YERKABUĞU NELERDEN OLUŞUR? Kayaçları Sınıflandıralım Mustafa ÇELİK

Yerkabuğunun ana maddesi kayaçlardır. Çeşitli minerallerden veya organik maddelerden oluşan katı ve doğal maddelere kayaç denir.

Kayaçların, oluşumları sırasında geçirdikleri aşamalar ve yapılarında bulunan maddeler onlara farklı özellikler kazandırır. Yer kabuğunu inceleyen bilim insanlarına jeolog adı verilir. Jeologlar, kayaçları fiziksel, kimyasal ve mineralojik özelliklerine göre adlandırırlar.

Kayaçlar Magmatik Tortul Başkalaşım

Magmatik Kayaçlar Erimiş hâlde bulunan magmanın yer kabuğunun derinliklerinde yavaş yavaş veya yeryüzünde aniden soğuyup katılaşmasıyla oluşur. Genelde kristallerden oluşmuş kütle hâlindeki kayaçlardır. Magmanın soğuma süresi kristallerin büyük ya da küçük olmasını belirler.

Magma, yeryüzüne çıkamayıp taş kürenin tabakaları arasında kalırsa granit gibi iri kristalli ve büyük kütleli kayaçlar oluşur. Yeryüzüne çıkan magma ise bazalt, andezit, trakit ve sünger taşı gibi küçük kristalli kayaçları oluşturur.

Tortul Kayaçlar Yeryüzünde suyun ve rüzgârın taşıdığı maddeler uygun ortamlarda çökelerek zamanla tortullaşır. Denizlerde, göllerde ve çukur yerlerde meydana gelen bu çökelmeler zaman içinde üst üste tabakalar oluşturur. Tabakalar çoğaldıkça alt tabaka üzerindeki ağırlık giderek artar. Zamanla alt tabaka sıkışır ve tortul kayaçlar (sedimanter kayaçlar)ın oluşumu başlar.

Tortul kayaçlar, farklı zamanlarda farklı şekillerde taşınan ufalanmış kayaçların üst üste birikmesiyle oluşmaktadır. Üst üste biriken kayaçlar tabakalar şeklinde sıralanmış bir yapı gösterir.

Tortul kayaçlar canlı kalıntılarının çökelmesiyle de oluşabilir Tortul kayaçlar canlı kalıntılarının çökelmesiyle de oluşabilir. Tebeşir ve alçı taşı bunlara örnektir. Tortul kayaçlar, magmatik kayaçlara göre daha yumuşak ve kolay dağılabilen bir yapıya sahiptir. Bu kayaçların bir kısmı gözenekli olduğu için suyu kolaylıkla iletir.

Başkalaşım Kayaçları Şist Magmatik ve tortul kayaçların, yüksek sıcaklık, gerilme, kimyasal aktivitesi olan sıvıların ve basıncın etkisiyle değişime uğraması sonucunda başkalaşım kayaçları oluşur. Mermer bir başkalaşım kayacıdır.

Başkalaşım (metamorfik) kayaçları, genellikle tortul kayaçlardan daha serttir. Örneğin, mermer, bir tortul kayaç olan kalkerin başkalaşıma uğraması sonucu oluşmuştur.

Granitin başkalaşıma uğraması sonucu da gnays oluşur. Kum taşının başkalaşımı sonucu oluşan kuvarsit, gözeneksiz ve pürüzsüz bir yapıdadır. Döşeme taşı, kara yolu ve demir yolu mıcırı ve çatı malzemesi olarak kullanılır.

Kayaç döngüsünde yer alan bir kayaç türü; sel, rüzgâr, deprem, yağış, sıcaklık vb. hava ve doğa olayları sonucunda bir başka kayaç türüne dönüşebilir. Doğadaki bu döngü kesintisiz olarak devam eder. Bize hiç değişmiyormuş gibi gelen dağlar, tepeler ve kumsallar aslında sürekli değişim içindedir. Bu değişim, uzun bir süreçte olduğu için biz bunu hemen fark edemeyiz.

Mustafa ÇELİK Fen ve Teknoloji Öğretmeni Türk Telekom YİBO Digor/KARS