ŞOKTAKİ HASTAYA ACİL HEMŞİRELİK YAKLAŞIMI Afyonkarahisar İl Sağlık Müdürlüğü Eğitim Şubesi

Şoktaki hastaya etkin bakım verebilmek için acil servis hemşiresi Şoka neden olan durumları Hangi hastaların şoka yatkın olduklarını Şokun erken belirti ve bulgularını Şokun tiplerini Şokun fizyopatolajisini Şoktaki kompansazyon mekanizmalarını Şokta uygulanacak tedaviyi Tedavinin etkinliğini izlemeyi bilmelidir...

ŞOK NEDİR? Hayati organların normal kanlanmamasına neden olan kalp debisi düşüklüğü ile karakterize akut dolaşım yetmezliği

Yetersiz doku perfüzyonu nedeniyle özellikle oksijen ve beslenme ürünleri açısından dokulardaki hücrelerin metabolik ihtiyacının karşılanamaması durumudur..

Şokun en basit ve genel tanımı ‘Periferik Dolaşım Yetmezliği’ yada ‘Yetersiz Doku Perfüzyonu’ dur.

homeostaz Kardiyovasküler sistem; günlük hayatta dış ve iç etkenlerin oluşturduğu değişikliklere rağmen dokulara gönderdiği kanı sabit tutar

Venöz kanın kalbe dönüş basıncı; kalp kan atımını belirleyen en önemli faktördür... (Frank-Starling Kanunu)

Genel anlamda doku perfüzyonunu sağlayan üç ana unsur vardır: Vasküler tonüs ya da kan damarlarının direnci Kan hacmi ya da bedendeki total kan miktarı Kardiyak pompa ya da kalbin pompa fonksiyonu

Şokun Sınıflandırılması : Hipovolemik Şok Kardiyojenik Şok Vazojenik Şok Septik Şok Nörojenik Şok Anafilaktik Şok

Hipovolemik Şok Hemorajik şok en sık görülenidir ve dolaşımdaki kan hacminin %10-25 oranında kaybedilmesiyle ortaya çıkar. ÖYKÜ: Hipovolemiye neden olabilecek yaralanma Hemoptizi-hematüri-hematemez Vajinal kanama Cerrahi inzisyon-açık yaralar-dış kanamalar Ağrı –ortostatik baş dönmesi-yorgunluk Uzun süreli bulantı kusma diyare Poliüri-fistül-aşırı terleme Yanık Gebelik obstetrik durumlar Hematolojik hastalıklar

ÖZGEÇMİŞ: Önemli tıbbı hastalık ve cerrahi girişim varlığı şok tipinin belirlenmesinde yardımcıdır. Sorgulanması gerekli durumlar: DM Diyabetes İnsipitus Addison hastalığı Pankreatit Aort anevrizması Yakın zamanda cerrahi girişim Post partum kanama-abortus-ektopik gebelik

Kullanılan ilaçlar şok tipinin saptanmasını KULLANILAN İLAÇLAR: Kullanılan ilaçlar şok tipinin saptanmasını şoka karşı değişen fizyolojik yanıtın tahmin edilmesini Tedaviye karşı hastanın yanıtındaki olası anormalliklerin anlaşılmasını sağlar Sorgulanması gereken ilaçlar Diüretikler Kardiyak ilaçlar Antikuagulanlar Aspirin steroidler Allerjileri sorgulanmalı Alkol ve bağımlılık yapan madde kullanımı sorulanmalı En son yemek yeme zamanı sorgulanmalıdır

Kardiyojenik Şok: Kalbin pompalama gücünün yetersizliği nedeniyle oluşur.Kardiyojenik şokta primer sorun pompalayamamadır. Sol ventrikülün dolaşan kanı boşaltma yetersizliği sonunda düşük kalp debisi ve yetersiz doku perfüzyonu ile sonuçlanır

Göğüste ağrı ve rahatsızlık hissi Künt göğüs yaralanmaları MI-pulmoneremboli-perikardit- kardiyomyopatiler-kapak bozuklukları kardiyojenik şoka neden olur. ÖYKÜ: Göğüste ağrı ve rahatsızlık hissi Künt göğüs yaralanmaları Elektirik çarpması Dispne hali-ortopne Bulantı-terleme ÖZGEÇMİŞ: Geçirilmiş MI Tromboembolitik olay Kullanılan ilaçlar –allerjiler-alkol sigara bağımlılıkları sorgulanmalıdır.

VAZOJENİK ŞOK Vasküler tonüs yetersizliği nedeniyle gelişir.Kan volümü yeterli olduğu halde damar yatağı genişlediğinden perfüzyon bozulur.

