KÜRESEL KRİZ VE TÜRKİYE EKONOMİSİ T.C. MALİYE BAKANLIĞI KÜRESEL KRİZ VE TÜRKİYE EKONOMİSİ DOÇ. DR. AHMET KESİK STRATEJİ GELİŞTİRME BAŞKANI 22 Ekim 2009 Değerli katılımcılar, Hepinizi saygı, sevgi ve en derin kalbi duygularla selamlıyor ve sizlere hoş geldiniz diyorum. Dünya ve Türkiye Ekonomisindeki son gelişmeleri ve bu konudaki değerlendirmelerimi aktarmak üzere huzurlarınızda bulunmaktayım. Bu sunumda; Dünya ekonomisinde yaşanan krizlerin sebep ve sonuçlarına, Son küresel krize, Türkiye ekonomisinde dışa açılma ve liberalleşme çabalarının başladığı 1980’lerden bugüne yaşananlara, 2000-2001 ekonomik krizine, Kriz sonrası toparlanmaya ve yaşadığımız küresel krizin Türkiye ekonomisine etkilerine değinmeye çalışacağım. Özellikle 2000-2001 krizi sonrası Türkiye ekonomisindeki yeniden yapılanmadan bugünkü küresel kriz için ne gibi sonuçlar çıkarabiliriz sorusu üzerinde durmaya ve küresel ekonomideki yeniden yapılanmaya değinmeye çalışacağım.

GÜNDEM Dünya Ekonomisi Türkiye Ekonomisi Sonuçlar Dünya Ekonomisinde Krizler Son Ekonomik Gelişmeler Türkiye Ekonomisi 1980 Sonrası Krizler Küresel Kriz ve Türkiye Ekonomisi Sonuçlar

DÜNYA EKONOMİSİNDE KRİZLER

1929 Krizi: Büyük Buhran Krizden Çıkış 1929: Büyük Buhran -Keynesyen Politikalar -Devlet Müdahaleleri -Talep Yönetimi -Sosyal Güvenlik Politikaları -Bretton Woods Sistemi: Dünya Bankası ve IMF’nin Kurulması -Küresel İşbirliğinin Arttırılması -Kitlesel Üretim ve Tüketim -Verimlilik Artışı 1929: Büyük Buhran -Say Kanununa İnanç (her arz kendi talebini yaratır) -Aşırı Üretim -Talep Yetersizliği -Korumacı Politikalar -Küresel Ekonomik Kurumların Yokluğu -Yetersiz Küresel İşbirliği -İkinci Dünya Savaşı -Altın Para Standardının Çöküşü Dünya ekonomisinde şu ana kadar yaşanmış olan en önemli kriz “Büyük Buhran” adıyla anılan 1929 krizidir. Bu dönemde, aşırı üretim ve bu üretimi eritecek talebin olmaması Dünya ekonomisini derin bir krize sürüklemiştir. Aşırı üretim beraberinde kendi talebini yaratamadı. Buna korumacı politikaları ve yetersiz küresel işbirliği eklenince kriz kaçınılmaz oldu. İkinci Dünya Savaşı’nın da etkisiyle Küresel Krizden çıkış neredeyse 20 yılı bulmuştur. Keynesyen Politikalar, Devlet Müdahaleleri, Talep Yönetimi, Sosyal Güvenlik Politikaları, Bretton Woods Sisteminin kurulması, Kitlesel Üretim ve Tüketim ve Verimlilik Artışı krizden çıkışı sağlamış ve Dünya ekonomisi 1970’lerin ortasına kadar “altın çağ” olarak adlandırılan çok önemli bir büyüme trendi yakalamıştır.

1973-74 Petrol Krizi 1973-74: Petrol Krizi Krizden Çıkış -Petrol Fiyatlarında Aşırı Yükselme -Kitlesel Üretimin Sınırlarına Varması ve Verimliliğin Düşmesi -Kar Oranlarının Düşmesi -Enflasyon -Bretton Woods Sisteminin Çöküşü -İşsizlik -Devlet Müdahalesinin Yarattığı Etkinsizlik Krizden Çıkış -Neoliberal Politikalar -Piyasaların Serbestleştirilmesi -Mali Serbestleşme ve Küreselleşme -Devletin Piyasadan Çekilmesi -Düzenlemelerin Azaltılması -Küresel Üretim ve Tüketim Fırsatları -Yabancı Yatırımlar -Yeni Mali Araçların Keşfi -Teknolojik Devrim (Bilgi ve İletişim Teknolojileri) -Bilgi Ekonomisi(Manuel Castells,1996) Kitlesel üretim ve devlet müdahalesi 1970’lerde ortaya çıkan krizin temel nedenleri arasında olmuştur. Talep yönetimi ve Devlet müdahalesi enflasyona neden olmuş, kitlesel üretimde de verimlilik sınırlarına ulaşılmıştır. Farklılaştırılmış malların farklı mekanlarda üretilmesi, yani üretimin küreselleşmesi (esnek üretim) beraberinde kar oranlarını ve verimliliği arttırmıştır. Bilgi ve İletişim Teknolojileri alanındaki atılımlar beraberinde ciddi verimlilik artışlarını da getirmiştir. Bunlara ek olarak yeni mali araçların keşfi, yatırımların finansmanını kolaylaştırmıştır. Bu dönemin en önemli özelliklerinden biri de Bilgi’nin ekonomik büyümede (Yeni Ekonomi) daha fazla rol almaya başlaması olmuştur. Castells, Manuel. TitleThe rise of the network society / Manuel Castells.Publication info.Cambridge, Mass. : Blackwell Publishers, 1996.

