Sosyal Bilimler Süreli Yayınlarında Hakemlik Sistemi ve Sorunları H. Öztaş AYHAN Orta Doğu Teknik Üniversitesi 2. Ulusal Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık Kurultayı Ankara, Aralık 2007

SUNUM İÇERİĞİ 1. GİRİŞ 1. GİRİŞ 2. YAZILARI DEĞERLENDİRME SÜRECİ 2. YAZILARI DEĞERLENDİRME SÜRECİ 3. HAKEMLİK SİSTEMİ 3. HAKEMLİK SİSTEMİ 4. HAKEMLİK SİSTEMİNİN SORUNLARI 4. HAKEMLİK SİSTEMİNİN SORUNLARI 5. SONUÇ 5. SONUÇ KAYNAKLAR KAYNAKLAR

1. GİRİŞ Türkiye’de toplum bilimlerinde son 50 yıl içerisinde kurumsal periyodik sayısında artış görülmektedir. Her üniversite yada fakülte kendi dergisini çıkarmaktadır. Bu nicelik değişmesi nitelik değişmesi getirmemiştir (Timur, 2006). Gelişmiş olan ülkelerde sosyal bilimlerin başlangıcı ve gelişme sürecini incelediğimizde, benzer düzeylere ulaşabilmek için yapılması gerekenler öncelikle belirlenmelidir.

Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık 1. Ulusal Kurultayında bugünkü konumuz olan dergi hakemliği ve sorunlarını inceleyen çok önemli bildiriler sunulmuştur. Bu bildirilerde (Olkun 2006, Önder 2006, Kozak 2006, Şahin 2006) ülkemizde ve uluslararası platformda sosyal bilimlerde geçmişte elde ettiğimiz bilimsel deneyim ve birikimleri görmekteyiz. Bu kazanım ve birikimlerin üzerine yenilerini ekleyerek yayınlarda uluslararası platformdaki gerçek yerimize ulaşabileceğiz.

2. YAZILARI DEĞERLENDİRME SÜRECİ Dergiye gönderilen yazılar, öncelikle dergi yayın kurulunca, dergi ilkelerine uygunluk açısından incelenir ve uygun bulunan yazılar o alandaki çalışmalarıyla tanınmış olan iki hakeme gönderilir. Gönderilen yazıda, yazarların ve gönderildiği hakemlerin isimleri karşılıklı olarak gizlenir (double blind review). Hakem raporlarından birisi olumlu diğeri olumsuz olduğu taktirde, yazı üçüncü bir hakeme gönderilir.

Yazıların editör tarafından gönderilebileceği hakem sayıları derginin ve konusunun geçmiş birikimi ile ilgilidir. Dergilerde hakem sayısı alternatifleri; Editörce seçilmiş olan 1 hakem Editörce seçilmiş olan 1 hakem Alan editörünce belirlenen 2 hakem Alan editörünce belirlenen 2 hakem Editör/yardımcı editörce belirlenmiş olan 2 hakem Editör/yardımcı editörce belirlenmiş olan 2 hakem Bir olumsuz değerlendirme durumda ise 3. hakem Bir olumsuz değerlendirme durumda ise 3. hakem Ya da yardımcı editörün kendisi hakemlik yapabilir Ya da yardımcı editörün kendisi hakemlik yapabilir Editör/yardımcı editörce belirlenmiş olan 3 hakem Editör/yardımcı editörce belirlenmiş olan 3 hakem

Yazarlar hakem ve yayın kurulunun eleştiri ve önerilerini dikkate alırlar. Katılmadıkları hususlar varsa, gerekçeleriyle birlikte itiraz etme hakkına sahiptirler. Hakemlerden gelen olumlu ve olumsuz yanıtlara göre makale editör tarafından tekrar değerlendirilir ve sonuçlandırılır (Bilig, 2007).

Örneğin, özendirici bir seçenek olarak, yayına kabul edilen yazılar için, yazarı ve hakemlerine yayın tarihinden itibaren bir ay içinde telif ücreti önenir (Bilig, 2007). Burada, yayına kabul edilmeyen makale hakeminin emeği karşılanmamaktadır. Diğer dergilerin de benzer teşvikler vermeleri, en azından verilen emeklerin küçük bir karşılığı olacaktır.

3. HAKEMLİK SİSTEMİ Bilimsel çalışmaların değerlendirilmesinde önemli bir süreç olan hakemlik sistemi, bilimsel yansızlığın sağlanmasında gerekli olan bir kurumdur. Bilimsel çalışmaların değerlendirilmesinde önemli bir süreç olan hakemlik sistemi, bilimsel yansızlığın sağlanmasında gerekli olan bir kurumdur. Değerlendirme sürecinde hakemler de çeşitli çevresel etmenlerin etkisinde kalırlar. Bunlar arasında hakemleri etkileyen en temel etmenler, hakemlerin akademik birikimleri ile bulundukları akademik çevredir (Kozak, 2006). Değerlendirme sürecinde hakemler de çeşitli çevresel etmenlerin etkisinde kalırlar. Bunlar arasında hakemleri etkileyen en temel etmenler, hakemlerin akademik birikimleri ile bulundukları akademik çevredir (Kozak, 2006).

