Fonksiyonel Gıdalar ve Destekler Prof. Dr. Sibel Karakaya Kasım 2006 İzmir

GELENEKSEL BESLENME ‘’ Önerilen günlük alım miktarları’’ (RDAs) veya ‘’ referans alım miktarları’’ (RNIs) gibi beslenme referans değerleri temel alınır. Bu değerler, zorunlu besin öğelerinin, hemen hemen tüm sağlıklı bireylerin fizyolojik gereksinimlerini karşılayacak şekilde hesaplanmış günlük alım miktarlarıdır. Diyet rehberleri Gıda rehberleri OPTİMUM BESLENME Günlük beslenme modelinin, besin öğesi olan ve besin öğesi olmayan bileşenleri içerecek şekilde optimizasyonudur.

OPTİMUM BESLENME KAVRAMININ DOĞMASINA NEDEN OLAN TALEPLER Hastalıkların tedavi maliyetlerinin ve iş günü kayıplarının artması. Yaşam süresinin uzaması. Toplumdaki yaşlı insan sayısının artması ( Avrupa Topluluğunda 65 yaş ve üzerindeki insanlar popülasyonun % 14-17’ni oluşturmaktadır). İnsanların kaliteli bir yaşam sürme arzusu

Fonksiyonel gıdalar: kavram tanımı Fonksiyonel gıdalar tek, çok iyi tanımlanmış veya özellikleri kesin sınırlarla belirlenmiş gıdalar değildir. Aslında birçok gıda fonksiyonel gıda olarak değerlendirilebilir. Bu kavram, iyi olma durumunu ve sağlığı etkileyen ve/veya hastalık riskini azalt besin öğesi olan ya da olmayan bileşenleri kapsar. Fonksiyonel gıda; beslenme bakımından yeterli olmanın yanısıra, vücutta bir veya birden fazla fonksiyon üzerine iyi olma halini sağlama ve/veya hastalık riskini azaltma gibi olumlu etkilere sahip gıda olarak tanımlanır. Fonksiyonel gıda teriminin doğum yeri Japonya’dır. Dünyada bu tip gıdaları tanımlamak için birçok terim kullanılmaktadır. Bunların çoğu oldukça egzotik terimleri kapsamaktadır. Bunlar arasında; nutrasötikler (nutraceuticals), düzenleyici gıdalar (designer foods), farmagıdalar (pharmafoods), tıbbi gıdalar (medifoods) ve vitafoods sayılabilir.

Fonksiyonel gıda kavramının Japonya’da ortaya çıkışı 1980’li yılların başında 3 tane geniş kapsamlı çalışma Japon Hükümeti tarafından desteklenmiştir. 1. Gıda fonksiyonlarının geliştirilmesi ve sistematik analizi 2. Gıdanın fizyolojik düzenleme fonksiyonunun analizi 3. Fonksiyonel gıdaların analizi ve moleküler düzeyde tasarım. 1991 yılında ise gıdanın sağlıklı yaşam için kullanımı (Foods for Specific Health Use= FOSHU) kavramı yayınlanmıştır. FOSHU İçerdiği bileşenler nedeniyle veya allerjik etkiye sahip bileşenlerin gıdadan uzaklaştırılmasına bağlı olarak sağlık üzerine olumlu etki gösteren gıdalardır. FOSHU olarak tanımlayabilmek için kanıtların son ürün için elde edilmiş olması gerekir. Ürün kesinlikle gıda formunda olmalıdır.

Fonksiyonel gıda tanımındaki ana noktalar Fonksiyonel gıdalar kesinlikle İlaç, kapsül veya herhangi bir diyet desteği formuna olmamalı Bilim dünyası tarafından etkileri onaylanmış olmalı Beslenme bakımından yeterli olmanın yanısıra, vücutta bir veya birden fazla fonksiyon üzerine iyi olma halini sağlama ve/veya hastalık riskini azaltma gibi olumlu etkilere sahip olmalı Normal gıda tüketim modelinin bir parçası olmalı

Fonksiyonel gıdalar: Özel yetiştirme koşullarında bileşenlerinden bir tanesi doğal olarak artırılmış olan gıdalar Sağlık faydası sağlamak üzere herhangi bir bileşen eklenmiş gıdalar Gıdanın yapısında doğal olarak bulunan ve sağlık üzerine olumsuz etki sağlayacak bir veya birden fazla bileşenin gıdadan ayrılmasıyla elde edilen gıdalar Sağlığı güçlendirmek amacıyla gıdanın yapısında bulunan bir veya birden fazla bileşenin kimyasal olarak modifiye edildiği gıdalar Yapısındaki bir veya birden fazla bileşenin biyoyararlılığının artırıldığı gıdalar Öne sürülen tüm olasılıkları sağlayabilecek herhangi bir kombinasyon.