2007 Mortgage Krizi 2007-?: Mortgage Krizi Krizden Çıkış? -Emlak Piyasalarındaki Şişkinlik -Mali Piyasaların Denetlenmemesi -Mali Piyasalarda Aşırı Risk Birikimi -Küresel ve Ulusal Seviyede Mali Serbestleşme alanındaki Başarısızlıklar -Küresel Mali, Ticari ve Parasal Politikalardaki Tutarsızlıklar -Yetersiz Küresel İşbirliği -Küreselleşme ve Krizin Yayılması -IMF’in Gerekli Rolü Oynayamaması -Küresel Bir Parasal Sistemin Olmayışı -Olumsuz Beklentiler -Ortadoğuda İstikrarsızlık ve Yüksek Petrol Fiyatları Krizden Çıkış? -Kurtarma Paketleri -Genişletici Maliye ve Para Politikaları -Küresel İşbirliğinde Artış (G-20 Toplantıları) -Devlet ve Piyasa Arasında Bir Denge Arayışı -Mali Piyasaların Düzenlenmesi (Uluslararası Mali Mimaride Yeniden Yapılanma) -Küresel Kurumların Yeniden Yapılandırılmaları ve Güçlendirilmeleri -Ekonomik Risklerin Sağlıklı Analizi ve Önleyici Politikaların Geliştirilmesi Bir önceki Krizden çıkışta büyük rol olan mali piyasalar yaşadığımız küresel krizde merkezi rolü oynamıştır. Mali Piyasaların Denetlenmemesi, Mali Piyasalarda Aşırı Risk Birikimi , Yetersiz Küresel İşbirliği, Ortadoğuda İstikrarsızlık ve Yüksek Petrol Fiyatları krizin temel nedenleri arasında olmuştur. Bugün krizden çıkış için en fazla tartışılan konu ekonomik alanda küresel işbirliğinin mümkün olduğunca arttırılması ve küresel mali piyasaların ekonomik büyümeyi engellemeyecek şekilde düzenlenmesi ve denetlenmesidir.

2007 Mortgage Krizinin Gelişimi LİKİDİTE KRİZİ KÜRESEL EKONOMİK KRİZ FİNANSAL KRİZ REEL SEKTÖR KRİZİ Yeterince denetlenmeyen ve kurallara bağlı olmayan bir yapıda, özellikle finans kuruluşlarının aşırı kar hırsının ve risk iştahının, bu küresel finans krizinin temel sebebi olduğu ifade edilmektedir. 2007 yılına gelindiğinde ABD konut sektöründe bir kriz başladığını gördük. Konut kredilerine ilişkin sorunların ortaya çıkmasıyla birlikte sert fiyat hareketleri yaşandı. Mortgage kredilerine dayalı menkul kıymetlere yatırım yapan fonlar zarar ederken, borsa endekslerinde ciddi kayıplar yaşandı. Böylece küresel piyasalarda güven sorunu ortaya çıkmaya; uzun zamandan beri görülen istikrar ve likidite bolluğu bozulmaya başladı. 2008 yılına gelindiğinde ise daha önce ABD’de başlayan kriz, küresel bir boyut kazandı. Küresel kriz, neredeyse tüm ülkelerde işsizliği artırdı; tüm dünyada talep düştü, özel tüketim daraldı, dış ticaret yavaşladı. 7

2007 ve sonrası: belirsizlik Küresel Kriz 2007 öncesi: istikrar Düşük enflasyon Yüksek büyüme Likidite bolluğu Olumlu beklentiler 2007 ve sonrası: belirsizlik -Finans Piyasalarında Sorunlar -Likidite Sıkışıklığı -Olumsuz Beklentiler -Düşük Büyüme -Yüksek İşsizlik -Emtia Piyasaları, Mali Piyasalar ve Enerji Piyasalarında Dalgalanmalar 2000’li yılların başından 2007 yılının ortalarına kadar dünyada yüksek büyüme, düşük enflasyon ve olumlu beklentiler dönemi yaşadık. Likidite bol ve risk iştahı yüksek idi. Ancak 2007 yılı sonrasında durum adeta tersine döndü ve finans piyasalarında sorunlar ortaya çıktı. Likidite Sıkışıklığı, Olumsuz Beklentiler, Düşük Büyüme, Yüksek İşsizlik, Emtia Piyasaları, Mali Piyasalar ve Enerji Piyasalarında Dalgalanmalar yaşandı.

IMF World Economic Outlook (Ekim 2009)’a Göre Küresel Kriz IMF World Economic Outlook (Ekim 2009)’a Göre -Küresel Durgunluk Sona Eriyor -Ancak Düzelme Yavaş Olacak -Küresel Ekonomik Faaliyetlerde İkinci Dünya Savaşı Sonrası En Sert Düşüş -2010 Yılı İçin Canlanma İşaretleri Var -İşsizlik Hala Önemli Bir Sorun -Potansiyel Üretimde Kalıcı Bir Düşüş Söz konusu *** -İki Dipli Resesyon Riski Devam Ediyor (Nouriel Roubini) -Daha Fazla Teşvike İhtiyaç Var (Paul Krugman) -Türkiye’nin Kriz Döneminde Uyguladığı Politikalarla ABD’ye Ders Verebilecek Ülkelerden Birisidir (Joseph Stiglitz) IMF’nin Ekim 2009 tarihinde yayınladığı rapora baktığımızda; Küresel Durgunluk Sona Eriyor Ancak Düzelme Yavaş Olacak Küresel Ekonomik Faaliyetlerde İkinci Dünya Savaşı Sonrası En Sert Düşüş 2010 Yılı İçin Canlanma İşaretleri Var İşsizlik Hala Önemli Bir Sorun Potansiyel Üretimde Kalıcı Bir Düşüş Söz konusu Ayrıca rapora göre önümüzde ciddi bir deflasyon tehlikesi de bulunmaktadır. Deflasyonun başlaması ile birlikte kar oranları düşecek bu da yatırımları azaltırken işsizliği arttıracaktır. Bu krizden çıkmak için ard arda ülkeler tarafından kurtarma paketleri açılmaktadır. Bu paketlerin en kapsamlı ve önemlileri ABD’de açılmaktadır. Ancak Paul Krugman’a göre bu kurtarma paketleri yetersizdir. Genel olarak bakıldığında, kırılgan durumda olan dünya ekonomisi, petrol fiyatlarının artması ve korumacı eğilimlerin güçlenmesi gibi bir dizi şok karşısında halen savunmasız görünüyor.

