TIBBİ ATIKLARIN YÖNETİMİ HAZIRLAYANLAR Uzm. Dr. Neşe KAZAZ Kim. Müh. Musa ÖZDEMİR

ANAHTAR TANIMLAR TIBBİ ATIKLAR Sağlık kurumlarının aktiviteleri sırasında üretilen enfeksiyöz, patolojik ve kesici- delici atıklar Ek-2 de listelenmiştir

ANAHTAR TANIMLAR (Devam) ENFEKTE ATIK Kan ve kan ürünleri ihtiva eden tüm vücut sıvıları İnsan doku, organ ve anatomik parçaları Otopsi, fetüs atıkları ve diğer patolojik atıklar Enfekte havlular, kıyafetler,eldivenler, önlükler, laboratuar kıyafetleri İzolasyon koğuşlarının ve hemodiyaliz ünitelerinin atıkları Bakteri ve virüs hava filtreleri Laboratuar kültür ve besiyerleri Enfekte laboratuar hayvanları

ANAHTAR TANIMLAR (Devam) PATOLOJİK ATIKLAR Cerrahi ve otopsiler sonucu ortaya çıkan doku, organ, vücut parçaları, insan fetüsü ve hayvan leşleri KESİCİ –DELİCİ ATILAR İğne, hipodermik iğneler,bistüri ve diğer bıçaklar, infüsyon setleri, testere, kırılmış cam parçaları ve çiviler STERİLİZASYON Fiziksel, kimyasal veya mekanik veya radyasyon ile mikroorganizmaların azaltılması (%99,9999 dan fazla mikroorganizmanın öldürülmesi)

TEHLİKELİ ATIK YÖNERGESİ Enfeksiyöz atık H9 Ek-3 91/689/eec Enfeksiyöz maddeler, mikroorganizmalar veya bunların toksinleri aracılığıyla insanlarda ve diğer yaşayan organizmalarda hastalığa yol açar

TEHLİKELİ TIBBİ ATIKLAR Enfeksiyöz Patolojik Kesici-delici Kimyasal Ağır metaller Basınçlı kaplar Radyoaktif atıklar Ekotoksikler Farmasötik Genotoksik

KİMLER RİSK ALTINDA? Doktorlar ve hemşireler Hastalar Hastane yardımcı personeli Atık toplama ve bertaraf personeli Halk

Tıbbi Atığın Halk Sağlığı Riskleri AİDS Hepatit B ve C Prionlar Radyoaktif madde etkileri Taşıyıcılar tarafından (kemirici ve sinekler) patojenlerin yayılması

ATIK YÖNETİM PİRAMİDİ ENGELLEME AZALTMA TEKRAR KULLANIM GERİ DÖNÜŞÜM ENERJİ KAZANMA BERTARAF ETME

ENTEGRE ATIK YÖNETİMİ azaltma, ayrıştırarak toplama, geçici depolama, taşıma istasyonlarının kurulması, taşıma, düzenleme, bertaraf, kuruluşların düzenlenmesi, evsel, tıbbi, tehlikeli atıkların kontrol periyodunun izlenmesi ve sonlandırılması

HASTANE ATIK ÜRETİMİ (YATAK SAYISINA GÖRE) Yatak Sayısı Toplam Atık kg/yatak/gün Enfekte Atık (total atıktaki %) <100 2.59 13.3 100-299 4.70 15.0 300-499 5.67 14.9 >500 5.83 Toplam Ortalama 4.18

HASTANE ATIK ÜRETİMİ (KAYNAĞA GÖRE) Kaynak Günlük atık üretimi (kg/yatak) Üniversite Hastanesi 4.1-8.7 Devlet Hastanesi 2.1-4.2 Taşra Hastanesi 0.5-1.8 1. Basamak Sağlık Merkezi 0.05-0.20

TÜRKİYEDEKİ ATIK MİKTARI ( ton/yıl) Hastane sayısı : 1217 Yatak sayısı : 187.788 Yatak kapasitesi doluluk oranı : % 66.2 Tıbbi atık üretimi(kg/yatak/gün) : 2 Total tıbbi atık üretimi (gün) : 249 ton Toplam tıbbi atık miktarı (yıl) : 90.750 ton

TIBBİ ATIK KONTROLÜNÜN DÜZENLENMESİ 1993 tarihli eski düzenlemenin yerine, 22 temmuz 2005 te 25883 sayılı yönetmelik yayınlandı

TANIMLAR Ünite Evsel katı atık Tıbbi atık Enfekte atık Patolojik atık Geçici depolama Bertaraf Düzenli depolama tesisi Tıbbi atık torbası/konteyner Uluslararası biyotehlike amblemi Tıbbi atık sorumlusu Taşıma Konteyner(depolama) Düzenlendi

