PSKİKODİNAMİK KARİYER YAKLAŞIMLARI Doç.Dr. Oya Yerin Güneri ODTÜ, Eğitim Bilimleri Bölümü

Psikodinamik Yaklaşımlar Psikanalitik yaklaşım Adler’in yaklaşımı Ann Roe’nun yaklaşımı Myers Briggs Tip Teorisi

Psikanalitik Yaklaşım Kariyer seçimi bilinçaltından etkilenir. Yetişkinlikteki mesleki davranışlar erken çocukluk döneminden kaynaklanır. Yetişkinlikteki deneyimlerin meslek seçimi üzerinde etkisi çok azdır. Yüceltme savunma mekanizması, meslek seçimini doğrudan etkiler.

Psikanalitik Yaklaşım Meslek seçimi (Brill, 1949): İçgüdülerin (cinsellik ve saldırganlık) toplum tarafından kabul edilebilir biçimde ifade edilmesine olanak tanır. Üzerinde ilgi ve yetenekler rol oynamaz. Psikolojik danışmada tek başına ele alınamaz, yaşamdaki diğer seçimler ve sorunlarla ilişkilidir. Mesleki sorunların çözümü ancak diğer sorunların çözümü ile mümkün olur.

Psikanalitik Yaklaşım Hendrick (1943): Meslek seçimi ve meslekten alınan haz sadece savunma mekanizmaları ile açıklanamaz. İnsanların çevreyi kontrol ederek ve değiştirerek haz olmalarına yardımcı olan ‘iş prensibi ve başarma güdüsüdür’.

Psikanalitik Yaklaşım Bordin, Nachman ve Segal (1963): Yetişkinlikte sahip olunan meslek, erken çocukluk dönemindeki içgüdüsel doyum kaynaklarına benzer bir işleve sahiptir. Farklı mesleklerde temel ihtiyaçları doyuma ulaştırmaya yarayan farklı etkinlikler, araçlar bulunur. Her bir meslek temel ihtiyaçları (bakıma yönelik, oral, duyusal ya da anal) doyuma ulaştırma durumuna göre tanımlanabilir.

Psikanalitik Yaklaşımda Kariyer Danışmanlığı Süreci Danışma sürecinde meslek seçiminin altında yatan bilinçaltı etkenlere odaklanılır. Mesleki kararsızlık daha temel bir psikolojik rahatsızlığın göstergesi olarak ele alınır. Psikanalizde kullanılan teknikler, kariyer danışmanlığında da kullanılır. Danışman, danışanın meslek seçimini etkileyen dürtülerin farkına varmasına yardımcı olur.

Psikanalitik Yaklaşımın Değerlendirilmesi Meslek seçimi bilinçaltı etkenlerle ve erken çocukluk dönemiyle ilgilidir. Meslek seçiminde ve mesleki başarıda anne babanın etkisi vardır. Psikanalitik yaklaşımdaki kavramlar kariyer danışmanlığına yeterince uyarlanmamıştır. Araştırma bulgularının genellenebilirlikleri sınırlıdır.

Adler’in Yaklaşımı Temel Kavramlar Aile bütünlüğü: Çocukluktaki aile ortamı hakkında alınan bilgi, bireyi anlamaya yardımcı olur. Farklı ailelerde benzer doğum sırasına sahip olan çocuklar benzer davranış ve tutumlar gösterir. Aile içindeki doğum sırası aile içindeki konumun belirleyicisi olabilir. Ancak, aile ortamı, aile değerleri, ve kültürü aile içindeki konumun belirleyicisi olabilir. Aile bütünlüğünü anlamak için ailedeki tüm bireylerin yaş ve cinsiyetlerini ve birbirleri ile ilişkilerini öğrenmek gerekir.

Adler’in Yaklaşımı Temel Kavramlar Aile bütünlüğü: Aile içindeki konum 0-8 yaş arasında belirlenir. Kardeşler arasındaki yaş farkı aile bütünlüğünde belirleyicidir. Yaş farkının 6 ve daha fazla olduğu ve cinsiyetlerin farklı olduğu durumlarda çocuklar aynı aile bütünlüğü içinde yer almazlar.

Adler’in Yaklaşımı Temel Kavramlar Aile bütünlüğü: Aile içindeki her bir birey aile ortamı ve çocuğun yaşam tarzının gelişimi üzerinde etkilidir. Çocuklar aile ortamında hayatta neyin değerli olduğunu öğrenirler. Çalışan rolüne ilişkin ilk algılar ailede öğrenilir. Aile ortamına ilişkin alınan bilgiler, iş ortamındaki ilişkilerin anlaşılmasına yardımcı olabilir.