DÜNYADAKİ SON EKONOMİK GELİŞMELER 10

Dünyada Büyüme Şekilde de görüldüğü üzere Dünyanın en gelişmiş ülkeleri 2009 yılında küçülürken,2010 yılında zayıf büyüme oranları kaydedecekler. 2009 yılının ikinci çeyreğinde Avro Bölgesinde GSYH yüzde 4,8 , Avrupa Birliği’nde ise yüzde 4,9 geriledi. Uluslararası Para Fonu 2009 yılı için küresel ekonomide yüzde 1,1 küçülme öngörüyor. Buradaki önemli husus Çin ve Hindistan’ın 2009 yılında da büyüyecek olmalarıdır.

Yükselen Piyasalara Sermaye Hareketleri Şekil de de görüldüğü üzere kriz sonrası dönemde Yükselen Piyasalara yönelik sermaye akışlarında ciddi bir düşüş meydana gelmiştir. Azalan güven ve bozulan risk algısı nedeniyle, 2002’den beri görülen likidite bolluğu artık yoktur. Bizim de içinde bulunduğumuz yükselen piyasalara giren sermaye akımları, 2007 yılında yaklaşık 700 milyar dolar iken, 2008 yılında 130 milyar dolar olarak gerçekleşti. 2009 yılında ise grafikte görüldüğü gibi 50 milyar dolar civarında net sermaye çıkışı beklenmektedir. IMF’in (IMF-WEO 2009)tahminlerine göre, sermaye girişlerinin eski seviyelerine varması oldukça zaman alacaktır. Dolayısıyla bu alanda toparlanma yavaş olacaktır.

Dünya’da Tasarruf Oranları Çin ve Hindistan yakın geçmişte çok önemli ekonomik başarılar yakaladılar .Bu başarılarda iç tasarruf oranlarının yüksekliği önemli rol oynamış ve ülkeleri küresel krizler karşısında daha dayanıklı hale getirmiştir. Krizin etkisinin azalmasında iç tasarruf oranlarının makul seviyelerde olması önemlidir.

Dünyada Enflasyon: Deflasyon Tehlikesi? 2009 yılına gelindiğinde ise iktisadi faaliyetteki yavaşlamanın küresel ölçekte yaygınlık kazanması ve emtia fiyatlarındaki hızlı gerileme, enflasyonda keskin düşüşlere neden olmuştur. Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ekonomilerde tüketici fiyat endekslerindeki düşüşler belirginleşmeye başlamış ve özellikle gelişmiş ülkelerde enflasyon kaygıları yerini deflasyon riskine bırakmıştır. IMF World Economic Outlook, üretim açığının yüksek düzeyde seyretmesinin enflasyonun düşük seviyelerde kalmasına sebep olduğunu vurguluyor.

Dünyada İşsizlik Bütün ülkelerde işsizliğin artmış olduğu gözlemlenmektedir. Küresel kriz ile birlikte ekonomik faaliyetlerdeki daralma ve güven kaybı nedeniyle işsizlik de 2009 yılında en önemli sorunlardan biri olmaya devam edecektir. World Economic Outlook, finansal şokların etkisiyle işsizlik oranının önemli ölçüde artış eğilimi sergilediğini ve uzun yıllar boyunca yüksek seviyelerde kalacağını belirtmektedir.

Dünyada Bütçe Dengesi Şekilde birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede, krizin etkisiyle bütçe açıklarında artış yaşandığı görülmektedir. Bu krizden herkes etkileniyor; gelişmiş, az gelişmiş ve gelişmekte olan bütün ülkeler etkileniyor. Bunun için de bütün dünya ülkeleri bugüne kadar gerek parasal gerekse mali birçok önlemler aldılar. Daralan talebi canlandırmak amacıyla arka arkaya açıklanan kurtarma ve teşvik paketleri sonucunda artan bütçe açıkları da şu an küresel ekonominin karşılaştığı en önemli sorunlar arasında görülüyor. Bu açıkların ilerde de devam etmesi ekonomik istikrar adına önemli sorunlar yaratabilir. Elbette krizin etkileri azalır azalmaz, bütçe açıklarının tekrar sürdürülebilir seviyelere çekilmesi ve mali disiplin sağlanması önem arzetmektedir.

TÜRKİYE EKONOMİSİ: 1980 SONRASI KRİZLER

Türkiye Ekonomisi: Krizler ve Yeniden Yapılanma Krizden Çıkış: 24 Ocak 1980 Kararları -Neoliberal politikalar (Yapısal Uyum Politikaları) -Piyasaların Serbestleştirilmesi -İhracata Dayalı Büyüme -Mali Serbestleşme -Devletin Üretimden Çekilmeye Başlaması -Piyasa Düzenlemelerinin Gevşetilmesi -Yabancı Yatırımlar -Yeni Mali Araçların Kullanımı -Küresel Ekonomiye Entegre Çabaları -Özel Girişimciliğin Teşviki -Teknolojik Gelişmelere Açıklık -Rekabetçi Bir Ortam 1980 Krizi -İthal ikameci Büyüme -Devlet Merkezli Sanayi Politikası -Aşırı Bütçe Açıkları -Aşırı Bürokrasi -Yetersiz İhracat ve Döviz Geliri -KİT’lerin Verimsizleşmesi ve Yüksek Maliyetli Üretim -Yoğun Şekilde Devlet Düzenlemeleri -Düşük Rekabet Ortamı -Düşük Verimlilik -Hantal Ekonomik Yapı -Dünya Ekonomisine Yeterince Entegre Olamama Tıpkı dünya ekonomisi gibi Türkiye ekonomisi de çeşitli krizler yaşamıştır. Bu krizlerden belki de en önemlisi 1970’lerin sonunda yaşanan kriz olmuştur. Söz konusu kriz sonrası Türkiye hem ekonomik hem de siyasi olarak önemli bir dönüşüm yaşamıştır. 1980 öncesine baktığımızda şu hususlar göze çarpmaktadır. İthal ikameci Büyüme, Devlet Merkezli Sanayi Politikası, Aşırı Bütçe Açıkları, Aşırı Bürokrasi , Yetersiz İhracat ve Döviz Geliri, Yoğun Şekilde Devlet Düzenlemeleri, Düşük Rekabet Ortamı, Düşük Verimlilik, Hantal Ekonomik Yapı. Dünya ekonomisinde yaşanan dönüşüm gibi Türkiye ekonomisi de bu krizden bir dönüşüm geçirerek çıkmıştır. Neoliberal politikalar (Yapısal Uyum Politikaları), Piyasaların Serbestleştirilmesi, İhracata Dayalı Büyüme, Devletin Üretimden Çekilmeye Başlaması, Piyasa Düzenlemelerinin Gevşetilmesi, Yeni Mali Araçların Kullanımı, Küresel Ekonomiye Entegre Çabaları, Özel Girişimciliğin Teşviki, Teknolojik Gelişmelere Açıklık, Rekabetçi Bir Ortamın yaratılması Krizden çıkış için anahtar rol oynamıştır. Kısaca Türkiye 1980’li yıllarla birlikte ihracata dönük, rekabete ve dışa açık serbest piyasa ekonomisine geçmiştir.

