Zehirli ve Zehirsiz Doğa Mantarları Yrd.Doç. Dr. Halil DEMİR Twitter: @halildem www.netgazete.com.tr www.demirhalil.blogspot.com

Mantar nedir? Mantarlar klorofil taşımayan, parazit veya saprofit olarak yaşayan ve sporla üreyen canlı organizmalardır. Bazı mantarlar alglerle simbiyotik bir hayat kurarak likenleri meydana getirirler. Bazılarının tıbbi etkisi vardır ve ilaç etken maddesi eldesinde kullanılır. Örn.Claviceps purpurea

Bazıları antibiyotik meydana getirirler. Örn. Penicillium türleri Taşıdıkları enzimlerden dolayı alkolik fermantasyonlar yapanlar alkollü içki yapımında kullanılırlar. Örn. Saccharomyces türleri Bazıları ise hayvanlarda ve bitkilerde hastalık yaparlar. Örn. Candida albicans

Bazı mantarların taşıdığı zehirli bileşikler bir takım hastalık belirtilerine neden olurlar ve bu belirtiler mantar zehirlenmesi olarak tanımlanır. Yeryüzünde bulunan mantar türleri içerisinde zehirli olanların sayısı 100 civarındadır. Öldürücü zehirlenmelere yol açanların sayısı ise 10’u geçmez.

Mantar zehirlenmelerinin nedenleri Türkiye’de mantar zehirlenmelerinin başlıca nedeni; halk arasında, özellikle kırsal kesimde, ormanlardan veya çayırlardan mantar toplayıp yeme alışkanlığının oldukça yaygın olmasıdır. Bazı yörelerde toplanan yabani mantarlar pazarlarda satılmaktadır. Yenen mantarlar ve zehirli mantarlar yan yana yetişebilirler ve bazıları da birbirlerine çok benzerler.

Mantar zehirlenmelerinin nedenleri Mantarın besin değeri hakkındaki yanlış bilgiler ve halk arasında yenen ve zehirli mantarları birbirinden ayırt etmeye yaradığı iddia edilen bazı yanlış inanışlar da zehirlenmelerde rol oynamaktadır.

Yanlış inanışlar Halk arasında zehirli ve yenen mantarları birbirinden ayırt etmeye yaradığı söylenen aşağıdaki inanışların bilimsel değeri yoktur. Mantar koparılınca zehirli ise iç kısmının rengi hemen mavileşir. Mantar gümüş bir kaşık veya para ile kaynatıldığında, mantar zehirli ise gümüş kararır. Halbuki kararmaya kükürt neden olur. Zehirli mantarları salyangozlar yemezler. Çayırlarda yetişen mantar türleri zehirsizdir.

Yanlış inanışlar Hoş kokulu ve lezzetli olan ve şapkasından bir parça koparıldığında iç kısmının rengi değişmeyen mantarlar tehlikesizdir. Ağaçlar üzerinde yetişen mantarlar zehirsizdir. Tuzlu veya sirkeli suda kaynatmak mantarın zehirliliğini ortadan kaldırır. Zehirli veya yenen mantarlar ayrı ayrı topraklarda yetişir. Kurutulmuş mantar zehirli değildir. Pişirmek mantarın zehirliliğini ortadan kaldırır. Mantarı yoğurtla yemek zehirlenmeyi önler.

Türkiye’nin Zehirli Mantarları Ülkemiz uygun ekolojik koşullar nedeniyle mantar florası yönünden oldukça zengindir. Gerçekten de sonbahar mevsiminde Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz bölgelerindeki ormanlar gezilirse, bu ormanlar hem mantar türü hem de yetişen mantarın miktarı yönünden çok zengin olduğu göze çarpar. Mantar zehirlenmelerinin ve bu zehirlenmeden kaynaklanan ölümlerinin minimuma indirilmesi ancak iki aşamada mümkündür.

Türkiye’nin Zehirli Mantarları Birincisi: Zehirli mantarlar halkımıza yeteri miktarda tanıtılmalıdır. İkincisi: Zehirlenme tedavilerinde yeni yöntemler geliştirilmelidir. Mantar zehirlenmelerinde tedavinin ilk aşamasını zehirlenmeye sebep olan türün teşhis edilmesi oluşturur. Zehirli mantarlar sebep oldukları sendromlara göre gruplandırılırlar.

Türkiye’nin Zehirli Mantarları Phalloides sendromuna neden olan türler Pantherine sendromuna neden olan türler Muskarin sendromuna neden olan türler Psilosibin sendromuna neden olan türler Gyromitra sendromuna neden olan türler Orellanus sendromuna neden olan türler Gastrointestinal sendromuna neden olan türler Çiğ yendiğinde zehirli olan türler Alkolle alınınca zehirli olan türler

Türkiye’nin Zehirli Mantarları 10. Paxillus sendromuna neden olan türler 11. Coprinus sendromuna neden olan türler Her sendromun mantar türüne bağlı olarak zehirlenme belirtilerinin ortaya çıkma süresi, şekli ve sonucu birbirinden tamamen farklıdır. Dolayısıyla her grup için farklı tedavi yöntemleri gerekir.Bu nedenle zehirlenme tedavisi 3 evrede gerçekleştirilir.

Türkiye’nin Zehirli Mantarları 1. Evre: Arazi evresidir. Yenen mantar araziden toplanır. Bu mümkün değilse hastanın kusmuklarından spor örnekleri alınır. 2. Evre: Laboratuvar evresidir.Elde edilen mantar veya mantara ait sporlar taksonomist tarafından teşhis edilir. Zehirli tür saptanır. 3.Evre: Klinik evresidir. Gerekli tedavi hekimler tarafından gerçekleştirilir. Ülkemizde bugüne kadar yapılan çalışmalarla az zehirli, zehirli, öldürücü zehirli durumda olan 68 takson belirlenmiştir.

