ZİHİN HARİTALAMA VE KAVRAM HARİTALAMA TEKNİKLERİNİN KULLANIMI

SUNAN SUAT TÜRKOĞUZ

Seminerin Amacı Katılımcılara, derslerde yapılandırmacı yaklaşıma dayalı zihin haritalama ve kavram haritalama tekniklerinin kullanılmasına yönelik uygulamalar yaptırılmasıdır.

Yapılandırmacı Yaklaşım Temelinde EĞİTİM VE ÖĞRETİM Yeni eğitim ve öğretim programı, öğrencilerin gördükleri dünyayı tanımlayabilmelerini ve bilgiyi zihinlerinde aktif olarak kendilerinin yapılandırmalarını öngörmektedir. Bu program, öğrenci merkezli bir eğitim-öğretim sürecini içermekte olup, öğrencilere bu süreçte yaparak-yaşayarak ve düşünerek öğrenme becerileri kazandırmayı amaçlamaktadır.

Yapılandırmacılığı etkileyen felsefecilerin ortak görüşü, öğrenenlerin ortak katılımı ile bilgiyi zihinsel olarak yapılandırmalarıdır. Öğrenen, yaşadığı dünyasına ilişkin yorumunu kendisi yapar (Erdem, 2001). Yapılandırmacı yaklaşıma göre bireylerin çeşitli deneyimler yaşadığı bir dünya vardır, fakat bu dünyaya anlam veren bireylerdir (Deryakulu, 2001).

Yapılandırmacılara göre bilgi, yaşantılarını anlamlı hale getirmeye çalışan birey tarafından etkin olarak yapılandırılmaktadır (Yurdakul, 2005: 41). Yapılandırmacı yaklaşım, diğer bireylerin bilgisinin aynen alınmasından çok, öğrencilerin bilgiyi kendilerinin oluşturmalarını temel almaktadır (Horstman ve White, 2002).

Yapılandırmacı yaklaşıma göre, bilginin öğrenen tarafından oluşturulması, öğretmen tarafından öğrenciye aktarılmasından daha yararlıdır (Güçlü, 1998: 54). Tüm öğrenmelerin zihindeki bir yapılandırma sonucu oluşturulmasına dayanan yapılandırmacılık, bireylerin öğrenme sürecinde daha fazla sorumluluk almalarını ve etkin olmalarını gerektirir (Yaşar, 1998: 72).

Yapılandırmacı yaklaşım, öğrencilere birtakım temel bilgi ve becerilerin kazandırılması gerektiği görüşünün yanında, eğitimde bireylerin daha çok düşünmeyi, anlamayı, kendi öğrenmelerinden sorumlu olmayı ve kendi davranışlarını kontrol etmeyi öğrenmeleri gerektiğini vurgulamaktadır.

Yapılandırmacı yaklaşımın temeli, başkalarının bilgilerini olduğu gibi bireylere aktarmak yerine, bireylerin kendi bilgilerini yine kendilerinin yapılandırmaları gerektiği görüşüne dayanmaktadır (Saban, 2000).

Yapılandırmacı öğrenme yaklaşımının, Fen ve Teknoloji öğretiminde kullanımına yönelik çeşitli modeller önerilmektedir. Bunlardan biri, 7E Modelidir. 7 basamaktan oluşan bu modelin aşamaları ve bu aşamaların özellikleri şu şekildedir:

Var Olan Bilgileri Ortaya Çıkarma (Excite): Bu basamakta öğretmen öğrencilerin derse ilgisini çekmek için çeşitli sorular sorar ve öğrencilerin yeni öğrenecekleri konu hakkında ne bildiklerini, hangi ön bilgilere sahip olduklarını ve ne düşündüklerini ortaya çıkarmak için değerlendirme yapar.

Dikkat Çekme (Engage): Öğrencilerin daha önceki bilgilerinin ortaya çıkarılması amacıyla konu hakkında bildiklerini tanımlamalarına yardımcı olunur. Bu aşamada öğrencilerin dikkatlerini derse toplamaları amacıyla eğlendirici ve merak uyandırıcı bir girişle derse başlanır. Öğrencilere, öğrenecekleri konuya ilişkin sorular sorulur. Bu durumda önemli olan öğrencilerin doğru cevabı bulmaları değil, değişik fikirler ileri sürmelerini ve sorular sormalarını teşvik etmektir.