Türkiye Ekonomisi: Krizler ve Yeniden Yapılanma Krizden Çıkış -Yapısal Reformlar -Bankacılık Kesiminde Reform -Bütçe Dengesinin Sağlanması -Faizlerin Düşürülmesi -Mali Kesimin Denetim ve Gözetimi -Doğrudan Yabancı Yatırımların Teşviki -Yatırım Ortamının İyileştirilmesi -Dövize Bağlı Risklerin Azaltılması -Merkez Bankası Bağımsızlığı -Kurumsal Yeniden Yapılanma -Siyasi İstikrar 2000-2001 Krizi -1990 Sonrası Bütçe Dengelerinin Bozulması -Yüksek Enflasyon, Faiz ve Borç Sarmalı -Sermaye Hareketlerine Bağlı Büyüme ve Küçülme -1990 Sonrası Kararsız Ekonomik Büyüme(Boom Bust Cycles) -Zayıf Bankacılık Sistemi Devletin Düzenleyici ve Denetleyici Rolünü Oynayamaması -Mali Kesimde Aşırı Risk Birikmesi -Döviz Açık Pozisyonları -Devlet Bankalarının Görev Zararları -KİT’lerin Zararları -Siyasal İstikrarsızlık 1980 sonrası uygulanan ekonomik politikalar, yeterli hukuki ve kurumsal altyapının olmaması sebebiyle, zamanla ekonomide risklerin birikmesine neden olmuş bu riskler de farklı zamanlarda (1994 ve 2000-2001) krizlere yol açmıştır. 1990’lı yıllarda yaşanan siyasi istikrarsızlık ve yapısal reformların zamanında yapılamaması sonucunda istenilen makroekonomik istikrar sağlanamamıştır. 2000 yılı başında, makroekonomik istikrarı sağlamayı hedefleyen ekonomik program uygulamaya konulmuş, ancak arkasından 2001 yılı Şubat ayında bankacılık ve finans krizini yaşanmıştır.

2000-2001 KRİZİ SONRASI TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER 2002 yılından bu tarafa sağlanan siyasi istikrar sayesinde Türkiye’de, makro ekonomik istikrar yeniden tesis edilmiştir. Bu kapsamda bankacılık reformu, kamu yönetimi reformu, işgücü piyasaları ve sosyal güvenlik reformu, mahalli idareler reformu uygulamaya konuldu. Serbest piyasa ekonomisinin işlerliğinin artırılmasına dönük olarak özelleştirme uygulamalarına ve piyasa gözetim mekanizmalarının oluşturulmasına ağırlık verildi. Ayrıca, saydam ve hesap verebilir bir kamu mali yönetimi oluşturmak amacıyla kamu mali yönetim reformu gerçekleştirildi. Bütçe dışı fonları kapatarak bütçenin kapsamını genişlettik ve parlamentonun bütçe sürecindeki rolünü ve gözetimini güçlendirildi. Büyüme, fiyat istikrarı, kamu maliyesi ve borçlanma alanlarında önemli gelişmeler kaydedildi. Uygulanan ihtiyatlı bütçe politikaları ve sağlanan mali disiplin ile borçlanma ihtiyacı azaltılarak borcun çevrilebilirliği sorunu ortadan kalktı. Yine bu dönemde yatırım ortamını iyileştirmeye yönelik politikalar uygulandı. 20

Makroekonomik Performans GSYH Büyümesi (Yüzde) 2002 sonrasında uygulanan etkin para ve maliye politikaları ile gerçekleştirilen yapısal düzenlemeler sayesinde ekonominin rekabet gücü ve verimliliği arttı. Bu, makroekonomik istikrar ve sürdürülebilir büyümeyi beraberinde getirdi. 2002-2008 döneminde ortalama yüzde 5,8’lık büyüme oranı elde edildi. Türkiye bu performansıyla Dünyanın 17. büyük ekonomisi haline geldi. 2002 yılında 3.517 dolar olan kişi başı milli gelirimiz 2008 yılı sonunda 10.285 dolara yükseldi. 2008 yılı milli gelirimiz yüzde 0,9 oranında büyüdü. 2009 yılının ilk yarısında ise yüzde 10,6 daraldı. 2009 yılındaki daralma kaçınılmaz gözükmektedir. Ancak Türkiye’deki toparlanmanın küresel ekonomiye göre daha erken başlayacağı düşünülmektedir. Türkiye ekonomisinin 2010 yılında tekrar büyüme sürecine girmesi, 2011 yılından itibaren ise büyümenin ivme kazanması beklenmektedir. Krizden çıkış ve sonrasındaki büyüme sürecinin yine özel sektör öncülüğünde gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir.

Enflasyon Uzun yıllardan beri yüzde 60-70’ler seviyelerinde seyreden enflasyonda önemli düşüşler yaşandı. Enerji ve gıda fiyatlarındaki yaşanan olumsuz gelişmeler nedeniyle 2008 yılı sonunda yüzde 10,1 düzeyine yükselen enflasyon, 2009 yılı Eylül ayı itibariyle yüzde 5,3 seviyesine geriledi. 2010 yılında ise yüzde 5,3 seviyesinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Genişletici para ve maliye politikalarına rağmen küresel kriz ve talep daralmasının etkisiyle enflasyon bu yıl düşüş eğilimine girmiştir. Daha öncede belirttiğimiz üzere bunun bir deflasyonist sürece dönmemesine dikkat etmek gerekir.

