Düşünme Türleri ve Becerileri Öğretim İlke ve Yöntemleri Yrd. Doç. Dr. Cenk Akbıyık

Düşünme bilişsel bir etkinliktir Düşünme bilişsel bir etkinliktir. Düşünme becerileri terimiyle ise bir amaç doğrultusunda gerçekleştirilen kasıtlı düşünmenin kapasitesi ifade edilmektedir.

Düşünme becerileri ve düşünme türleriyle ilgili farklı sınıflandırmalar bulunmaktadır. Alan yazında en sık karşılaşılan düşünme türlerine ve ilgili kavramlara aşağıda değinilmiştir.

Analitik düşünme Analitik düşünme, bir bütünü parçalara ayırıp parçaları ve parçalar arasındaki ilişkileri incelemeye yönelik düşünme olarak açıklanabilir.

Üst düzey düşünme Üst düzey düşünme terimi, Bloom taksonomisinde uygulama ve daha üst basamaklara denk gelen düşünme türleri için kullanılmaktadır. Karmaşık olan üst düzey düşünmede çoğu zaman bir tek değil, çoklu çözümler üretilmektedir.

Sokratik sorgulama Sokratik sorgulama terimi eleştirel düşünmeyle ilişkilidir. İlkçağ felsefesinin en önemli isimlerinden biri olan Sokrates tarafından, düşüncelerdeki çelişki ve zayıf noktaların açığa çıkarılması amacıyla kullanılmıştır.

Sokratik sorgulama aslında soru cevap tekniğini andırmaktadır. Sokratik sorgulama iki aşamadan oluşur. İlk aşama olan ironi aşamasında kişinin kesin doğru olarak bildiği daha doğrusu bildiğini sandığı bilgilerle ilgili sorular sorulur. Bu aşamada bireyin doğru olarak bildiklerinin aslında sağlam temellere sahip olmadığını, bireyin düşünceleri arasında tutarsızlıklar ve çelişkiler olduğunu kanıtlamaktır.

Sokratik sorgulamanın ikinci aşaması ise doğurtmadır. Bu aşamada kişinin bildiklerinden yola çıkılarak gerçeğin bulunmasına yönelik sorular sorulmaktadır.

Kısacası Sokrates, karşısındaki insanın doğru olarak bildiğini sandığı düşüncelerini çürüttükten sonra gerçeği bulmasını sağlamaktadır.

Eleştirel düşünme Eleştirme, bir şeyi iyi ya da kötü yanlarıyla değerlendirme anlamına gelmektedir. Eleştirel düşünme, ne yapılacağına ve neye inanılacağına karar verme amaçlı yargıda bulunma olarak tanımlanabilir.

Eleştirel düşünmenin temelinde kuşku duyma, sorgulama, analitik düşünme ve mantık yürütme yatmaktadır. Eleştirel düşünmenin geçmişi, ünlü filozof Sokrates’e kadar dayanmaktadır. İletişim olanaklarının arttığı ve bilgi akışının hızlandığı günümüzde her bireyin eleştirel düşünebilmesi bir gereklilik halini almıştır.

Eleştirel düşünme sürecinde gerçekleştirilen düşünme türleri aşağıdaki gibi özetlenebilir: Çıkarımda bulunma Değerlendirme Sınıflandırma İlişkileri belirleme Seçenekleri belirleme Ölçütleri yargılama Önyargıları fark etme Çelişkileri belirleme Mantık yürütme Varsayımları belirleme Bir düşüncenin dayanak noktalarını belirleme Bir çıkarımın öncüllerini belirleme Kaynağı sorgulama Kanıtları sorgulama

Bireylerin eleştirel düşünebilmeleri için konuyla ilgili yeter düzeyde bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında konuyla ilgili bilinenlerin ve bilinmesi gerekenlerin belirlenebilmesi de eleştirel düşünme becerilerine dâhil edilebilir.