Keşfetme (Explore): Öğrenciler bu aşamada, yeni karşılaştıkları olayı keşfetmek ve gözden geçirmek amacıyla sorgulayarak, serbest düşünerek tahminler yaparlar ve hipotezler kurarlar. Öğrenciler birlikte çalışarak, deneyler yaparak, laboratuvar ya da bilgisayar ortamında çalışarak sorun çözmek için düşünceler üretirler. Bu aşama, öğrencilerin en aktif oldukları aşamadır.

Açıklama (Explain): Öğrencilerin, konulara ilişkin kavramları grup tartışmalarıyla açıklamaya ve tanımlamaya çalıştıkları, öğretmenin ise sorduğu sorularla öğrencilerden daha derin açıklamalar yapmalarını istediği aşamadır. Öğrencilere karşılaştıkları durumlarla ilgili düşüncelerini açıklamaları ve problemleri çözmeleri için yardımcı olunur, çözüm yollarıyla ilgili açıklamalarda bulunmaları sağlanır.

Ayrıntıya Girme (Elaborate): Bu aşamada, öğrenciler kazandıkları bilgileri veya problem çözme becerilerini yeni olaylara ve problemlere uygularlar. Böylece öğrenciler, yeni kavramları öğrenmiş olurlar. Öğrenciler, yeni öğrendikleri bilgi ve kavramları kullanmaları konusunda teşvik edilir.

Değerlendirme (Evaluate): Öğretmenin problem çözerken öğrencileri izlediği ve onlara açık uçlu sorular sorduğu aşamadır. Aynı zamanda öğrenciler bu aşamada yeni kavram ve becerileri öğrenmede kendi gelişmelerini değerlendirirler.

Yeni Duruma Uyarlama (Extend): Öğrencilerin, öğrendikleri kavram ve bilgileri yeni durumlara uyarladıkları; kavramlar arasındaki ilişkileri derinlemesine düşünerek kavramların anlamını genişlettikleri aşamadır.

Bireylerin bilgileri nasıl yapılandırdıkları, beynin daha verimli nasıl çalıştığı ve kavramların insan zihninde nasıl organize edildiği merak konusu olmuştur. Yapılan araştırmalar bilginin yapılandırılması sırasında bireylerin sürekli olarak çerçevelendirme, sınıflandırma, zihinsel canlandırma, sembolleştirme gibi süreçlerden yararlandıklarını ortaya koymaktadır.

Fen ve Teknoloji derslerinde öğrencilerin kavramları anlamaları ve kavramlar arasındaki ilişkileri kurmaları amaçlanmaktadır.

Yapılandırmacı öğrenme yaklaşımında ezbere bilgiden kaçınılması, öğrencilere verilen bilgilerin önceden sahip oldukları bilgilerle birleştirilmesi ve öğrencilerin öğrenmeye aktif katılımlarının sağlanmaya çalışılması amaçlandığı için, özellikle soyut fen kavramlarının somutlaştırılmasında ve öğrencilere zengin ve kendilerinin yapabilecekleri öğrenme etkinliklerinin sunulmasında teknoloji destekli eğitim faydalıdır (Özmen, 2004).

Bilgi ve iletişim teknolojilerinden biri olan bilgisayardan yararlanılarak hazırlanan, zihinsel yapılandırmaların ve organizasyonların sergilendiği zihin haritaları ve kavram haritaları, yapılandırmacı yaklaşımı destekleyen araçlar olarak büyük önem taşımaktadır.

Fen ve Teknoloji Öğretiminde Zihin Haritalama Tekniği İnsanlar geçmişten günümüze kadar düşüncelerini çeşitli biçimlerde ifade etmişlerdir. Bu ifade biçimlerinden en yaygın olanlarından biri, düşünceleri resimlerle ve şekillerle sembolize etmektir. Eski Mısırlılarda görülen resim yazıları (hiyeroglifler), bunların en somut örnekleridir.

Zihin haritalama beyne yol gösteren anahtar kelimelerle birlikte ilişkiler ve kavramları bir arada sunan (Ehrlich, 2001), bilgiyi temsil eden ve sınıflandıran tekniklerden biridir (Weideman ve Kritzinger, 2003). Zihin haritalama tekniğiyle beyin kısa sürede bağlantılar kurabilmekte ve verimli bireysel organizasyonu gerçekleştirebilmektedir (Hooker ve Christensen, 2000).