Bütçe Açığı 2002-2008 döneminde makroekonomik istikrarın sağlanmasında mali disipline büyük önem verildi. Bu dönem boyunca, ekonomi politikalarının temelini, mali disiplin oluşturdu. 2002-2008 döneminde bütçe açığı-hedef gerçekleşmelerine baktığımızda, 2003 yılından itibaren 2008 yılına kadar tüm yıllarda bütçe açığı yılsonu hedefinin altında gerçekleşmiştir. Ancak krizin etkisiyle 2009 yılından itibaren bütçe açığında bir artış görülmektedir. Bu durum 2009 yılında da devam edecektir. Ancak orta vadede mali disiplinin yeniden sağlanması önem arzetmektedir.

Bütçe Açığı Kamu maliyesinde 2000-2001 krizinden bu yana yaşanan en önemli gelişme bütçe açıklarının sürdürülebilir seviyelere çekilmesidir. Özellikle 2000-2001 krizine bizleri bütçe açıklarının getirdiğini düşünürsek konu çok daha önem kazanmaktadır. 2002 yılında yüzde 11,5 olan bütçe açığının GSYH’ye oranı 2008 yılına geldiğinde yüzde 1,8 olmuştur. Böylelikle, Türkiye 2005–2008 döneminde bütçe açığı bakımından Maastricht kriterini karşıladı. Hem ekonomideki daralma hem de krize karşı uygulamaya konulan mali önlemler bütçeyi olumsuz etkiledi. Kısa vadede bütçe açığında artış yaşandı. Bunda gelirlerin büyümeye duyarlı olması, buna karşılık harcamaların büyük bir bölümünün büyümeden bağımsız bir şekilde zorunlu olarak gerçekleşmesi belirleyici oldu. Küresel krizde talebi canlandırmak için 2009 yılında bu açıkta bir artış olacaktır. Bu nedenle, 2009 yılı bütçe açığının GSYH’ye oranı yeni açıklanan Orta Vadeli Program ile yüzde 6,6 olarak revize edildi. Özellikle küresel kriz durumlarında sıkı maliye politikaları uygulamak azalmış olan talebi daha da azaltıp krizi derinleştirebilir.

Genel Yönetim Bütçe Açığı / GSYH (%) Bugün, AB tanımlı genel yönetim bütçe açığımız Maastricht kriterlerinde belirtilen seviyenin bile altında bulunmaktadır. Şüphesiz küresel kriz vesilesiyle bu açıkta bir miktarlık artış olacaktır. Ancak bu artış, bütçe disiplinini bozacak seviyelerde olmayacaktır.

Faiz Yükü 2002 yılında yüzde 14,8 olan faiz giderlerinin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’ya oranı, 2008 yılı sonunda yüzde 5,3 seviyesine geriledi. 2009 yılında küresel gelişmeler faiz giderlerini de etkiledi. 2009 yılı sonunda faiz giderlerinin GSYH içindeki payının yüzde 5,9 olacağını tahmin edilmektedir.

Faiz Giderleri ve Vergi Gelirleri Kamu maliyesinin sağlıklı olup olmadığını gösteren verilerden biri de faiz giderlerinin vergi gelirlerine oranıdır. Bu orana baktığımızda 2002 yılından 2008 yılına kadar istikrarlı bir azalmanın olduğu görülmektedir. 2002 yılında Türkiye ekonomisi vergi gelirlerinin yüzde 86'sını faiz giderlerini ödemek için kullanıyorken, 2008 yılında bu oran yüzde 30 seviyelerine kadar indi. Bu oranın azalması maliye politikasının esnekliğini ve manevra kabiliyetini arttırdı. Bugün maliye politikasını geçmişe göre çok daha etkili şekilde kullanabilmektedir. Ancak krizin bütçe üzerindeki etkisi nedeniyle 2009 yılı sonunda bu oranda bir miktar artış yaşanması tahmin edilmektedir.

Kamu Borç Yükü, Maastricht Kriteri Borç yükünün önemli bir göstergesi olan AB tanımlı borç stokunun GSYİH’ye oranında 2004 yılından beri Maastricht kriterini sağlamaktayız. 2002 yılında yüzde 73,7 olan bu oran, 2008 yılında yüzde 39,5 düzeyine geriledi. Küresel krizin olumsuz etkileri sonucunda bu oranın yıl sonunda yüzde 47,3’e çıkacağı tahmin edilmektedir.

Kamu Borçları Döviz Riski Borç yükümüz azalırken kamu borcunun döviz kuru risklerine karşı hassasiyeti de önemli ölçüde azaldı. Döviz cinsinden net borçların GSYH’ye oranı da 2002 yılında yüzde 35,4 seviyesindeyken 2008 yılı sonunda yüzde 2,9’a geriledi. Böylece döviz cinsinden borçlar oldukça azaldı.

Cari İşlemler Dengesi Geçtiğimiz senelerde Türkiye’de en fazla tartışılan konulardan biri cari açık olmuştur. Özellikle açığın kritik seviyelere ulaşması bir çok kişi için endişe kaynağı olmuştur. Şüphesiz sağlıklı bir ekonomi için hem cari açık hem de bütçe açığı makul seviyelerde olmalıdır. Yurtiçi tasarrufların artması bu noktada kritiktir. Ancak unutulmamalıdır ki, bu dönemde cari işlemler açığının artmasının gerisindeki önemli etkenlerden bir tanesi de petrol fiyatlarındaki artış olmuştur. 2008 yılındaki cari açığın yaklaşık 11 Milyar dolarlık kısmı petrol fiyatlarındaki artışın yarattığı ek maliyettir. 2009 yılında cari açığın 11 milyar dolar seviyesinde kalacağı beklenmektedir.

Doğrudan Yabancı Sermaye Girişi Cari açığın finansmanında önemli rol oynayan doğrudan yabancı sermaye girişi, yatırım ortamının iyileştirilmesine yönelik politikalar sonucunda 2005 yılında 10 milyar dolar, 2006 yılında 20,2 milyar dolar, 2007 yılında ise 22 milyar dolar oldu. 2008 yılında küresel krize rağmen 18,3 milyar dolar civarında doğrudan yabancı sermaye çektik. 2009 yılında ise 10 milyar dolar civarında doğrudan yabancı sermaye girişi bekliyoruz. Küresel krize bağlı olarak, Türkiye gibi yükselen ekonomilere yabancı sermaye akışının azalacağı tahmin edilmektedir. IMF raporuna göre yabancı yatırımların yeniden toparlanması biraz zaman alabilecektir. Ancak Kriz ortamına rağmen Türkiye ekonomisinin yaklaşık 9 Milyar Dolarlık yabancı yatırım çekmesi oldukça önemlidir. Özellikle bu kriz süresince Çin, Hindistan ve Türkiye gibi ülkeler yabancı yatırımlar için adeta birer liman olmuşlardır.