Septik şok: Cerrahi girişim Herhangi bir lokalisazyonda abse Üriner enfeksiyon-peritonit-safra yolu enfeksiyonu Septik obstetrik girişim İmmünosupresyon yapan kronik hastalıklar Trakeostomi veya intravenöz katater enfeksiyonları İmmünosupresif-stotik-kortikosteroid ilaç kullanımı Spesifik mikroorganizmalardan salınan endotoksinler damar geçirgenlini artırır ve vazodilatasyona neden olur.artan vazodilatasyon geçirgenliği daha da artırır dolaşım yetersiz hale gelir Allerjiler-son yemek zamanı alkol sigara bağımlılıkları sorgulanmalıdır.

Nörojenik şok: Damarların otonomik kontrolünün kaybı ile oluşur.Sempatik tonüsü bozan arteriyol ve venüllerdeki dilatasyon Beyin harabiyeti Derin genel anestezi Spinal kord yaralanmalasında görülür İlaç kullanımı-allerjiler- alkol uyuşturucu madde alkol kullanımı-son öğün zamanı sorgulanmalı

Anafilaktik Şok: Antikor yanıtı ya da hipersensivite reaksiyonu olarak ortaya çıkan durumdur İlaçlar-böcek sokmaları-içecek ve yiyecekler neden olabilir Reaksiyon,antikorlar tarafından salınan histamin ve serotonin salınması sonucu gelişir Aynı zamanda burun larenks ve bronşlarda mukoza ödemi ve bronkospazma yol açar solunum yolu obstrüksiyonuna neden olur Anafilaksi acil bir durumdur histamin ve serotonin kapiller permiabiliteyi artırır arterıyol ve venöz vazodilatasyonaneden olarak kanın perifere göllenmesine venöz dönüşün azalmasına kalp debisinin düşmesi ve doku perfüzyonunun bozulmasına neden olur..

Şokun fizyopatalojisi Hemorajik şok geliştiği zaman kan hacminin azalması kalp debisini düşmesine ,bu da çok sayıda uyaranın harekete geçmesine neden olur. Nöroendokrin Cevap: sempatik sinir sisteminin aktivasyonu ile katekolaminlerin salınımı sağlanır. Amaç azalan kan hacmine paralel biçimde diğer organ perfüzyonunu azaltıp kalp ve beyinin yeterli perfüzyonunu sağlamaktır

Epinefrin-norepinefrin adrenal medulladan salınır Epinefrin-norepinefrin adrenal medulladan salınır.Bu maddeler kalpteki reseptörleri uyararak kalbin kasılma gücünü ve kalp atım sayısını artırır-periferik damarlarda vazokonstriksiyona neden olur

Hormonal Cevap:Renin-Anjiyotensin-aldesteron sistemi uyarılır. Böbreğe giden kan akımının azalmasıyla jukstaglomerüler hücrelerden Renin salınır Renin daha sonra Angiotensin I ve akciğerde Angiotensin II ye dönüşür Angiotensin II periferik damarlarda şiddetli vazokonstriksiyona neden olur ön hipofizden ACTH Arka hipofizden ADH salınımını sağlar ACTH aldesteron ve glikokortikoit hormon salınımını uyarır

Hormonal cevabın sonucu :artmış kan hacmi ve vital organlara akımın sağlanmasıdır.

Başlangıçta yararlı olan kompansasyon mekanizmaları ,giderek zararlı olmaya başlar. Myokardial depresan faktör(MDF) salınımı Barsak ve karaciğere giden kan akımının bozulması Böbrek perfüzyonunun azalması yetmezlik Pankreas perfüzyonunub bozulması Doku anaksisi ve karbonhidratların oksijensiz ortamda yıkımı Kapiller dilatasyon bütün damarlarda yaygın pıhtılaşma DİC (dissemine intravasküler kuagülasyon)

Şok’un Evreleri: Kompanse hemorajik şok: Nöroendokrin sistem cevabı ile organ perfüzyonunun devam ettiği aşamadır. Dekompanse hemorajik şok: Kompansazyon mekanizmaları hayati organların perfüzyonunu sağlamakta yetersiz hale gelmiştir..Resusitasyon zamanında ve yeterli yapılırsa geriye dönüş vardır. İrreversible hemorajik şok: İleri derecede vazokonstriksiyon ve kalp debisi düşüklüğü doku refüzyonunu hücre memran işlevlerini bozacak aşamaya gelmiştir.Organizmada deriye dönüşü olmayan hasarlar olmaya başlamıştır Geriye dönüşsüz tanımının hayvan deneylerinden uyarlanmış olduğunu ve insanlar içi –yoğun tedavi ile düzelme olabileceğinden-hiçbir zaman tanı olarak kullanılmaması gereği unutulmamalıdır.