Zihin haritalama tekniği, temelini 1960’lı yıllarda Dr Zihin haritalama tekniği, temelini 1960’lı yıllarda Dr. Roger Sperry ve arkadaşlarının beyinle ilgili çalışmalarından almaktadır. Sperry ve arkadaşları çalışmalarında beynin iki yarıküresinin birbirinden farklı şekilde işlev gördüğünü keşfetmişlerdir.

Beynin sol kısmı, analitik becerilerle ilgilidir Beynin sol kısmı, analitik becerilerle ilgilidir. Mantık, dil ve sayılar sol beynin aktiviteleridir. Beynin sağ kısmı ise daha çok duygu ve yaratıcılıkla ilgili olup ilişkiler, şekiller ve renkler sağ beynin aktiviteleri arasındadır (Buzan ve Buzan, 1995; Smith, 1999).

Sperry ve arkadaşlarının çalışmalarından hareketle, karmaşık ve ayrıntılı bilgi yığınlarını sınırlı bir alanda ve akılda kolayca kalacak şekilde göstermek üzere çalışmalarına başlayan Buzan, 1960´lı yılların sonuna doğru “Zihin Haritalama” denilen bilgi sunum tekniğini geliştirmiştir (Sevinç, 2005). Buzan bu tekniği ortaya atarken beynin tamamının kullanımını temel almıştır (Ladge, 2002; Trevino, 2005).

Zihin haritalama, sadece sağ ya da sadece sol beyni değil; sağ ve sol beyin yarıkürelerinin işleyiş süreçlerini birlikte ele almayı ve bütünleştirmeyi temel alan bir öğrenme (Margulies, 1991) ve not alma tekniğidir (Practor, 2002).

Zihin Haritalarının Özellikleri Mantıksal düzen ile görsel düzen birlikte kullanılmaktadır. Bu nedenle zihin haritalarında hatırlamak daha kolaydır. Geniş bir alana veya konuya genel bir bakış sağlar.

Yeni ve yaratıcı çıkış yollarının fark edilmesine olanak sağlayarak, bireyi sorun çözmeye teşvik eder. Bilgi ve kavramları planlarken ya da bir kitaptan önemli yerleri not ederken, sayfalarca kağıda gereksinim yoktur. Konular; anahtar kelimeler, simgeler ve resimlerle ifade edilerek beynin sağ ve sol bölümü birlikte kullanılabilir.

Zihin Haritalarının Hazırlanması Zihin haritalarının hazırlanmasında kullanılan zihin haritalama, temel bir düşünce ve bu düşünceye bağlı fikirleri ayrıntılandırarak ilişkiler kurma tekniğidir ve diğer tekniklere göre daha kolay çalışma olanağı sağlar. Bu, kişiye özel anahtar kelimeler ve simgeler kullanılarak gerçekleştirilir.

Uzun cümleler yerine, en fazla üç kelimeden oluşan anahtar kelimeler kullanılır. Ardından oklar, dallar ve bağlayıcılar aracılığıyla fikirler birleştirilir. Fikirler, bellekteki gibi birbirine bağlanarak yeni bilgilerin anlaşılması ve hatırlanması sağlanır.

Zihin haritalarının elle hazırlanabilmesi için birkaç renkli kalem ve büyük bir kağıt gereklidir. Temel olarak bir zihin haritasının oluşturulması ana konunun bir resim ya da imgeyle ifade edilmesiyle başlar, ana konuya ilişkin dışarıya doğru dallar çizilir, her dalda konunun ya da sözcük öbeğinin temsil edildiği akılda kalıcı bir anahtar kelime yazılır ve sonra birbiriyle ilgili olan dallar ilişkilendirilir (Ladge, 2002).

Zihin haritası hazırlanırken şunlara dikkat edilmesi gerekir: Kağıdın merkezine seçilen konuyu simgeleyebilecek iri, renkli bir simge ya da resim çizilmeli ve en az üç renk kullanılmalıdır (Buzan, Dottino ve İsrael, 2001: 76).

Merkezdeki temel öğeden çevreye doğru uzanan kalın, renkli, kıvrımlı çizgiler çizilmeli ve üzerine konu hakkında bilinen anahtar sözcükler ve önemli düşünceler yazılmalıdır. Zihin haritaları genelde merkez kelime ya da kavrama ilişkin 5 ila 10 temel fikirden meydana gelmektedir. (Bidarra, Guimaraes ve Kommers, 2000).