Coprinus Sendromuna neden olan tür 1. Coprinus atramentarius Sınıf : Basidiomycetes Takım : Agaricales Familya: Coprinaceae

1. Coprinus atramentarius Şapka: 3-10 cm çapında Gençken oval, daha sonraları yaygınlaşarak büyür. Yüzeyi merkezden dışa doğru gri-kahverengi bir zemin üzerinde kahverengi veya sepya rengi (ahşap yanığı, kahverenginin bir tonu) pulcuklarla kaplıdır. Bu pullar ortada daha yoğundur. Mantar yaşlanınca pulsuz hale gelir.

1. Coprinus atramentarius Şapka: Kenarları diğer kısımlara göre daha soluk renkte ve loplu, şapka ortasına doğru kenarlardan 2/3’lük kısım yivli çizilidir. Şapka, yaşlı mantarlarda kenarlardan itibaren eriyip mürekkepsi damlacıklar halinde toprağa düşer.

1. Coprinus atramentarius Sap: 4-15x0,5-1,5 cm Silindirik, çok hafifçe uç kısmına doğru sivrilir, dip kısmı ise toprak içine doğru uzanan biçimdedir. Sapın içi tünel şeklinde oyuk olup gevrek ya da kırılgandır. Sapın yüzeyi üst kısımlarda beyaz, alt kısımlarda beyaz zemin üzerinde pullu

1. Coprinus atramentarius Et: Beyazımsı, İnce Az kokulu Tadı hoş fungus tadındadır. Lameller: Gençken gri beyaz Daha sonra gittikçe artan kırmızı-kahverengiden siyaha kadar değişen bir değişim izlenir. Bu renk değişimi şapka kenarındaki lamellerden başlar ve lameller de erir.

Doğadaki bulunma yerleri 1. Coprinus atramentarius Sık,enli ve kenarları genç iken beyazımsı-pamuksu, daha sonra siyah ve düzgün bir hal alır. Doğadaki bulunma yerleri Genelde sık kümeler halinde, nadiren tek olarak orman kenarlarında, parklarda, dere ve çayların kenarlarındaki kumlu topraklı bahçelerde, kavaklıklarda, patika ve patika kenarlarında Besince zengin topraklarda Toprağa gömülü veya çürümekte olan keresteler üzerinde Çoğunlukla sonbahar, nadiren de ilkbahar aylarında yetişir.

Yayılışı: Doğu Karadeniz, Elazığ, Malatya, Isparta, Konya, Van, Eskişehir, Akdeniz Bölgesi, Aksaray, Kars, Muş ve Bitlis civarında bol miktarda bulunmaktadır.

Makroskopik özellikleri Gastrointestinal zehirlenmelere neden olan tür 2. Boletus satanas: Ayı mantarı Sınıf : Basidiomycetes Takım : Boletales Familya: Boletaceae Makroskopik özellikleri Şapka: 10-30 cm çapında Gençken yarı küresel sonra kuvvetlice konveks (dış bükey), düzleşir veya yastık biçimine doğru şekil alır. Şapkanın yüksekliği 3-4 cm kadar Şapkanın yüzeyi nemli iken biraz yapışkan, hafif dalgalı, kıvrımlı Renk genç iken beyazımsı gri, açık grimsi sarı, daha sonra toprak rengi, yeşilimsi-paslı kahverengi, zeytuni tonda

2. Boletus satanas Bazı yerlerde beyazımsı krem veya açık kahverengi zeytuni renkte Şapkaya üstten bakınca sanki açık renkli bir taş veya kafatası gibi görünür.

2. Boletus satanas Sap: 10-12x2-8 cm İç kısmı dolu, başta sıkı sonra süngerimsidir. Sapın yüzeyi üst ve alt kısımları örten ve açık sarıdan kırmızıya değişen renklerde, kalınlığı az olan bir ağsı örtü ile kaplanmıştır. Genç saplarda bu örtü yoktur. Sap genç iken üst kısımlarda koyu karmin kırmızı bir renge sahip iken sonradan sarımsı açık kahverengi bir renk alır. Sapın dip kısmında çok kısa rizomorfoid eklentiler bulunmaktadır.

2. Boletus satanas Et: Açık sarı, kesilince hızla mavileşir. Tüp ve sapın üst kısımlarında diğer kısımlara göre daha kuvvetli sarı Sapın etinde kirli kahverengi-kırmızı lekeler ve alanlar vardır. Kokusu hoş değildir, leş gibi kokar. Tadı tatlımsıdır.

2. Boletus satanas Tüpler: Por kısımlarında genç iken koyu sarı, sonradan gittikçe artan kırmızı ve kenarlara doğru ise turuncu kırmızı renge sahiptir. Tüplerin porları çok küçük Tüpler 0.8-1-2.5 cm uzunlukta Sarıdan zeytuni-yeşil renge kadar değişen renklerde, kesildiği zaman oldukça kuvvetli maviden yeşilimsi maviye kadar değişen bir renk alır.

Doğada bulunma yerleri Kayın ve meşe ağaçlarının yanında gruplar halinde yetişen mikorizal bir fungusdur. Kalkerli (kireç taşı) toprakları sever. Özellikle ılıman iklime sahip yerlerde yaz ve sonbahar aylarında ortaya çıkar. Yayılışı Akdeniz Bölgesi, Artvin ve Bursa civarında belirlenmiştir.