurduğu, Avrupa Konseyi içinde yerel ve bölgesel yönetimleri temsil eden danışman organdır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHS ile güvence altına alınmış olan medeni ve siyasi hakların çiğnenmesinden şikâyetçi olan bireylerin veya devletlerin başvurularını değerlendiren bir uluslararası mahkemedir.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın yapısını ve görevleri Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiseri Avrupa Konseyi’ne bağlı bağımsız bir kurum olarak kurulmuştur. Temel amacı Avrupa Konseyi üyesi 47 devletin insan haklarına saygısını ve insan haklarına ilişkin farkında lığını geliştirmektir.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın yapısını ve görevleri Avrupa Konseyi Uluslararası Sivil Toplum Örgütleri Konferansı aracılığıyla sivil toplumun temsilcisi kabul edilen uluslararası sivil toplum örgütleri 1952’den beri Avrupa Konseyi için bir nevi danışma kurumu statüsündedir. AGİT’in müzakere ve karar-alma organlarının başında üye devletlerin devlet ve hükümet başkanlarının katılımıyla oluşan Zirve gelir.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın yapısını ve görevleri Her yıl Bakanlar Konseyinde belirlenen bir devlet AGİT dönem başkanlığı görevini yürütür. AGİT dönem başkanlığını yürüten devletin dışişleri bakanı Dönem Başkanı sıfatına sahiptir. AGİT Genel Sekreteri ve AGİT Sekretaryası AGİT’in en yüksek idari sorumlusudur.

Avrupa Konseyi’nin ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın yapısını ve görevleri Dönem başkanı, bir önceki dönem başkanı ve bir sonraki dönem başkanından oluşan Troyka’nın işlevi dönem başkanlığına tavsiyelerde bulunmakla sınırlıdır. AGİT Parlamenter Asamblesi ise katılımcı devletlerin parlamentoları arasındaki diyalogu etkin hâle getirmektir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne dayalı insan haklarının korunmasına yönelik mekanizma AİHM, AİHS ile güvence altına alınmış olan medenî ve siyasî hakların çiğnenmesinden şikâyetçi olan bireylerin veya devletlerin başvurularını değerlendiren bir uluslararası mahkemedir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne dayalı insan haklarının korunmasına yönelik mekanizma AİHS’nin imzacı devletleri, bu uluslararası antlaşmayla birlikte sadece kendi vatandaşlarının değil, kendi yargı alanı içindeki herkesin siyasî ve medeni haklarını korumakla yükümlüdür. Bu haklar yaşama hakkı, özgürlük ve güvenlik hakkı, adil yargılanma hakkı, cezaların yasallığı, özel hayatın ve aile hayatının korunması, düşünce, vicdan ve din özgürlüğü, ifade özgürlüğü, dernek kurma ve toplanma özgürlüğü, evlenme hakkı olarak kısaca sayılabilir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne dayalı insan haklarının korunmasına yönelik mekanizma Yine Sözleşme’ye göre işkence, kölelik ve zorla çalıştırma yasaktır. Sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklerden yararlanmanın cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal veya sosyal köken, ulusal bir azınlığa mensupluk, servet, doğum veya herhangi başka bir durum bakımından hiçbir ayırımcılık yapılmadan sağlanması gerekir; yani ayrımcılık yasaktır. Sözleşme’ de tanınmış olan hak ve özgürlükleri ihlal edilen herkes, ulusal bir makama etkili bir başvuru yapma hakkına sahiptir.

Avrupa Konseyi’nin izleme mekanizması Bünyesinde 210 anlaşmanın imzaya açıldığı Avrupa Konseyi, bu antlaşmaların konusunu oluşturan alanlarda hem faaliyetlerini devam ettirmekte hem de antlaşmaların yükümlülüklerinin onaylayan devletler tarafından ihlal edilip edilmediğini izlemektedir. Avrupa Konseyi izleme mekanizmasının birimlerinin her biri bir Avrupa Konseyi antlaşmasına dayanan şu komiteler oluşturmaktadır:

Avrupa Konseyi’nin izleme mekanizması İşkencenin Önlenmesi Komitesi, Sosyal Haklar Komitesi, Avrupa Konseyi Yolsuzluğa Karşı Devletler Grubu, Ulusal Azınlıkların Korunması, Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu, İnsan Ticaretine Karşı Uzmanlar Grubu, Terörizmin Finansmanı ve Kara Para Aklanmasıyla Mücadele Tedbirlerinin Değerlendirilmesi Komitesi.