FONKSİYONEL GIDALAR VE SAĞLIK Fonksiyonel gıda bilimi vücuttaki hedef fonksiyonlar üzerine pozitif etki sağlayacak spesifik besin öğeleri ve gıda bileşenleri temeline dayanmaktadır. Bu hedef fonksiyonlar: Gelişme ve büyüme Temel metabolik proseslerin düzenlenmesi Oksidatif strese karşı savunma Kardiyovasküler fizyoloji Gastrointestinal fizyoloji Algılama, hatırlama ve mental performans Fiziksel performans ve egzersiz

Gelişme ve büyüme: Hamilelikte ve süt verme döneminde anne beslenmesi Yeni doğan beslenmesi Çocuklukta ve bluğ çağında beslenme Temel metabolik proseslerin düzenlenmesi: Enerji dengesi ve şişmanlık Diyabet İnsüline direnç sendromu Metabolizmanın optimum şekilde düzenlenmesini sağlayacak fonksiyonel gıdalar (diyet lifi, dirençli nişasta, düşük glisemik indeksli gıdalar vb).

Oksidatif strese karşı savunma: Oksidatif strese karşı savunma sağlayacak fonksiyonel gıdalar Kardiyovasküler sistem fizyolojisi: Diyetle alınan lipitlerin dengelenmesi Diğer fonksiyonel gıda bileşenleri Gastrointestinal sistem fizyolojisi ve fonksiyonu: Kolon sağlığını olumlu yönde güçlendirecek fonksiyonel gıdalar Algılama hatırlama ve mental performans: Hatırlama performansı, ruh hali ve stres üzerine etkili gıda bileşenleri Fiziksel performans ve egzersiz: Optimum fiziksel performansı sağlayacak fonksiyonel gıdalar

Fonksiyonel ve diyetetik gıdalar arasındaki farklılıklar: Diyetetik gıdalar belirli grupların özel beslenme gereksinimlerini karşılamak üzere tasarlanmışlardır. Bunlar: Bebek ve küçük çocuklar için gıdalar (bebek mamaları, devam mamaları, işlem görmüş tahıllar vb.) Kilo vermek amacıyla enerjisi kısıtlı diyetlerde kullanılmak üzere tasarlanmış gıdalar Sporcu gıdaları Özel tıbbı durumlar için tasarlanmış gıdalar

Genel Sağlık Ürün için spesifik İDDİALAR NEDİR? Fonksiyonel gıdaların sağlık üzerine olumlu etkilerini tüketiciye anlatmak için ürün üzerine bu etkiye yönelik bilgilerin verilmesi (iddia) gerekmektedir. Temel prensip iddianın doğru olması ve sağlık faydası hakkında yanlış anlamalara neden olmamasıdır. İDDİA Genel Sağlık Ürün için spesifik Güçlendirilmiş fonksiyon Azaltılmış hastalık riski Güçlendirilmiş fonksiyon Azaltılmış hastalık riski

Genel sağlık iddiası: Bilim dünyası tarafından üzerinde anlaşmaya varılan, genel kabul görmüş diyet-hastalık, diyet-sağlık ilişkilerine yönelik iddialardır. ‘’Diyet lifi kolon sağlığının sürdürülmesine yardımcı olabilir.’’ Ürüne spesifik iddia:Ürünün belirli fizyolojik etkiyi sağladığına ilişkin iddiadır. ‘’ X ürünü LDL kolestrolünü düşürmeye yardımcı olabilir.’’

FDA tarafından izin verilen sağlık iddiaları Sağlık iddiası Atfedilen gıda veya destek Sağlıklı kemik dokusu ve osteoporoz riskinin azaltılmasına yardımcı olabilir. Kalsiyum bakımından yüksek Yüksek kan basıncı riskini azaltabilir Sodyum bakımından fakir Bazı kanserlerin riskini azaltabilir Yağ içeriği düşük Kalp hastalıkları riskini azaltabilir Düşük doymuş yağ ve kolesterol Meyve ve sebzeler Beyin ve omurilikle ilgili doğum kusurları riskini azaltabilir Folik asit sağlayan Diş çürüğü riskini azaltabilir Şeker alkolleri kullanımı Tam yulaf tanesi veya psyllium kabuklarından elde edilmiş çözünür lif içerir Soya proteini içerir

Sağlık iddiası X Yapı/fonksiyon iddiası Diyet destekleri üzerinde yapı fonksiyon iddiası ile ilişkili olarak “ Bu ifade FDA tarafından değerlendirilmemiştir. Bu ürün teşhis, tedavi ve hastalıkların önlenmesi amacıyla tasarlanmamıştır.” Zorunlu Yapı/fonksiyon iddialarının FDA tarafından kabul edilme zorunluluğu yoktur. Fonksiyonel gıdada böyle bir ifade yer almaz