Ana dalların uçlarından, alt kavram ya da düşünceleri göstermek üzere daha ince yan dallar çıkarılmalı; daha önemli veriler merkezdeki imgenin veya düşüncenin daha yakınına yerleştirilmelidir. Her satırda bilginin ya da bağlantının hatırlanmasını sağlayan en az bir anahtar sözcük olmalıdır (Gelb, 2001: 96).

Ana fikirler, yan fikirlere göre daha büyük yazılmalıdır. Gerekirse bir bilgi ya da kavram, bağlantılı olduğu herhangi başka bir bilgi ya da kavramla renkli çizimlerle ilişkilendirebilir. Bu ilişkilendirmelerde bağlantı çizimlerinin birbiriyle kesişmemesine özen gösterilmelidir.

Bağlantı çizimlerinin üzerine iki dal arasındaki ilişkinin şekil, imge ya da resimlerle ifade edilmesi o bağlantının hatırlanmasını sağlayacaktır.

Fen ve Teknoloji Öğretiminde Kavram Haritalama Tekniği Öğretimin temel amaçlarından biri kavramları öğrencilere öğretmek ve onların kavramlar arası ilişkileri kurmalarını sağlamaktır. Kavramların öğrenilmesi, öğrencilerin var olan bilgileriyle yeni bilgiler arasında anlamlı ilişkilerin kurulmasıyla sağlanabilir.

Öğrencilerin kavramlar arası ilişkileri kurmalarını sağlayan ve konuları bir bütünlük içerisinde algılamaları için kullanılan, farklı öğrenme tekniklerinden biri de kavram haritalamadır (Pekmez ve Balım, 2003).

Çağdaş yaklaşımlardan olan yapılandırmacılığa dayalı kavram öğrenme, kavramlar arasındaki ilişkilerin kurulması ve bilgilerin kalıcılığı açısından önemlidir. Bu yaklaşıma dayalı olarak kullanılan kavram haritalama, öğrencilerin daha önceki bilgileriyle yeni bilgileri ilişkilendirebilmeleri bakımından kullanışlı bir tekniktir (Gürdal, Şahin ve Çağlar, 2001). İki kavram arasındaki ilişkinin gösterilmesi ve bunlar arasındaki bağlantı sözcükleri sayesinde oluşturulan kavram haritaları, öğrenmenin öğrenenler üzerinde kalıcı ve anlamlı olması açısından önemlidir.

Kavram haritaları, bireylerin sahip oldukları kavramlar ve önermelerle yeni bilgileri ilişkilendirerek bilgileri oluşturmaları olarak tanımlanan anlamlı öğrenmenin gerçekleşebilmesini ve öğrencilerin kavramlar arası ilişkileri kurmalarını sağlamak için kullanılabilir (Atasoy, 2002).

Kavram Haritalarının Özellikleri Öğrencilerin kavramlarını hiyerarşik bir düzen içerisinde ifade etmelerini sağlar. Kavramların görsel olarak sunumunu sağlar. Kavram yanılgılarının belirlenmesinde kullanılabilir. Öğrencilerin kavramlar arası ilişkileri nasıl kurduklarının anlaşılmasını sağlar.

Öğrencilerin öğrenmelerini değerlendirmede kullanılabilir. Öğrencilerin üst düzey düşünme becerilerini geliştirmelerini sağlar (Maas ve Leauby, 2005). Pek çok değişik konu ve öğretim aşaması için uygundur (Kaptan ve Korkmaz, 2001: 16).

Öğrenilmesi, öğretilmesi ve kullanılması kolaydır (Kaptan ve Korkmaz, 2001: 16). Öğrenci merkezli, öğrencilerin katılımını sağlayan bir tekniktir. Kavram haritalarının sınıfça tartışılması, yaratıcı düşüncelerin ortaya çıkmasını sağlar (Günay ve Hamurcu, 2002).

Kavram Haritalarının Hazırlanması Kavram haritaları hem öğrencilerin ve hem de öğretmenlerin belirli bir konu üzerinde odaklanmalarını sağlayan ve bazı fikirlerini açıklamada kullanılan görsel araçlardır (Novak ve Gowin, 2002).

Kavram haritalarının hazırlama basamakları aşağıda belirtildiği gibi sıralanmıştır (Novak ve Gowin, 2002; Kaptan, 1998; Kinchin, 2000; Karamustafaoğlu ve diğerleri, 2005):

Öğretilecek konunun kavramları listelenir. Kavramlar listesinden en önemli ya da birincil olduğu düşünülen kavram seçilerek sayfanın en üstüne yazılır. Kavramlar, daireler ya da kutular içinde gösterilir.