ŞOKTA BELİRTİ VE BULGULAR: ŞOKUN DÖNEMİ BELİRTİ VE BULGULAR NEDENLERİ KOMPANSAZYON DÖNEMİ Anksiyete-huzursuzluk-davranış değişiklikleri-laterji-apati Kalp debisinin azalmasına bağlı beyin hipoksisi Filiform nabız-uzamış kapiller dolum Volüm eksikliği Hafif taşikardi-nabız basıncında azalma Periferik vazokonstrüksiyon Hiperventilaston Doku hipoksisi sonucu kemoreseptörlerin uyarılması ve stres

Periferik vazokonstriksiyon Kompansazyon Dönemi Serin soluk ve nemli cilt-mukozalarda hafif kuruluk-deri turgorunda azalma Periferik vazokonstriksiyon İdrar miktarı normal veya hafif azalmış Renal perfüzyonda azalma-böbreklerden su geri emiliminin artması Ortostatik değişiklikler:yatma ve oturma arasında nabız hızı 20 nin üzerinde/ dk. Sistolik kan basıncında 10-20mmHg düşme Baroresptörlerin baskılanması Genç bir hastada %30 kan kaybında yatarken maskelenebilen şok belirtileri ayağa kalkınca aşikar hale gelir.

DEKOMPANSE DÖNEM BELİRTİ VE BULGULAR: NEDENLERİ: Serin-Soluk-Hafif siyanoze cilt Devam eden vazokostriksiyon sonucu kapillerde oksijensiz kanın artması Oligoüri veya anüri Periferik vazokonstriksiyona bağlı böbrek kan akımının azalması terleme Aldesteron sekresyonunun azalması sonucu beden Na tutamaz su da tutamaz ve ter bezleriyle atılır Susama Kan hacminin azalması sonucu susama merkezinin uyarılması

Belirtiler ve Bulgular: Nedenleri Solunum hızında artma anormal solunum sesleri Metabolik asidoz nedeni ile solunum merkezinin aşırı uyarılması Hipotansiyon (sistolilk basıçta 30mmHg azalma) Sinüs taşikardisi-şok kötüleştikçe epinefrin depoları tüketildikçe sinüs bradikardisi olur Hafif suur bulanıklığı Beyin hipoksisinin artması Hafif hipotermi Periferik vazokonstriksiyon

İRREVERSİBLE DÖNEM Belirti ve Bulgular: Nedenleri: koma Beyin hipoksisinin artması Hızlı ve yüzeyel solunum anormal solunum sesleri Metabolik asidoz pulmoner ödem Aşırı terleme Sempatik hiperaktivasyon hipotermi İleri derecede vazokonstriksiyon Siyanoze cilt santral ve periferik siyanoz Periferik vazokonstriksiyon sonucu kapillerde oksijensiz kanın artması

Belirti ve Bulgular: Nedenleri: İskemi ve nekroz –ciddi doku hipoksisi Vasküler tonüs kaybı Periferik nabız yokluğu-taşikardi-anormal kalp sesleri- preterminal bulgu: bradikardi-ciddi hipotansiyon Anüriye giden oligoüri Böbrek kan akımının ileri derecede bozulmuş olması

Şoklu Hastada Acil Hemşirelik Girişimleri: Şokun nedeni ilk müdahale sırasında açık olmayabilir.Hipoperfüzyon belirtileri olan her hastada uygulanması gereken ortak kurallar vardır. Amaç: şoktaki hastanın yeterli doku perfüzyonunun sağlanmasıdır

1-Hava Yolunun Açıklığının Sağlanması ve Sürdürülmesi: Protez dişleri çıkarılır, Kan müküs varsa aspire edilir, Solunum durmuş veya ağır hipoksemide olan vakalar entübe edilmeli ve %100 oksijen ile ventilasyon sağlanmalı Şoktaki tüm hastalara %40-50 konsantrasyonda dk.7-8 litre oksijen maske ile verilmelidir. Solunum oranı-ritmi 15 dk. bir izlenmelidir. Kanın oksijen içeriğindeki azalmadan dolayı