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın demokrasi ve insan hakları alanındaki kurum ve faaliyetleri Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi (ODIHR) AGİT’in insani boyuta yönelik ilgisinin en açık temsilcisidir. Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserliği ise azınlık sorunlarının çözümü ve azınlık haklarının gelişimi için faaliyet gösterir. Üye ülkelerde ifade özgürlüğünü ve onun bir boyutu olan medya özgürlüğünü değerlendirmek üzere Medya Özgürlüğü Temsilcisi bulunmaktadır.

Helsinki Nihai Senedi’nin üç sepetini tanımlayabilmek Helsinki Nihai Senedi “Üç Sepet” adı verilen üç ayrı boyuta sahiptir. Bunlar siyasi ve askerî boyut, ekonomi ve çevre sorunları boyutu ile insani boyuttur.

Helsinki Nihai Senedi’nin üç sepetini tanımlayabilmek 1. Siyasi ve Askerî Boyut: Güvenliğe ilişkin konularda karşılıklı güvene dayalı bir güvenlik anlayışını geliştirmek bu sepetin içeriğini oluşturur.

Helsinki Nihai Senedi’nin üç sepetini tanımlayabilmek Bu amaçla sayılan önlemler, devletlerin büyük çaplı askerî harekâtlarının ve askerî kuvvet kaydırmalarının önceden duyuru konusu yapılması ve devletlerin karşılıklı olarak birbirlerinin askerî harekâtlarına gözlemci olarak davet edilmesidir.

Helsinki Nihai Senedi’nin üç sepetini tanımlayabilmek Karşılıklı güven inşasının bir diğer anahtar kavramı da silahsızlanmadır. Öte yandan egemen eşitliklerinin ayrılmaz parçası olarak, katılan bütün devletlerin güvenlik çıkarlarına saygı ibaresini eklemeyi de unutmamışlardır.

Helsinki Nihai Senedi’nin üç sepetini tanımlayabilmek 2. Ekonomi, Bilim, Teknoloji ve Çevre Alanlarında İşbirliği Boyutu: Katılımcı devletlerarasındaki ticaretin geliştirilmesi, sanayide işbirliğine gidilmesi ve ortak çıkara yönelik projeler üretilmesi, bilim ve teknolojide işbirliği ile ortak çevre sorunlarına eğilinmesi bu sepetin öngördüğü işbirliğini sağlamak için sayılan önlemlerdir.

Helsinki Nihai Senedi’nin üç sepetini tanımlayabilmek 3. İnsani Boyut: Halklar arasındaki temasın geliştirilmesi, sınır değişiklikleri nedeniyle bölünen ailelerin birleştirilmesi, farklı devletlerin vatandaşlarının evliliklerinin kolaylaştırılması, devletlerarasındaki seyahatlere dair önlemlerin esnekleştirilmesi gibi konular bu sepet dahilindeyer almaktadır.

AİHS’ye eklenen hangi protokollerle ölüm cezasına ilişkin düzenlemeler yapılmıştır? 6. Protokol’le barış zamanında, 13. Protokol’le de savaş zamanı dâhil her tür koşulda ölüm cezası kaldırılmıştır.

İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru koşulları nelerdir? AİHM’ye bireyler ve devletler dava başvurusunda bulunabilir. Bu başvuru Avrupa Konseyi üyesi ve AİHS’yi onaylamış devlet veya devletlere karşı yapılabilir. Bireysel başvuru her gerçek kişi, hükûmet dışı kuruluş veya kişi gruplarını kapsamaktadır.

İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru koşulları nelerdir? AİHM’ye ancak uluslararası hukukun genel olarak kabul edilen ilkeleri uyarınca iç hukuk yollarının tüketilmesinden sonra ve iç hukuktaki kesin karar tarihinden itibaren altı aylık bir süre içinde başvurulabilir. Başvurunun konu bakımından Sözleşme veya Protokollerinin hükümleriyle bağdaşmaması, dayanaktan açıkça yoksun veya bireysel başvuru hakkının kötüye kullanılması niteliğinde olması halinde başvuru kabul edilmeyecektir.

İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru koşulları nelerdir? 14. Protokol’le yapılan önemli değişikliklerden biri de başvurunun kabul edilebilirlik koşullarına başvuran kişinin önemli bir zarar görmüş olmasının eklenmesidir. Ancak AİHS ve Protokollerde belirtilen insan haklarına saygı ilkesi gereğince başvurunun esası hakkında incelemeye gerek bulunması ve başvuru konusu olayın ulusal mahkemelerce yeterince incelenememiş olması durumlarında “önemli bir zarar görme” şartı aranmayacaktır.

Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşme ne zaman imzalanmış ve yürürlüğe girmiştir? Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşme 1992’de imzaya açılmış, 1995’te de yürürlüğe girmiştir.

Türkiye ve Avrupa Konseyi ilişkileri nasıl gelişmiştir? Türkiye, AİHS’yi 1950’de imzalamış, 1954’te onaylamıştır. AİHM’ye bireysel başvuru hakkı ise 1987’de tanınmıştır. 2010 itibarıyla Türkiye Avrupa Konseyi bünyesindeki 210 antlaşmanın 71 tanesine taraf değildir.

Türkiye ve Avrupa Konseyi ilişkileri nasıl gelişmiştir? Taraf olmadığı antlaşmalar arasında Ulusal Azınlıkların Korunması Çerçeve Sözleşmesi ile Avrupa Bölgesel veya Azınlık Dilleri şartı da vardır.

Helsinki Nihai Senedi ile belirlenen AGİK’in temel ilkeleri nelerdir? Helsinki Nihai Senedi’nin, devletlerarası ilişkilere rehberlik etmek üzere kabul edilen ve AGİK’in anayasasını oluşturan ilkeleri şunlardır:

Helsinki Nihai Senedi ile belirlenen AGİK’in temel ilkeleri nelerdir? 1. Egemen eşitlik ve egemenliğe saygı 2. Kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma tehdidinden kaçınma 3. Sınırların ihlal edilmezliği

Helsinki Nihai Senedi ile belirlenen AGİK’in temel ilkeleri nelerdir? 4. Ülke bütünlüğünün korunması 5. Anlaşmazlıkların barışçıl yollardan çözümü 6. İçişlerine karışmama

Helsinki Nihai Senedi ile belirlenen AGİK’in temel ilkeleri nelerdir? 7. Düşünce, din ve vicdan özgürlüklerini de kapsamak üzere insan hakları ve temel özgürlüklere saygı 8. Halkların eşitliği ve kendi kaderlerini tayin hakkından yararlanması

Helsinki Nihai Senedi ile belirlenen AGİK’in temel ilkeleri nelerdir? 9. Devletlerarasında işbirliği 10.Uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklerin iyi niyetle yerine getirilmesi

1990-Paris şartı ile birlikte AGİT’in temel hedefleri neler olmuştur? Kasım 1990’da imzalanan “Yeni Avrupa için Paris şartı”, adından da anlaşılacağı üzere Avrupa’da yeni bir demokrasi, barış ve birlik döneminin başladığına işaret ediyordu. Cepheleşme çağının ve Avrupa’nın bölünmüşlüğünün son bulduğu ilan edilirken katılımcı devletler insan hakları ve temel özgürlüklere dayalı demokrasiye sarsılmaz bir bağlılık göstereceklerini ve serbest ekonomiye geçeceklerini beyan ediyorlardı.

1990-Paris şartı ile birlikte AGİT’in temel hedefleri neler olmuştur? Ekonomik özgürlük, toplumsal adalet ve çevreye karşı sorumluluk refah için vazgeçilmez kabul edilirken serbest pazar ekonomisine yeni geçecek olan ülkelerle işbirliğinin de altı çiziliyordu.

Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi’nin faaliyet alanları nelerdir? 1990’da Doğu Bloku’nun yıkılmasının ardından ortaya çıkan yeni devletlerin demokratikleşme sürecinde AGİT’in oynadığı rol nedeniyle Serbest Seçimler Ofisi olarak kurulmuştur. O günden günümüze seçim gözlemciliği en önemli faaliyet alanlarından biridir.

Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi’nin faaliyet alanları nelerdir? Fakat 1992’de kurumun amaçları genişletilmiş ve Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi (ODIHR) adını almıştır. Sadece seçim gözlemciliği değil, demokratikleşme, insan hakları, toplumsal cinsiyet eşitliği, hoşgörü ve ayrımcılığın önlenmesi de faaliyet alanları haline gelmiştir.

Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi’nin faaliyet alanları nelerdir? Ulusal insan hakları kurumlarının geliştirilmesi, ulusal yasal kurumlara teknik destek verilmesi, sivil toplumun ve sivil toplum örgütlerinin gelişiminin desteklenmesi ve gazetecilerin eğitimi konularında son derece aktiftir.

Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi’nin faaliyet alanları nelerdir? Terörle Mücadele Eylem Planı uyarınca uluslararası terörle mücadele antlaşmalarının ve protokollerinin uygulanmasında katılımcı devletlere teknik destek ve danışmanlık hizmeti vermek görevi de ODIHR’ye verilmiştir.

Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi’nin faaliyet alanları nelerdir? Terörle Mücadele Eylem Planı uyarınca uluslararası terörle mücadele antlaşmalarının ve protokollerinin uygulanmasında katılımcı devletlere teknik destek ve danışmanlık hizmeti verir.

KISA BİLGİLER Avrupa Konseyinde gözlemci statüsüne sahip beş ülke şunlardır: Vatikan, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Japonya, Meksika Avrupa Konseyi, 27 üyeye sahip Avrupa Birliği’nden ayrı bir örgüttür. İlke olarak Avrupa Konseyine katılmayan hiçbir ülke AB’ye katılmamıştır.

KISA BİLGİLER Avrupa Konseyi Parlamenterler Asamblesi’ni oluşturan parlamenterler, ülkelerinin ulusal meclislerinden atanır.Kendilerini seçen 800 milyon Avrupalıyı burada temsil ederler. AİHS ve AİHM Avrupa’da demokrasiyi ve hukukun üstünlüğünü koruyan ve destekleyen en etkili araçlardan biridir.

KISA BİLGİLER Avrupa Konseyine üye 47devlette idam cezası tamamen kaldırılmıştır. 1985’ten bu yana, ölüm cezasını kaldırmış olma,Avrupa Konseyine üyeliğindir şartı hâline gelmiştir. Helsinki Nihai Senedi’yle II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’da oluşan sınırların ihlal edilmezliği kabul edilmiş ve bu sınırların meşruiyeti tanınmıştır.

KISA BİLGİLER Siyasi/askerî, insani ve ekonomik/çevresel olmak üzere üç boyutu kapsayan Helsinki Nihai Senedi’nin en önemli yönü, devletlerarası ilişkilere rehberlik etmek üzere kabul edilen ve AGİK’in anayasasını oluşturan ilkelerdir.

KISA BİLGİLER AGİT bölgesine olan yakınlıkları ve kültürel,ekonomik, tarihî ve siyasi ilişkileri nedeniyle bazı Akdeniz Ülkeleri (Mısır, Fas,Tunus, Ürdün, Cezayir ve İsrail) ile Japonya, Kore Cumhuriyeti ve Tayland örgüte üye olmamakla beraber, “İşbirliği Ortakları” adı altında AGİT içinde özel bir statüye sahiptirler.

KISA BİLGİLER Yüksek Komiser’in açık çatışmaya dönüşmüş gerilimlere müdahalesi söz konusu değildir. AGİT’in yasal bir yaptırım gücü yoktur.

ULUSLARARASI ÖRGÜTLER 5. ÜNİTE Doç. Dr. Atilla SANDIKLI