Adler’in Yaklaşımı Doğum sırası: Aile içindeki konumu belirleyebilir. Kişilik özeliklerini belirleyebilir (örn. 1. çocuklar baskın, kuralcı olabilir). Kariyer danışmanlığında bilgi toplama aracı olarak kullanılır. Bireyin çalışan ve iş arkadaşı olarak kendini nasıl gördüğü, iş ortamında bir grubun parçası olarak nasıl çalışacağı hakkında fikir verebilir. Meslek seçimini, mesleki ilgileri ve değerleri etkileyebilir. İlk olan çocukların yüksek statülü işlerdeki oranı yüksektir. İlk olan çocuklar sorumluk sahibi ve liderdirler.

Adler’in Yaklaşımı Yaşam tarzı: Kişiliği açıklayan herşeyi içerir. Erken çocukluk döneminden etkilenir, 4-5 yaşlarında yerleşik hale gelir. Bireyin yaşamdaki engelere nasıl uyum sağladığını ve amaçlarına ulaşmak için ne gibi çözümler yarattığını belirler.

Adler’in Yaklaşımı Yaşam tarzı: Üç temel yaşam görevini (Meslek, toplumsallık ve sevgi) içerir. Bireylerin neden bir mesleği seçtikleri ve ne tür mesleki işlevleri olacağı hakkında bilgi verir. Kararsızlık içeren bireyler mesleki kararsızlık yaşar.

Adler’in Yaklaşımı Yaşam tarzı: Danışma sürecinde bireylerin yaşam tarzı ve yaşam görevlerini nasıl yerine getirdikleri üzerinde durulur. Yaşam görevlerine ilişkin bilgi ‘Yaşam Kariyer Değerlendirmesi’ mülakatı ile alınır. Bu mülakat iş deneyimi, eğitim, boş zaman etkinlikleri, sıradan bir gün, güçlü yönler ve engeller alt başlıklarını içerir.

Adler’in Yaklaşımı İlk çocukluk anıları: 8 yaşından önce olmuş olaylara ilişkilidir. Çocukluktaki mesleki ilgilere yönelik bilgiler içerir. Farklı meslek gruplarını ayırmada ve mesleki rehberlikte kullanılabilir. Analiz edildiğinde, meslek alanı seçimini belirleyebilir.

Adler’in Yaklaşımı Sosyal ilgi: Topluma ait olma duygusudur. Doğuştan gelen bir potansiyeldir. Güvene, işbirliğine, eşitliğe dayalı aile ortamında gelişir. Mesleki üretkenlik toplumsal ilginin göstergesi olabilir. Arttıkça işteki doyum artar. Düzeyi hakkında kariyer danışmanlığı sürecinde bireyden bilgi alınır.

Adler Yaklaşımında Kariyer Danışmanlığı Süreci İlgi envanterleri kullanılmaz. İlgiler, değerler ve beceriler meslekle eşleştirmek için değerlendirilmez, bu özeliklerin katkı sağlama, ait olma, işbirliği yapma anlamında nasıl kullanıldığı değerlendirilir. Kariyer Danışmanlığının Aşamaları: Danışma ilişkisinin kurulması. Danışanın probleminin bütüncül bir yaklaşımla değerlendirilmesi ve bilgi (ilk anılar, doğum sırası rüyalar vb.) toplanması. Danışandan alınan bilgilerin yorumlanması. Etkili olmayan inanç ve davranışların yerine etkili olanların koyulması.

Adler Yaklaşımında Kariyer Danışmanlığı Süreci Savikas (2009) Kariyer Stili Danışmanlığı: Danışanların beceri, değer ve ilgilerini işe ait olma katkı sağlama ve işbirliği anlamında nasıl kullandıklarına önem verir. Birinci aşaması ‘Kariyer Stili Mülakatıdır’.İkinci aşaması ‘Kariyer Stili Değerlendirmesi’dir.Üçüncü aşamada elde edilen bilgiler özetlenir ve son aşamada kariyer danışmanlığı sürecine geçilir.

Adler Yaklaşımının Değerlendirmesi Adler’den çok sonra, kariyer danışmanlığı uygulamaları geliştirilmiştir. Doğum sırası, ilk anılar ve sosyal ilgi sıklıkla araştırılan kavramlardır. Yaklaşımı destekleyen yeterli sayıda araştırma bulgusu bulunmamaktadır.