Hakem kararlarını etkileyen etmenler (Kozak, 2006); Akademik etmenler Akademik etmenler Bilimsel etmenler Bilimsel etmenler Çalışma yaşamı ile ilgili etmenler Çalışma yaşamı ile ilgili etmenler Kişisel etmenler Kişisel etmenler Sosyal etmenler Sosyal etmenler Kültürel etmenler Kültürel etmenler

Olkun’a (2006) göre, araştırma bulgularından ortaya çıkan önemli bir sonuç ise; uluslararası bilimsel dergilerde yayın yapmanın önündeki iki önemli engelden birinin dil yeterlikleri olduğu ancak bu yeterliğin dil bilmekle sınırlı olmadığı, aynı zamanda bilimsel bir üslupla yazma becerisinin eksikliği olduğu anlaşılmaktadır. Diğer engelin ise, araştırma konularının önemsiz, yüzeysel ya da güncelliğini yitirmiş olan konulardan seçilmesi olduğu belirtilebilir.

Hakemlerin bir yazıda nelere dikkat ettikleri ile ilgili yazıları (Pehlivan Aydın, 2003) ve saygın dergilerde yayınlanmış makaleleri içerik, yöntem ve biçem ile tekrar değerlendirmeleri önerilir (Olkun, 2006). Bu amaçla, çeşitli dergilerce geliştirilen değerlendirme formlarının içeriklerinin yeniden gözden geçirilmesi önerilmektedir. Ayrıca hiçbir gerekçe belirtilmeyen kısa değerlendirme formları da amacına hizmet etmemektedir. Bu konunun, sadece dergi makaleleriyle sınırlı olmaması gerekir. Diğer tür bilimsel değerlendirmelerde de (Toros ve Ayhan, 1984) buna benzer incelemeler bulunmaktadır. Bu çalışmada, tez eleştirilerinin ana hatları; biçimsel ve bilime orjinal katkı yönleriyle değerlendirilmektedir.

4. HAKEMLİK SİSTEMİNİN SORUNLARI Hakemlerin bağımsızlığı ve tanınmazlığı konusu; Hakemlerin bağımsızlığı ve tanınmazlığı konusu; Konu uzmanı olarak seçilen hakemler bağımsız olmalıdır Konu uzmanı olarak seçilen hakemler bağımsız olmalıdır Hakemlerin tanınmazlığı önemli olabilir Hakemlerin tanınmazlığı önemli olabilir

Hakemlerin tanınmazlığı alternatifleri; Çifte gizlilik prensibinin (double blind review) uygulanması Çifte gizlilik prensibinin (double blind review) uygulanması Hakemin tanınmaz, yazarın tanınır olması durumu Hakemin tanınmaz, yazarın tanınır olması durumu Dergiye kabul edilen makalelerin hakemlerinin genel olarak listelenmesi durumu. Burada, red edilen makalelerin hakemleri listelenmemektedir. Dergiye kabul edilen makalelerin hakemlerinin genel olarak listelenmesi durumu. Burada, red edilen makalelerin hakemleri listelenmemektedir.

Hakemlikte bilinirlik sistemi çeşitli şekillerde uygulanabilir. Değerlendirme sürecinin başlangıcında oluşan gizlilik, daha sonra makale ile ilgili detaylı düzeltmeler aşamasında kaldırılabilir. Burada sözü edilen gizlilik kavramı, sadece hakemin bağımsızlığını etkilememesi amacı ile kullanılmalıdır. Buna karşın, “gizlilik kalkanına sığınma” yaklaşımı ile kişisel konuların bilimsel konuların önüne geçmesine seyirci kalmak mümkün değildir.

Önder’e (2006) göre, hakemlik sisteminin gizliliği konusu bazen ideolojik nedenlerle amaç dışı kullanılması bile söz konusu olabilir. Hakem kimliğinin gizliliği, yansız değerlendirmelere getireceği katkıya karşın süreç sonunda, mutlak olarak yazara saklı kalmasının önemli sakıncaları bulunmaktadır. Hakemlik kurumu bir yargıç gibi davranmamalı ve yazar açısından, yalnızca teknik hata dışında hiçbir gerekçe ile sınırlayıcı olmamalıdır.