Merkez Bankası Rezervleri Özellikle yabancı paralara yapılacak spekülasyonların, yerli paranın aşırı değer kaybetmesinin önlenmesi ve piyasa aktörlerine güven vermek açısından Merkez bankaları döviz rezervleri oldukça önemlidir. Merkez bankamızın şu anki rezervleri ülke ekonomisini ani sermaye çıkışlarına karşı koruyabilecek seviyededir.

KÜRESEL KRİZ VE TÜRKİYE EKONOMİSİ 33

Sermaye Yeterliliği 2002 yılından itibaren yapısal reformların da katkısıyla kendisini önemli ölçüde geliştiren Türk finans ve bankacılık sektörü kırılganlığını büyük oranda azaltmıştır. Finans sektöründeki kurumlarımız, özellikle aktif kaliteleri, sermaye yeterlilikleri, likidite oranları ve kriz yönetiminde tecrübeli yöneticileri ile öne çıkmaktadır. Şekilde de görüldüğü üzere 2002 yılından bu yana bankacılık sektörü sermaye yeterliliği standart rasyosu hedef rasyonun hep üzerinde olmuştur. Türk finans sektörü içinde önemli bir paya sahip olan bankacılık sektörü, kriz karşısında birçok ülkenin bankacılık sektörüne göre gayet iyi bir performans sergilemiştir. Belki de bu krizden daha az etkilenmemizin gerisinde bankacılık ve finans sektörümüzün bu sağlıklı yapısı bulunmaktadır.

Küresel Kriz ve Türkiye Ekonomisi Küresel Krizin Türkiye Ekonomisine Etkileri Dış finansmanda Daralma Yabancı Yatırımlarda Azalma Küresel Ticaret Hacmindeki Azalmanın İhracata Etkisi Yatırımcı ve Tüketici Davranışlarında Değişiklik Geleceğe Yönelik Beklentilerde Belirsizlik İşsizlikte Artış . Güçlü Yanlar -Güçlü Bankacılık ve Mali Kesim -Bütçe Dengeleri -Yüksek TCMB Rezervleri -Dinamik Bir Özel Sektör -AB’ye Üyelik Süreci ve Kurumsal Gelişim -Azalma Olsa da Yabancı Yatırımlar Gelmeye Devam Ediyor. Küresel krizin Türkiye ekonomisine etkilerine baktığımızda; Dış finansmanda Daralma, Yabancı Yatırımlarda Azalma, Küresel Ticaret Hacmindeki Azalmanın İhracata Etkisi, Yatırımcı ve Tüketici Davranışlarında Değişiklik, Geleceğe Yönelik Beklentilerde Belirsizlik ve İşsizlikte Artışı krizin ülke ekonomimiz üzerindeki muhtemel etkilerinin bazılarıdır. Bu olumsuzluklara karşın, kriz karşısında güçlü yanlarımız da bulunmaktadır. Ve bu güçlü yanlarımız krizin ülke ekonomimiz üzerindeki etkisini hafifletmektedir. Güçlü bankacılık kesimi, geçmişe göre çok daha iyi durumda olan bütçe dengeleri, yüksek TCMB Rezervleri, azalma olsa da yabancı yatırımların gelmeye devam etmesi güçlü yanlarımızdan bir kaçıdır. Bütün bu unsurlar krizin ülke ekonomisi üzerindeki etkilerini hafifletmektedir.

Küresel Krize Karşı Tedbirler Bankacılık ve Finans: İstikrar ve Güven Arttırımı Bankaların özkaynak ve likidite yapısını güçlendirmek Döviz piyasasını güçlendirmek Kredi imkanlarını artırmak Faiz oranlarında indirim Reel Sektör: Kredi Destekleri KOBİ destekleri İhracat destekleri Üretim destekleri AR-GE destekleri KOBİ’lere yönelik kredi garanti sistemi İstihdam: İşsizliğin Asgari Seviyelere Çekilmesi İşveren sigorta prim indirimi Kadın ve genç istihdamını teşvik İşsizlik fonundan yararlanma imkanlarının artırılması Kısa çalışma ödeneğinin miktarı ve süresinin artırılması Tüm dünyada etkisini gösteren ekonomik krizin, ekonomimiz üzerindeki etkilerini asgariye indirmeye yönelik olarak bankacılık ve finans, maliye politikası, reel sektör ve istihdama yönelik birçok önlem alındı ve uygulamaya konuldu. Bankacılık ve Finans: İstikrar ve Güven Arttırımı Bankaların özkaynak ve likidite yapısını güçlendirmek Finans piyasalarında güveni artırmak Döviz piyasasını güçlendirmek Kredi imkanlarını artırmak Faiz oranlarında indirim Reel Sektör: Kredi Destekleri KOBİ destekleri İhracat destekleri Üretim destekleri AR-GE destekleri İstihdam: İşsizliğin Asgari Seviyelere Çekilmesi İşveren sigorta prim indirimi Kadın ve genç istihdamını teşvik İşsizlik fonundan yararlanma imkanlarının artırılması

Küresel Krize Karşı Tedbirler Maliye Politikası Tedbirleri Sektörel Vergi İndirimleri KDV ÖTV Harç Fon Vergi Borçlarında Yeniden Yapılandırma Varlık Barışı: Yurt dışındaki varlıkların ekonomiye kazandırılması Harcamalarda Önceliklendirme Kamu altyapı yatırımları Mahalli idarelere yapılan transferlerde artış Maliye Politikası Tedbirleri Sektörel Vergi İndirimleri KDV ÖTV Harç Fon Vergi Borçlarında Yeniden Yapılandırma Varlık Barışı: Yurt dışındaki varlıkların ekonomiye kazandırılması Harcamalarda Önceliklendirme Kamu altyapı yatırımları Mahalli idarelere yapılan transferlerde artış