TANIMLAR (Devam) Ambalaj atıkları Tehlikeli atık Kesici-delici atık Farmasötik atık Genotoksik atık Kimyasal atık Ağır metalleri yüksek oranda içeren atık Basınçlı kaplar Kontaminasyon Yakma tesisi Otoklav torbaları Kesici –delici atık kabı Sterilizasyon Biyolojik indikatör Kimyasal indikatör Yerleşme alanı Önlisans/lisans İlave edildi

GÖREVLER, YETKİLER VE YÜKÜMLÜLÜKLER Tıbbi atık üreticileri; Her ünite atık yönetim planını hazırlar Tıbbi, evsel, tehlikeli, ambalaj atıklarını ayrıştırarak toplar Ayrı ayrı taşır Geçici depolama ünitesi oluşturur İlgili personeli eğitir Tıbbi atık bertarafının maliyetini finanse eder “KİRLETEN ÖDER” Oluşturulmuş tıbbi atıkların kayıtlarını tutar ve her yılın sonunda valiliğe bilgi verir

GÖREVLER, YETKİLER VE YÜKÜMLÜLÜKLER ( Devam) Tıbbi atık üreticileri kurumlarının atık yönetim planını hazırlamak zorundadır Tıbbi atık yönetim planı içeriği; Ek -2 de listelenmiş atıkların ayrıştırılması Toplama ve taşıma için gerekli araç ve aletler Atıkların miktarı Toplama sıklığı Geçici depolama sistemi Toplama araçlarının temizlenmesi ve dezenfeksiyonu Kaza halinde alınması gereken önlemler Görevli personeli ve onların eğitimlerini kapsar

GÖREVLER, YETKİLER VE YÜKÜMLÜLÜKLER ( Devam) BELEDİYELER Tıbbi atık yönetim planını hazırlarlar Geçici depolama ünitelerinden tıbbi atıkları toplar ve taşır Tıbbi atık bertaraf/sterilizasyon tesislerini kurar ve yönetir Tıbbi atık bertaraf/sterilizasyon tesisleri için önlisans ve lisans alır Taşıma araçlarına taşıma lisansı sağlar İlgili personeli eğitir Toplanmış, taşınmış, bertaraf edilmiş tıbbi atıkların kayıtlarını tutar

GÖREVLER, YETKİLER VE YÜKÜMLÜLÜKLER ( Devam) Tıbbi atık yönetim planı : Tıbbi atık üreten sağlık kurumlarını Kurumlarda üretilen tıbbi atık miktarını Sağlık kurumlarının geçici depolama sistemlerini Tıbbi atıkların toplanmasında kullanılan alet ve araçları Taşıma araçlarının temizlik ve dezenfeksiyonunu Kaza halinde alınması gereken önlemleri Sorumlu personel ve eğitimlerini Tıbbi atık bertaraf sistemlerini kapsar Tıbbi atık yönetim planı büyük şehirlerde büyük şehir belediyesi tarafından hazırlanır ve yürürlüğe konur.

AYRIŞTIRARAK TOPLAMA Tıbbi atıkların toplanması kırmızı plastik torba/poşetlerde toplanmalı Torbaların teknik özellikleri aşağıda verilmiştir; - Yırtılma, patlamaya karşı dayanıklı ve kolay taşınabilir - Orijinal orta dansiteli polietilen hammadden yapılmış ve tabanı çift dikişli - Çift kat kalınlığı 100 mikron - Minimum taşıma kapasitesi 10 kg - Her iki yüzünde uluslararası “biyotehlike amblemi” ve “dikkat tıbbi atık” yazısının olmalı Torbalar toplam volümünün maximum ¾ ü kadar doldurulmalı ve daha sonra sıkıca bağlanmalıdır. Gerekirse ikinci torba kullanılabilir. Bu torbalar tekrar kullanılmaz ve dönüştürülmez.

AYRIŞTIRARAK TOPLAMA Kesici-delicilerin toplanması plastik veya kartondan yapılmış özel kutularda veya konteynerlerde toplanır Kesici –delici kutuları şu özelliklere sahiptir: - Yırtılma, kırılma ve patlamaya karşı dayanıklı - Geçirgen olmayan - Karıştırılamayan veya açılmayan - Her iki yüzünde uluslararası “biyotehlike amblemi” ve “dikkat tıbbi atık yazısı” olmalı - Kutular veya konteynerler toplam volümün max ¾ kadar doldurulmalı ve asla sıkıştırılmamalıdır