Öğrencilerin eleştirel düşüme becerilerini kazanabilmeleri için her şeyden önce serbest ve hoşgörülü bir öğrenme ortamının oluşturulması gerekmektedir. Öğretmenlerin eleştirel düşünme becerilerine sahip olmaları ve bu becerileri kullanmaları ise oldukça önemli diğer bir noktadır.

Düz anlatım ve sunuş yoluyla öğrenme yerine buluş, tartışma, probleme dayalı öğrenme gibi yöntemlerin tercih edilmesi, kısa ve tek cevaplı sorular yerine açık uçlu soruların sorulması, verilen cevapların açıklattırılması, dayanak noktalarının sorgulanması, çıkarımların sağlıklı olup olmadığının sorgulanması, bilgi kaynaklarının sorgulanması, benzerlik ve farklılıkların buldurulması gibi uygulamalar etkinlikler öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerini geliştirmede kullanılabilmektedir.

Yansıtıcı düşünme Yansıtıcı düşünme, bireyin öğrenme süreci ve düzeyine ilişkin olumlu veya olumsuz durumları ortaya çıkarmaya ve sorunları çözmeye yönelik düşünmesidir.

Öğretmenlerin yansıtıcı düşünme becerisine sahip olmaları mesleklerinde karşılaştıkları problemlere çözüm üretmenlerine yardımcı olmaktadır.

Yansıtıcı düşünen öğretmenlerin özellikleri şunlardır: Kendi kişisel özelliklerinin, güçlü ve zayıf yanlarının farkında olma Mesleki deneyimler üzerinde düşünme Deneyimlerden ders çıkarma Öğretme sürecini sürekli sorgulama Eleştirilere açık olma

Öğrencilerde yansıtıcı düşünmenin geliştirilebilmesi için aşağıdaki uygulamalara başvurulabilir: Öğrenme sürecinin öğrenciler tarafından değerlendirilmesi Öğrencilerin kendi öğrenmeleriyle ilgili alınan kararlara katılmalarının sağlanması Öğrencinin kendi öğrenmesini değerlendirmesi Günlük tutulması

Yaratıcı düşünme Yaratıcı düşünme, yeni, özgün ürün ve çözümler ortaya koymaya yönelik yapılan düşünmedir. Yaratıcılık esnek, akıcı, özgün, alışılmışın dışında düşünmektir.

Yaratıcı bireylerin en önemli özelliği bir durumun farklı yönlerini görerek alternatif fikirler üretebilmeleridir. Yaratıcılık, ilerlemenin ve değişimin önemli bir etmenidir.

Yaratıcı ürünler genellikle yoğun bir istek ve hazırlığın sonucunda ortaya çıkmaktadır. Yalnızca hayal ederek yaratıcı bir ürün ortaya koymak olası değildir. Bireyin sınırlayıcı kalıp düşüncelere sahip olmaması da yaratıcı ürünler ortaya koyabilmesi için gereklidir. Güdülenmiş olma da yaratıcılığın ortaya çıkmasında etkilidir.

Jacques Hadamard ve Graham Wallas adlı bilim insanlarına göre yaratıcı düşünme süreci dört adımdan oluşmaktadır: Hazırlık: Karşılaşılan durumun farklı boyutlarıyla ele alındığı dönem. Kuluçka: Zihnin beklemede olduğu, orijinal bazı düşüncelerin ortaya çıktığı dönem. Aydınlanma: Çözümün zihinde canlandığı dönem. Doğrulama: Bulunan çözümün incelenip düzeltildiği dönem.

Bireylerin yaratıcı düşünmeleri önünde bazı engeller bulunmaktadır. Bu engeller utangaçlık, heyecan kaygı gibi duygusal olabilecekleri gibi toplumun yeniliklere kapalı olması gibi kültürel de olabilmektedir. Diğer taraftan alışkanlıklarımız da yeni şeyler denememizi zorlaştırabilmektedir. İşleve takılma yani nesneleri hep alışılagelmiş biçimde kullanma eğilimi de yaratıcılığı engelleyen diğer bir etmendir.