Küresel Krize Karşı Tedbirler Önümüzdeki Dönemin Öncelikleri Kamu kesiminin kaynak kullanımındaki artan payını azaltmak amacıyla küresel krizin de nedeniyle yükselen kamu açıklarının azaltılması, Kamu maliyesinde mali saydamlığın güçlendirilmesi, Kamu kaynaklarının kullanımında, belirlenen politika ve öncelikler doğrultusunda hareket edilmesi, Yürütülen faaliyet ve projelerin gereklilik, etkinlik ve verimlilik açısından gözden geçirilerek kamu harcamalarının sağlıklı bir temele kavuşturulması, Sosyal yardımlarda yerindeliğin ve harcamalarda etkinliğin sağlanması, Tarımsal desteklerin alan ve ürün temelinde farklılaştırılarak üretimde etkinlik, verimlilik ve kaliteyi artırmaya yönelik olarak düzenlenmesi, Eğitim, sağlık, teknolojik araştırma, ulaştırma, içme suyu ile bilgi ve iletişim teknolojilerinin geliştirilmesine yönelik altyapı yatırımlarına öncelik verilmesi. Kırsal kalkınma planının uygulanması, izlenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin yapıların oluşturulması. Önümüzdeki Dönemin Öncelikleri; Kamu kesiminin kaynak kullanımındaki artan payını azaltmak amacıyla küresel krizin de nedeniyle yükselen kamu açıklarının azaltılması, Kamu maliyesinde mali saydamlığın güçlendirilmesi, Kamu kaynaklarının kullanımında, belirlenen politika ve öncelikler doğrultusunda hareket edilmesi, Yürütülen faaliyet ve projelerin gereklilik, etkinlik ve verimlilik açısından gözden geçirilerek kamu harcamalarının sağlıklı bir temele kavuşturulması, Sosyal yardımlarda yerindeliğin ve harcamalarda etkinliğin sağlanması, Tarımsal desteklerin alan ve ürün temelinde farklılaştırılarak üretimde etkinlik, verimlilik ve kaliteyi artırmaya yönelik olarak düzenlenmesi, Eğitim, sağlık, teknolojik araştırma, ulaştırma, içme suyu ile bilgi ve iletişim teknolojilerinin geliştirilmesine yönelik altyapı yatırımlarına öncelik verilmesi. Kırsal kalkınma planının uygulanması, izlenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin yapıların oluşturulması.

ORTA VADELİ EKONOMİK GÖRÜNÜM 2008 GERÇ. 2009 G.T. 2010 OVP 2011 2012 GSYH(MİLYAR TL) 950,1 947 1.029 1.118 1.227 BÜYÜME (%) 0,9 -6,0 3,5 4,0 5,0 TÜFE (YIL SONU %) 10,1 5,9 5,3 4,9 4,8 İTHALAT (CİF, MİLYAR ABD $) 202 134 153 168 187 İHRACAT (FOB, MİLYAR ABD $) 132 98,5 107,5 118 130 Global ekonomik tahminler ve Türkiye ekonomisinin temel gelişmeleri makro ekonomik çerçevenin ve maliye politikası hedeflerinin revize edilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu çerçevede, Orta Vadeli Programda, 2009-2012 yıllarına ilişkin temel makro ekonomik hedefler ve maliye politikası hedefleri revize edilmiştir. Buna göre ekonominin 2009 yılında yüzde 6 oranında daralması, 2010,2011 ve 2012 yıllarında ise sırasıyla yüzde 3,5, yüzde 4 ve yüzde 5 oranında büyümesi öngörülmektedir. 2009 yılındaki daralmada, özel yatırım ve özel tüketim harcamaları belirleyici olacaktır. Ne yazık ki bu küçülme işsizlik oranlarına da olumsuz yansıyacaktır. Geçtiğimiz yıl yüzde 1,5 olarak gerçekleşen genel devlet bütçe açığının GSYH’ye oranının 2009 yılında yüzde 4,6 olarak gerçekleşmesi bekleniyor. Merkezi yönetim bütçe açığının GSYH’ye oranının ise yüzde 6,6 olacağı öngörülüyor. Bu öngörü değişikliklerinin bir kısmı yeni uygulamaya konulan politika ve tedbirlerden bir kısmı da küresel krizin sonuçlarından kaynaklanmaktadır.

SONUÇLAR 40

Küresel Krizden Çıkış: Dünya Ekonomisi Krizden Çıkış İçin Öneriler: Dünya Ekonomisi Kurumsal Yönetimin ve Finansal Aracılık Sisteminin Düzenlenmesi Para ve Maliye Politikalarında Eşgüdüm Aşırı Dalgalanmaların Önlenmesi Güçlü Gözetim ve Denetim Orta Vadeli Bir Makroekonomik Strateji Belirlenmesi Küresel Mali Kurumların Daha Etkin Rol Oynamaları (Stanley Fisher) Ekonomik ve Mali Konularda Daha Fazla Küresel İşbirliği (Stiglitz, 2004) Olası bir deflasyon sürecinin talep yönetimiyle önlenmesi Küresel Kurumların Daha Demokratik Hale Getirilmesi (Griffin 2003, Stiglitz 2004 ) Küreselleşme Sürecinin Daha Etkin Şekilde Yönetilmesi Küresel Yoksulluk ve Gelir Dağılımı Bozukluklarıyla Mücadele Küresel Siyasal İstikrar Şeffaflık ve Düzenleyici Standartlarda İyileşme Sağlanması, Krizden Çıkış Stratejileri Hazırlandırılması Mali Sürdürülebilirliği Korurken Mali Desteğe Devam Edilmesi Kurumsal Yönetimin ve Finansal Aracılık Sisteminin Düzenlenmesi. Bugün karşı karşıya olduğumuz en büyük sorun, bu küresel krizden nasıl çıkacağımızdır. Kriz hakkındaki tartışmalara baktığımızda küresel krizden çıkış için şu öneriler yapılmaktadır: Finans Kuruluşlarının Yeniden Yapılandırılması Para ve Maliye Politikalarında Eşgüdüm Sağlanması Aşırı Dalgalanmaların Önlenmesi Güçlü Gözetim ve Denetim Orta Vadeli Bir Makroekonomik Strateji Belirlenmesi Küresel Mali Kurumların Daha Etkin Rol Oynamaları (Stanley Fisher) Ekonomik ve Mali Konularda Daha Fazla Küresel İşbirliği (Stiglitz, 2004) Olası bir deflasyon sürecinin talep yönetimiyle önlenmesi Küresel Mali Kurumların Daha Etkin Rol Oynamaları (Stanley Fisher) ve Ekonomik ve Mali Konularda Daha Fazla Küresel İşbirliğinin yapılması(Stiglitz, 2004). Küresel Kurumların Daha Demokratik Hale Getirilmesi (Griffin 2003, Stiglitz 2004 ) Küreselleşme Sürecinin Daha Etkin Şekilde Yönetilmesi Küresel Yoksulluk ve Gelir Dağılımı Bozukluklarıyla Mücadele Krizden Çıkış Stratejileri Hazırlandırılması Mali Sürdürülebilirliği Korurken Mali Desteğe Devam Edilmesi Stiglitz, J. (2004) "The Future of Global Governance," Initiative for Policy Dialogue Working Paper Series, Task Force on Governance of Globalization, November 2004. <http://www0.gsb.columbia.edu/ipd/pub/Barcelona- FutureofGlobalGovernance11_8.pdf> ve Griffin, Keith (2003) ‘Economic Globalization and Institutions of Global Governance’, Development and Change 34(5): 789–807.