Yasal boşluklar Fonksiyonel gıdalar sağlık iddiaları için zorunlu olan onay gereksinimini önlemek için yapı/fonksiyon iddiaları ile satılabilmektedir. Örnek: Psyllium veya yulaf kepeği içeren ama yanı zamanda yağ içeriği yüksek olan kek vb ürünler Nutrition Facts Serving size, 1 bar (68 grams) Calories total, 240; calories from fat, 35 (Amount per serving is followed by % of daily value) Total Fat: 4 g, 6% Saturated Fat: 1.5 g, 8% Cholesterol: 0 mg, 0% Sodium: 150 mg, 6% Potassium: 250 mg, 7% Total Carbohydrates: 46 g, 16% Dietary Fiber: 5 g, 20% Insoluble Fiber: 4 g Sugars: 21 g Other Carbohydrates: 20 g Protein: 10 g

2. Düzenlemelere uymamak için fonksiyonel gıdaların diyet destekleri olarak satılması Diyet desteklerinde henüz FDA tarafından onaylanmamış bileşikler kullanılabilir. Örnek: “chicken broth and noodles with Echineccia” Bir gıda olmakla birlikte etiketinde diyet desteklerinde kullanılan “bağışıklık sistemini destekler” ifadesi yer almaktadır. “pea soup with St John’s Wort” “give your mood a natural lift”

Böylece; Echinecea ve St John’s Wort katkı maddesi olarak değerlendirilmemekte ve GRAS (generally regarded as safe) olarak kullanılabileceklerini kanıtlamaya gerek kalmamaktadır. Ayrıca destek olarak etiketleyince (kullanılan otların lezzet, aroma ve besleyici özellikleri olmamasına rağmen) yapı/fonksiyon iddiası yapılabilmektedir.

Bazı fonksiyonel gıdaların FDA denetiminden kaçmak için medikal (tıbbi) gıda kapsamında satılması Etikette “Uzman bir kişinin gözetiminde tüketin” ifadesi yer almalıdır. Örnekler: Snack bars keep blood sugars up all night long.

Güvenirlik Bitkisel desteklerin “doğal” olarak etiketlenmesi kesinlikle güvenilir veya herhangi bir yan etkisi yok anlamına gelmez. Örneğin kava kava ve comfrey ‘nin ciddi karaciğer hasarına neden olduğu gösterilmiştir. Bitkisel destekler ilaçlar gibi hareket edebilir. Bu nedenle uygun olarak kullanılmaz veya aşırı miktarda tüketilirse sağlık problemlerine neden olabilir. Bazı durumlarda insanlar etiketteki kullanım talimatına uydukları halde bile yan etkilerle karşılaşabilirler. Hamile ve çocuklarda bitkisel destek kullanımına oldukça dikkatli yaklaşılmalıdır.

Bitkisel destekleri kullanmadan önce muhakkak bir doktora danışılması gereklidir. Bu durum özellikle herhangi bir ilaç kullananlar için zorunludur. Çünkü bazı bitkisel desteklerin ilaç etkileşimlerine neden olduğu bilinmektedir. Eğer bitkisel destek kullanılacaksa bitkisel destekler konusunda eğitimli bir tıp uzmanına danışılmalıdır. Bu özellikle, alternatif tıp ile ilgili bitkiler için önemlidir. ABD’de bitkisel veya diyet destekleri FDA tarafından gıda olarak denetlenmektedir. Bunun anlamı bu ürünler, ilaçlar ve reçetesiz satılan ilaçlar için geçerli standartları (güvenirlik, etkinlik ve GMP) karşılamıyor şeklindedir.

Bitkilerin ve bitkisel desteklerin bileşimindeki aktif bileşenler bilinmemektedir. Bir bitkisel destekte düzinelerce hatta yüzlerce bileşen bulunabilir. Şu anda bilim insanları bu bileşenleri tanımlamaya ve gelişmiş teknolojileri kullanarak ürünleri analiz etmeye çalışmaktadırlar. Bitkisel desteklerin analizlerinde etiket üzerinde belirtilen bileşenlerle üründe bulunan bileşenler arasında farklılık olduğu saptanmıştır. Bu etikette belirtilene göre daha az ya da daha çok destek alındığı anlamına gelmektedir. Ayrıca ABD’de destekler için,ürün etiketinde belirtilen “standardize edilmiştir” ifadesini karşılayacak herhangi bir yasal düzenleme bulunmamaktadır.

Bazı bitkisel desteklerin metallerle, mikroorganizmalarla veya diğer bileşiklerle kontamine olduğu bulunmuştur. Bir diğer önemli nokta ise bu ürünlerin internet üzerinden satılmasıdır. Bu sitelerde doğru olmayan ve tüketiciyi yanıltan ifadeler yer almaktadır. Önemli olan iddiaların nasıl değerlendirileceğinin bilinmesidir.

SON SÖZ: Tükettiğimiz gıdalar ya da tüketmeyi tercih etmediğimiz gıdalar yaşam süresini ya da yaşam kalitesini etkileyebilir. Ama, hiçbir gıdanın mucize yaratamayacağı ve hastalıkların tedavisinde ilaç olarak kullanılamayacağı kesinlikle unutulmamalıdır.