Akıl yürütme Akıl yürütme, bir takım kabullerden yola çıkarak bir sonuca varma işidir. Temel akıl yürütme biçimlerinden üçü tümdengelimli, tümevarımlı ve analoji ile akıl yürütmelerdir.

Tümdengelimli akıl yürütmede doğru öncellerden yola çıkılıp geçerli bir çıkarım yapıldığında sonuç mutlaka doğru olmaktadır. Örneğin “her insan ölümlüdür, Sokrates bir insandır, o halde, Sokrates ölümlüdür” biçimindeki bir akıl yürütme tümdengelimli bir akıl yürütmedir.

Tümevarımlı akıl yürütmede ise öncüller sonucu kesin biçimde ortaya koymaz, sonucun doğru olma olasılığını artırır. Örneğin “Bir torbada bulunan 20 adet bilyeden 19 tanesini çıkardınız ve bunların hep kırmızı renkte olduğunu gördünüz. O halde geriye kalan son bilye de kırmızıdır.” biçimindeki bir çıkarım tümevarımlıdır. Bu çıkarımın doğru olma olasılığı yüksek, ancak doğruluğu kesin değildir.

Analoji ise benzeştirmedir. İki durumdaki benzerliklerden yararlanarak, birinde var olan özelliği diğerinde de var saymaktır. “Yunanistan ve Türkiye aynı enlemdedir. Yunanistan’da yazlar sıcak geçer. O halde Türkiye’de de yazlar sıcak geçer.” türündeki bir çıkarım analojiye örnektir.

Derinlemesine düşünme Derinlemesine düşünme, bir bilginin dikkatli ve ısrarlı biçimde ele alınıp üzerinde düşünülmesidir. Derinlemesine düşünme süreci; Sorgulamayı, Seçenek aramayı, Yeni düşüncelere açık olmayı, Farklı yönlerden bakmayı, Diğerlerinin bakış açılarını öğrenmeyi, Sonucu düşünmeyi, Problem üzerinde düşünmeyi içermektedir.

Öğrencilerin derinlemesine düşünmelerini sağlamak için kendi kendine aşağıdaki gibi sorular sorması sağlanabilir: Ne öğrendin? Sınıfta yapılan etkinliklerden hangilerine katıldın? Öğrenirken hangi yolları kullandın? Hangisi işe yaradı? Gelecek sefer neyi farklı yaparsın? Bu işin kolay ve zor bulduğun yönleri ne oldu? Problem çözerken karşılaştığın güçlükler nelerdi? Daha fazla zamanın olsaydı neyi farklı yapardın? Daha az zamanın olsaydı neyi farklı yapardın? Bu konuyu bir başkasına öğretmen gerekseydi ne yapardın?

Kaynaklar Akbıyık, C. (2002). Eleştirel Düşünme Eğilimleri ve Akademik Başarı. Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Doğan Dolapçıoğlu, S. (2007). Sınıf Öğretmenlerinin Yansıtıcı Düşünme Düzeylerinin Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Mustafa Kemal Üniversitesi, Hatay. Emir, S. (2001). Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yaratıcı Düşünmenin Erişiye ve Kalıcılığa Etkisi. Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Kurt, M. (2002). İngilizce Okuma becerilerinin Kazandırılmasında Derinlemesine Düşünme Stratejisinin Uygulanması. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi. Ankara. Seferoğlu, S. S. ve Akbıyık, C. (2006).Eleştirel Düşünme ve Öğretimi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 30. Taşdelen, İ. ve Taşdelen, D. (2011). Sembolik Mantık. Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını, Eskişehir. Yorulmaz, A. (2011). Öğretmen Adayları için KPSS Eğitim Bilimleri. Zambak Yayınları, İstanbul.

Düşünme becerileri ile ilgili olarak aşağıdaki kavramları açıklayınız: Uygulama Düşünme becerileri ile ilgili olarak aşağıdaki kavramları açıklayınız: Analitik düşünme Üst düzey düşünme Eleştirel düşünme Yaratıcı düşünme Yansıtıcı düşünme Akıl yürütme Derinlemesine düşünme