Daha Güçlü Bir Türkiye Ekonomisi İçin Krizden Çıkış İçin Öneriler: Türkiye Ekonomisi -Mali Disiplin -Güçlü Gözetim ve Denetim -Yabancı yatırımların Desteklenmesi -Yatırım Ortamının Daha da İyileştirilmesi -Daha Fazla Tasarruf -Ar-Ge ve İnovasyon -Yapısal Reformlara Devam Edilmesi -Ekonomik Aktörlere Güven Verilmesi -Mikro Reformlar ve Verimlilik Artışı - Tarımda Endüstrileşme -Siyasi İstikrar -Güçlü Piyasa Ekonomisi İçin İyi Çalışan Bir Hukuk Sistemi -Daha Güçlü Bir Demokrasi ve Daha İyi Fiziki ve Beşeri Sermaye -Saydamlık ve Hesapverilebilirliğin Arttırılması Türkiye ekonomisiyle ilgili sonuçlara gelirsek, bugün her şeye rağmen ekonomimiz geçmişe göre çok daha güçlü durumdadır. Özellikle Bankacılık kesiminin ve mali dengelerin sağlıklı olması bu küresel krizin yurtiçi bir krize dönüşmesini engellemiştir. Ancak daha atacağımız bir çok adım bulunmaktadır. Küresel krizi en az hasarla atlatmamız ve uzun vadeli sürdürülebilir bir büyüme patikası yakalamamız başladığımız reform sürecine devam etmemize bağlıdır. Bu bağlamda önümüzdeki süreçte; Mali Disiplini Güçlü Gözetim ve Denetim Yabancı yatırımların Desteklenmesi Yatırım Ortamının Daha da İyileştirilmesi Daha Fazla Tasarruf Birikimi (Burada kasıt emeğin sömürülmesi değildir.) İç tasarruf oranının arttırılması hem sürdürülebilir bir ekonomik büyüme hem de krizlere karşı dayanıklılık açısından önemlidir. Diğer gelişmekte olan ülkeler ile karşılaştırıldığında Türkiye tasarruf oranlarının düşük seviyelerde kaldığı gözlenmektedir. Ar-Ge İnovasyon Yapısal Reformlara Devam Edilmesi Ekonomik Aktörlere Güven verilmesi Mikro Reformlar ve Verimlilik Artışının Sağlanması Siyasi İstikrarın Korunması Güçlü Piyasa Ekonomisi İçin İyi Çalışan Bir Hukuk Sistemi Daha Güçlü Bir Demokrasi ve Daha İyi Fiziki ve Beşeri Sermaye Saydamlık ve Hesapverilebilirliğin Arttırılması Oldukça önem arz etmektedir. Demokrasi ve Ekonomik Büyüme Arasında Pozitif bir İlişki Olduğu belirtilmektedir. Bu konudaki araştırmalar: Matthew A. Baum and David A. Lake, The Political Economy of Growth: Democracy and Human Capital , American Journal of Political Science, Vol. 47, No. 2 (Apr., 2003), pp. 333-347. Ekonomik Büyüme İle Demokrasi Arasındaki İlişki Konusundaki Bir Araştırma İçin Bkz. Determinants of Democracy, Robert J. Barro , The Journal of Political Economy, Vol. 107, No. 6, Part 2: Symposium on the Economic Analysis of Social Behavior in Honor of Gary S. Becker (Dec., 1999), pp. S158-S183.

Krizden Çıkış: Ortak Yönler Krizden Çıkış İçin Öneriler: Ortak Yönler -Güçlü Kurumsal Yapı -Güçlü Gözetim ve Denetim -Siyasal İstikrar -Güçlü Piyasa Ekonomisi İçin İyi Çalışan Bir Hukuk Sistemi -Arz ve Talep Yönetimi -İşbirliği -Olumlu Beklentiler -Demokrasi (Küresel ve Ulusal) Sunumuma son verirken, Krizden çıkış konusunda Dünya ekonomisi ve Türkiye ekonomisinde gördüğüm bazı ortaklıklara değinmek istiyorum. Yerel ve Küresel krizlere baktığımızda zayıf denetim, aşırı risk birikimi, politika uyumsuzlukları, siyasal istikrarın azalması bazı temel ortak yönlerdir. Bugün güçlü bir küresel ve ulusal ekonomi için; Güçlü Kurumsal Yapı Güçlü Gözetim ve Denetim Siyasal İstikrar Güçlü Piyasa Ekonomisi İçin İyi Çalışan Bir Hukuk Sistemi Arz ve Talep Yönetimi İşbirliği Olumlu Beklentiler Ve Demokrasi (Küresel ve Ulusal) Gerekmektedir.

TEŞEKKÜR EDERİM…