Her kavram, haritada yalnızca bir kez yer alır. Her kavram, haritada en az bir önermenin elemanı olarak ele alınır. Kavramlara ilişkin belirli örnekler, haritanın alt kısmında yer alabilir, ancak daireler ve kutular içinde gösterilmez.

Birincil kavramdan sonra gelecek bağımlı kavramlar düzenlenirken ‘çeşitlidir’, ‘içerir’, ‘olabilir’ gibi önermeler kullanılabilir. Bağlantılı kavramların ilk sırası tanımlandıktan sonra bu sırayla doğrudan ilişkili olan ikincil kavramlar hiyerarşik olarak düzenlenir. Kavramlar arası ilişkileri göstermek için çizgilerin üzerine bağlayıcı sözcükler yazılmalıdır.

Bilgilerin görsel sunumunu sağlayan tekniklerden biri olan kavram haritalama tekniğinin bilgisayar ortamına taşınmasını sağlayan pek çok yazılım geliştirilmiş ve kullanıma sunulmuştur. Bu yazılımların en yaygın olarak kullanılanlarından biri, “Inspiration” programıdır.

KAYNAKÇA Al-Weher, M. (2004). The Effect of a Training Course Based on Constructivism on Student Teachers’ Perceptions of The Teaching/Learning Process. Asia-Pacific Journal of Teacher Education. 32(2). Baki, A. ve Şahin, M.S. (2003). Bilgisayar Destekli Kavram Haritası Yöntemiyle Öğretmen Adaylarının Matematiksel Öğrenmelerinin Değerlendirilmesi. The Turkish Online Journal of Educational Technology, 3 (2). Chee, Y. S. (1997). Toward Social Constructivism: Changing the Culture of Learning in Schools. Malaysia, Kuching: International Conference on Computers in Education. Cobern, Wm. W. (1996). Constructivism and Non-Western Science Education Research. International Journal of Science Education. 4(3). Derelioğlu, Y. (2005). Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi Dersinde Akıl Haritasının Kullanımı. Eğitimde İyi Örnekler Konferansı, İstanbul.

Al-Weher, M. (2004). The Effect of a Training Course Based on Constructivism on Student Teachers’ Perceptions of The Teaching/Learning Process. Asia-Pacific Journal of Teacher Education. 32(2). Baki, A. ve Şahin, M.S. (2003). Bilgisayar Destekli Kavram Haritası Yöntemiyle Öğretmen Adaylarının Matematiksel Öğrenmelerinin Değerlendirilmesi. The Turkish Online Journal of Educational Technology, 3 (2). Chee, Y. S. (1997). Toward Social Constructivism: Changing the Culture of Learning in Schools. Malaysia, Kuching: International Conference on Computers in Education. Cobern, Wm. W. (1996). Constructivism and Non-Western Science Education Research. International Journal of Science Education. 4(3). Derelioğlu, Y. (2005). Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi Dersinde Akıl Haritasının Kullanımı. Eğitimde İyi Örnekler Konferansı, İstanbul.

Geban, Ö. , Ertepınar, H. , Yılmaz, G. , Altın, A. , ve Şahbaz, F Geban, Ö., Ertepınar, H., Yılmaz, G., Altın, A., ve Şahbaz, F. (1994). Bilgisayar Destekli Eğitimin Öğrencilerin Fen Bilgisi Başarılarına ve Fen Bilgisi İlgilerine Etkisi. I. Ulusal Fen Bilimleri Egitimi Sempozyumu: Bildiri Özetleri Kitabı, s:1-2, 9 Eylül Üniversitesi, İzmir. Holland, B., Holland, L. and Davies. J. (2004). An Investigation Into The Concept of Mind Mapping and The Use of Mind Mapping Software to Support and Improve Student Academic Performance. (Ed. H.Gale) Learning and Teaching Projects 2003/2004. University of Wolverhampton. Kalaycı, N. (2001). İki Boyutlu Görsel Öğrenme ve Öğretme Araçları. 10. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi. Kaptan, F. ve Korkmaz, H. (2001). İlköğretimde Fen Bilgisi Öğretimi. Modül 7, MEB, Ankara. Liang, L. L. ve Gabel, D. L. (2005) Effectiveness of a Constructivist Approach to Science Instruction for Prospective Elementary Teachers. International Journal of Science Education. 27(10).

TEŞEKKÜRLER