2-Kanamanın Kontrol Altına Alınması ve Şok Pozisyonu Hızlı bir fiziki muayene ,aktif kanama bölgesi yada bölgelerinin belirlenmesi mümkünse kanamanın kontrol altına alınması Hasta sırt üstü yatırılmalı alt ekstremiteler 45 derece açı yapacak şekilde yükseltilmeli ,dizler düz olmalıdır Bu uygulama dolaşımdaki kanı 400-800 mlt artırır.ancak bu uygulama kardiyojenik şokta kafaiçi basıncın artığı durumlarda baş ve boyun yaralanması olan hastalarda kullanılmamalıdır

3-Damar yolu Açıklığının Sağlanması En az iki damar yolu açılmalıdır. En geniş çaplı ve en kısa kataterler en yüksek akımı sağlar.Erişkinlerde 16-18 çocuklarda 18-20 nolu kataterler kullanarak ön koldan damar yolu açılmalıdır Verilecek sıvılar: kristalloidler: ringerli laktat solüsyonu serum fizyolojik kolloidler:interstisyel sıvının intravasküler mesafeye çekilmesini sağlar.Ancak hemorojik şokta kullanılan kollidler ekstrasellüler sıvı açığını düzeltmek yerine daha da bozabilirler Ringer laktat tercih edilir çünki ringer laktatın ph sı arter kanı ph sına daha yakın ve laktat asidozu artırmak yerine kaaciğerde metebolize olup asidozu azaltıyor. 14 nolu katater periferik damarlardan zor geçer

Verilen sıvı miktarı kaybedilen kan miktarının 2.5-3 katı olmalıdır Verilecek elektrolitli sıvı miktarı kaybedilen kan miktarından fazla olmalıdır. Verilen sıvı miktarı kaybedilen kan miktarının 2.5-3 katı olmalıdır 2 litereden fazla kan kaybedildiğinde kan transfüzyonu gerekebilir. Sıvılar yalnızca damar içi alana değil tüm hücre dışı sıvı boşluğuna yayılır

4-Rutin laboratuvar incelemeleri için kan alınır. 5-Hasta monitorize edilir.12 derivasyonlu EKG si çekilir. 6-Hastanın yaşam bulguları stabil oluncaya kadar sık takip edilir. 7-Mesane kateterizasyonunun sağlanması ,idrar atılımının kontrol edilmesi,yarım saatte bir idrar miktarının ölçülmesi.(saatte 35 ml altına düşmesi ) 8-ilaçların order edildiği gibi uygulanması sağlanır Nörolojik şokta nabız genellikle normal çünkü sempatik sinir sistemi uyarılmamış olabilir. Septik şokta vucud ısısı normalden yüksek olabilir.

9-Şok süresince hastaya oral hiçbir şey verilmez 9-Şok süresince hastaya oral hiçbir şey verilmez .Mideyi boşaltmak için nazogastrik sonda takılır. 10-Beden ısısının korunması sağlanır . 11-Gereğinde temel yaşam ve ileri yaşam desteği için hazırlıklı olunmalıdır. 12-çevresel uyarılar azaltılmalı,yapılacak işlemler öncesi hastaya açıklama yapılmalı.bu dönemde hasta yalnız bırakılmamalı

KAYNAKLAR: Erdil,F.;ÖzhanElbaş,N.:Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği Hacettepe Üniversitesi H.Y.O.,Ankara,1997, 53-67 Birol,L.;Akdemir;N.;Bedük,T:İç Hastalıkları Hemşireliği Vehbi Koç Vakfı Yayınları,6.Baskı,Ankara,1997 68-82 Kadayıfçı,A.;Karaaslan,Y.;Köroğlu,E.:Acil Durumlarda Tanı ve Tedavi Hekimler Yayın Birliği 2.Baskı Ankara 1999 291-300 Kuğuoğlu,S.;EtiAslan,F.;Olgun,N.;editör:Şelimen,D.: Acil Bakım Yüce Yayım 3.Baskı İstanbul 2004 157-168 www.cerrahisayfasi.com.tr/septiksok.html www.geocities.com/türkerbulut/trsok.html www.med.cukurova.edu.tr/pyd/dosyalar/dersnotlari/sok-word.html www.bilkentuniversitesi.edu.tr/saglikmerkezi.html Kumar,P.;Clark,M.:Kliniğe Dayalı Öğrenim Acil Genel Tıp Özet Öğrenim Materyalleri Nobel Tıp Kitapevi İstanbul 2003 351-355

kaynaklar Değerli Ü.Bozfakıoğlu Y.:Genel Cerrahi Nobel tıp kitapevi 2002 86-94 Stacy K.M.,Fitzsimmons L.:Shock and multıple organ dysfunctıon syndrome.Priorities in critical care nursing 3RD Edition capter25 415-431