Ann Roe’nun Yaklaşımı Erken çocuktaki çevre, kişilik gelişimi ile meslek seçimi arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Doğuştan gelen psikolojik yatkınlıklar, güçlü ve zayıf yönler, ailenin çocuk yetiştirme biçimi ile etkileşime girer, bu durum ihtiyaçları ortaya çıkarır, ihtiyaçlar ise bireyin belli iş gruplarına yönelmesine neden olur. Murphy’nin ve Maslow’un kuramından etkilenmiştir. Aile stilinin bireyin ihtiyaçları ile ilişkisini ve bunların yetişkinlikteki yaşam biçimi ile ilişkisini incelemiştir.

Erken Çocukluk Dönemindeki Aile İçi İletişim Bireyin ihtiyaçlarını karşılamak için geliştirdiği stil, çocuklukta maruz kalınan aile stili ile ilgilidir. Her ailede baskın bir çocuk yetiştirme stili vardır. Çocuk yetiştirme stillleri: Çocuğa duygusal yoğunlaşma (aşırı koruyuculuk ve aşırı talepkarlık arasında değişir). Çocuktan kaçınma (duygusal olarak red ve ihmal etme arasında değişir). Çocuğun kabulü (rahat kabul etme ve severek kabul etme arasında değişir).

Ann Roe’nun Yaklaşımı Anne-baba çocuk arasındaki ilişki, ilgi, ihtiyaç ve tutumları, bunlar da meslek seçimini belirler. Koruyucu olan ailelerin çocukları ödül ve geri bildirim sağlayan mesleklere yönelirler. İhmal edilen çocuklar, insanlardan uzak, nesnelere yönelik meslekleri seçerler. Kabül edilen çocuklar, ilgilerini dengeleyebilecekleri mesleklere yönelirler.

Ann Roe’nun Yaklaşımı Çocukluktaki aile ortamı yetişkinlikte ilgi ve tutumları etkiler. Aile ortamının etkilerine göre insanlara yönelik ya da insanlara yönelik olmayan meslekler seçilir. İnsanlara yönelik meslekler: hizmet, iş bağlantısı, örgütler, genel kültür, sanat ve eğlence. İnsanlara yönelik olmayan meslekler: teknoloji, açık hava, bilim.

Ann Roe’nun Yaklaşımı Her bir meslek grubunda altı iş düzeyi bulunur: Profesyonel yönetici I Profesyonel yönetici II Yarı profesyonel yönetici Beceri sahibi olanlar Az beceri sahibi olanlar Becerisi olmayanlar

Ann Roe’nun Yaklaşımının Değerlendirmesi Bir çok kariyer gelişimi kuramına temel oluşturmuştur. Aile stilllerini üçe ayırmak, tüm çocukluk dönemi boyunca bireyin bir stile maruz kaldığını söylemek güçtür. Teoriyi destekleyen araştırmalar sınırlıdır ve yöntemsel sıkıntılar içermektedir. Önerilen bazı kavramları uygulamak güçtür. Roe, sonraki yıllarda bireyin yetişkinlikteki deneyimlerinin de meslek seçimini etkilediğini belirtmiştir.

Myers Briggs Tip Teorisi MBTI, Jung’un teorisindeki kolay ölçülebilen, ayırt edilebilen kişilik özeliklerini ve yargılama-algılama boyutunu içerir. MBTI’ye temel oluşturan, Jung’un teorisindeki temel kavramlar: Kişilik tutumları : dışa dönüklük, içe dönüklük. İşlevler: düşünme, duyumsama, sezme, hissetme.

Myers Briggs Tip Teorisi MBTI 4 boyut üzerinden puan verir: İçe dönüklük-dışa dönüklük Duyumsama-sezgi Düşünme-hissetme Yargılama-algılama Farklı formları vardır M Formunda 93 madde bulunur. Türkçe formunda (Soyiç, 1999) 94 madde vardır.

Myers Briggs Tip Teorisinin Temel Kavramları Jung’un kişilik tiplerine dayalı temel kavramlar: İçe dönüklük ve dışa dönüklük karar vermede kullanılan tercihlerdir. Dışa dönükler fiziksel ve sözel olarak aktiftir, başarı motivasyonları yüksektir, kendilerini dış dünyaya göre ayarlarlar, insalarla yoğun iletişim içeren işlere yönelirler, sesli ortamlarda çalışabilirler. İçe dönüklerin davranışları öznel etkenlere göre belirlenir, dinlemeyi tercih ederler, tek başlarına çalışabilecekleri yoğunlaşabilecekleri işleri ve bölünmeden çalışabilecekleri sesiz ortamları tercih ederler.