5. SONUÇ Hakemlerin teşvik edilmesi için bazı özendirici yaptırımlar yerinde olacaktır. Hakemlerin teşvik edilmesi için bazı özendirici yaptırımlar yerinde olacaktır. 1. Yayına kabul edilen makalelerin hakemlerinin isim listeleri derginin ilgili sayısında yayınlanır. 1. Yayına kabul edilen makalelerin hakemlerinin isim listeleri derginin ilgili sayısında yayınlanır. 2. Yayına kabul edilen makalenin hakemlerine bazı dergiler telif hakkı ödüyormuş. Gerçekte bu tür ödemeler teşvik amacı ile tüm hakemlere yapılmalıdır. 2. Yayına kabul edilen makalenin hakemlerine bazı dergiler telif hakkı ödüyormuş. Gerçekte bu tür ödemeler teşvik amacı ile tüm hakemlere yapılmalıdır. 3. Görevine çok önem veren hakemlere, editörler gerektiğinden fazla talepkardır. Bu konu çeşitli şekillerde yorumlanabilir. 3. Görevine çok önem veren hakemlere, editörler gerektiğinden fazla talepkardır. Bu konu çeşitli şekillerde yorumlanabilir.

Kozak (2006) Türkiye ve yurtdışında basılan dergilerdeki editör ve hakemleri bazı niteliklerine göre karşılaştırmıştır. Bu çalışmasında kullandığı nitelikler (akademik dil ve anlatım bilgisi, bilimsel bilgi ve deneyim, değerlendirmeye yeterli zaman ayırabilme, dil bilgisi, editörlük/hakemlik bilgisi, etik, istatistik bilgisi, alanyazını (literatürü) izleme, yöntembilim (metodoloji) bilgisi) yönünden yurtdışında basılan dergilerin editör ve hakemlerinin daha ileri düzeyde olduklarını belirtmektedir.

Ülkemizdeki sosyal bilimler süreli yayınlarının uluslararası platformda söz sahibi olabilmeleri için yapılması gerekenler hepimizce bilinmektedir. Konunun önemi idrak edilerek, bu alandaki araştırmalara ciddi denebilecek boyutta maddi araştırma kaynakları ayrılması artık zorunludur. Gerekli desteğin verilememesi durumunda ise çözüm getirilemeyen bu konuları gelecek yıllarda da tartışmaya devam edebiliriz.

KAYNAKLAR BAYTİN, Çiğdem Polatoğlu ve AKINCI, Nazlı Ferah (2006). 1.Ulusal sosyal bilimlerde süreli yayıncılık kurultay’ından izlenimler. Megaron: YTÜ Mim. Fak. e– Dergisi 1(4), BAYTİN, Çiğdem Polatoğlu ve AKINCI, Nazlı Ferah (2006). 1.Ulusal sosyal bilimlerde süreli yayıncılık kurultay’ından izlenimler. Megaron: YTÜ Mim. Fak. e– Dergisi 1(4), BİLİG (2007). Bilig yayın ilkeleri. BİLİG: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Ahmet Yesevi Üniversitesi. BİLİG (2007). Bilig yayın ilkeleri. BİLİG: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Ahmet Yesevi Üniversitesi. KOZAK, Nazmi (2006). Türkiye’de ve dünyada dergi editörlüğü ve hakemlik sistemi. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s KOZAK, Nazmi (2006). Türkiye’de ve dünyada dergi editörlüğü ve hakemlik sistemi. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s OLKUN, Sinan (2006). Eğitim ile ilgili uluslararası bilimsel dergilerde yayın yapma süreci: Fırsatlar, sorunlar ve çözüm önerileri. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I. Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s OLKUN, Sinan (2006). Eğitim ile ilgili uluslararası bilimsel dergilerde yayın yapma süreci: Fırsatlar, sorunlar ve çözüm önerileri. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I. Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s

ÖNDER, İzzettin (2006). Hakem ve jüri sistemlerinde aleniyet. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I. Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s ÖNDER, İzzettin (2006). Hakem ve jüri sistemlerinde aleniyet. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I. Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s PEHLİVAN AYDIN, İnayet (2003). İyi hakem olmak (Çeviri). Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi 36, (Aktaran; OLKUN, 2006). PEHLİVAN AYDIN, İnayet (2003). İyi hakem olmak (Çeviri). Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi 36, (Aktaran; OLKUN, 2006). ŞAHİN, Ali Ekber (2006). Eğitim ile ilgili süreli dergilerde hakemlik ve sorunları: Eğitim Araştırmaları Dergisi örneği. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I. Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s ŞAHİN, Ali Ekber (2006). Eğitim ile ilgili süreli dergilerde hakemlik ve sorunları: Eğitim Araştırmaları Dergisi örneği. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I. Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s TİMUR, Taner (2006). Türkiye’de sosyal bilimler alanındaki bilimsel süreli yayınlarla ilgili sorunlar. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I. Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s TİMUR, Taner (2006). Türkiye’de sosyal bilimler alanındaki bilimsel süreli yayınlarla ilgili sorunlar. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık–2006, I. Ulusal Kurultay Bildirileri Kitabı. s TOROS, Aykut ve AYHAN, Öztaş (1984). Tez Yazım ve Basım Esasları El Kitabı. Ankara: Offset Fotomat Matbaası. 63 s. TOROS, Aykut ve AYHAN, Öztaş (1984). Tez Yazım ve Basım Esasları El Kitabı. Ankara: Offset Fotomat Matbaası. 63 s.