Myers Briggs Tip Teorisinin Temel Kavramları Algılama ve yargılama, bilginin nasıl alındığı ve değerlendirildiği ile ilgilidir. Sürekli algılamaya yönelik tutumu olan bireyler sürekli bilgi alır ve karar veremezler. Sürekli yargılamaya yönelik tutumu olan bireyler yeterince algılamadan yargıya varabilirler. Algılama için gerekli iki işlev düşünme ve hissetmedir. Düşünmeyi tercih eden insanlar olay yada fikre tarafsız yaklaşır, duygularını göstermezler, başkalarının isteklerini duygularını dikkate almadan karar verirler. Hissetmeyi tercih edenler özenel değerlendirme yaparlar duygularına göre karar verirler. İş yerinde uyumu tercih ederler, başkalarının duygularına önem verirler.

Myers Briggs Tip Teorisinin Temel Kavramları Sezgi ve duyumsama algının iki işlevidir. Duyumsama duyu organları ile bilgiyi almadır. Duyumsamayı tercih edenler, iyi bir gözlemcidirler ve detayları hatırlarlar. İşlerini belli bir sırada yapmayı tercih ederler, dikkatli, düzenli ve sabırlıdırlar. Sezgi bilinçaltından etkilenir ve gelecekte olabilecekleri algılamamıza yardımcı olur. Sezgisel tipler yaratıcıdır, hayal dünyaları geniştir, rutin işlerden hoşlanmazlar, detaylar konusunda dikkatli ve sabırlı değildirler.

Myers Briggs Tip Teorisinin Temel Kavramları Bireylerin iş arama davranışları tercih ettikleri işlevlere göre değişir: Sezgisel bireyler, iş arama sürecine neler olabileceği hakkında daha hazırlıklıdırlar. Düşünmeyi tercih edenler, iş arama sürecini bir bütün olarak değerlendirirler, strateji geliştirirler. Duygulara ağırlık verenler iş arama sürecinde kişisel değerlerine öncelik verirler. Başkalarının duygularına duyarlıdırlar.

MBTI'de yer alan 16 Tip MBTI de yer alan 16 kategori insanların enerjiyi nasıl (dışa dönüklük-içe dönüklük) aldıkları, bilgiyi ne yolla aldıkları (duyumsal mı, sezgisel mi) dış dünyayla nasıl ilgilendikleri (yargılayarak mı algılayarak mı) ile ilgilenir. 16 Myers Briggs Tipi : İçe dönük, duyumsal, düşünce odaklı, yargılayıcı tip İçe dönük, duyumsal, duygu odaklı, yargılayıcı tip İçe dönük, sezgisel, duygu odaklı, yargılayıcı tip İçe dönük, sezgisel, düşünce odaklı, yargılayıcı tip İçe dönük, duyumsal, düşünce odaklı, algılayıcı tip İçe dönük, duyumsal, duygu odaklı, algılayıcı tip İçe dönük, sezgisel, duygu odaklı, algılayıcı tip İçe dönük, sezgisel, düşünce odaklı, algılayıcı tip

MBTI'de yer alan 16 Tip Dışa dönük, duyumsal, düşünce odaklı, algılayıcı tip Dışa dönük, duyumsal, duygu odaklı, algılayıcı tip Dışa dönük, sezgisel, duygu odaklı, algılayıcı tip Dışa dönük, sezgisel ,düşünce odaklı, algılayıcı tip Dışa dönük, duyumsal, düşünce odaklı, yargılayıcı tip Dışa dönük, duyumsal, duygu odaklı, yargılayıcı tip Dışa dönük, sezgisel, duygu odaklı, yargılayıcı tip Dışa dönük, sezgisel, düşünce odaklı, yargılayıcı tip

MBTI’nin Kariyer Danışmanlığında Kullanılması MBTI hem kavramsal çerçeve olarak hem de süreçte kullanılmaktadır. MBTI’yi kullanabilmek için, bu ölçme aracı ile ilgili eğitim almak gerekir. Myers Briggs tip teorisi danışanların kişilik tipini belirlemede ve mesleklerle bu tipi eşleştirmede kullanır. MBTI’yi kullanan danışmanlar, danışanın güçlü olan işlevlerinden başlayıp diğer işlevlerin de kullanılmasını teşvik etmelidirler.

Myers Brigss Tip Teorisinin Değerlendirmesi Kariyer danışmanlığı sürecinde MBTI yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak bazı araştırmacılar: MBTI'nin geçerli ve güvenilir olduğuna dair kanıtları yeterli bulunmamaktadır. Kariyer danışmanlığı sürecinde sağladığı katkılara yönelik bulguların da yeterli olmadığını öne sürmektedir.

Sonuç Psikodinamik yaklaşımlar kariyer gelişiminde erken çocukluk deneyimlerini vurgular. Bu yaklaşımlar günümüz güncel kariyer kuramlarını (örn. Super, Holland) etkilemiştir. Psikodinamik kuramlar üzerinde araştırmalara gereksinim bulunmaktadır.