AYRIŞTIRARAK TOPLAMA

ÜNİTE İÇİ TAŞIMA Tıbbi atık torbaları aşağıda belirtildiği şekilde özel konteynerlerde taşınmalıdır; Eğitimli personel Tekerlekli ve kapaklı Paslanmaz çelik veya plastik materyal Köşeleri yükleme ve boşaltmada hasar olmaması için keskin olmamalı Temizlenmesi ve dezenfeksiyonu kolay olmalı Turuncu renkli Uluslararası “biyotehlike amblemi” ve “dikkat tıbbi atık” yazısı olmalı

ÜNİTE İÇİ TAŞIMA (Devam) Her çeşit atık farklı konteynerlerde taşınmalı Konteynerler her gün silinmeli ve desenfekte edilmelidir DİKKAT TI DİKKAT! TIBBİ ATIK DİKKAT ATIK DİKKAT TIB DİKKAT TIBBİ ATIK

ÜNİTE İÇİ TAŞIMA (Devam) Tıbbi atık poşetleri asla ellenmemeli

ÜNİTE İÇİ TAŞIMA (Devam) Evsel atıklar geçici depolama ünitesine evsel atık konteynerleri vasıtası ile taşınmalı

GEÇİCİ DEPOLAMA 20 YATAK VE ÜZERİ Ek-1 de listelenmiş olan 20 yatak üstü kuruluşlar geçici depolama üniteleri inşa etmek zorundadırlar 20 YATAKTAN AZ Ek-1 de listelenmiş olan 20 yatak altı kuruluşlar geçici depolama ünitesi olarak konteyner kullanmak zorundadırlar

GEÇİCİ DEPOLAMA (Devam) YATAKSIZ TEDAVİ KURUMLARI Ek-1 de listelenen yataksız tedavi kurumları atıklarını en yakın geçici depolama ünitesine taşımak zorundadır

GEÇİCİ DEPOLAMA (Devam) Geçici depolama ünitelerinin teknik özellikleri; İki ana formda olmalıdır (tıbbi-evsel) Minimum iki günlük kapasitesi olmalıdır Geçirgen olmamalıdır Kolay silinmeli ve dezenfekte edilmelidir İyi ışıklandırılmış ve pasif havalandırılmış olmalıdır Kapılar dışarı doğru açılmalı veya sürgülü kapı olmalıdır Kapılar turuncuya boyanmalıdır Atık toplama araçları kapıya kolay yanaşmalı Gıda hazırlama alanlarına veya gıda stoklarına yakın olmamalı Kuru sistem ile temizleme yapılmalıdır

GEÇİCİ DEPOLAMA (Devam) 20 yatak altındaki sağlık kuruluşları konteynerler kullanmak zorundadırlar Konteynerler: Minimum 2 gün kapasiteli Keskin köşeleri olmayan Görünen yüzeyleri turuncuya boyalı Uluslararası “biyotehlike amblemi” ve “dikkat tıbbi atık” yazısı içeren Gıda stoklarına yakın olmayan Her gün veya bir kaza sonrası hemen silinebilen formda olmalıdır

GEÇİCİ DEPOLAMA (Devam) Az miktarda tıbbi atık Ek-1 C de listelenen sağlık kuruluşları tıbbi atıkları; En yakın geçici depolama ünitesine veya konteynerine taşınır Belediyenin toplama araçlarına verilmelidir

TAŞIMA Belediyeler geçici depolama ünitelerinden atıkların alınması ve taşınmasından sorumludur

Eğitim Belediyeler veya sağlık kuruluşlarındaki tıbbi atıkla ilgilenen personel düzenli olarak eğitilmelidir. Bu eğitim programları sertifikalandırılmalıdır Eğitim programları şunları İçermelidir; -Atıkların toplanması -Atıkların taşınması -Atıkların geçici depolanması -Tıbbi atıkların sağlık riskleri -Herhangi bir kaza durumunda alınması gereken önlemler

FİNANSAL SORUMLULUK Tıbbi atık üreticileri atığın toplanması, taşınması ve bertaraf edilmesinin finansal sorumluluğunu almak zorundadırlar. Bu meblağ her şehirde lokal koşullara göre Mahalli Çevre Kurulları tarafında belirlenir ve açıklanır.

DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ POLİTİKASI DSÖ 2000 yılında kontamine şırıngaların yol açtığı enfeksiyonlar sonucu oluşan hastalıkları şöyle sıralamıştır: 21 milyon Hepatit B (HBV) enfeksiyonu (tüm yeni enfeksiyonların % 32 i) 2 milyon Hepatit C (HCV) enfeksiyonu (tüm yeni enfeksiyonların %40 ı) 260.000 HİV enfeksiyonu (tüm yeni enfeksiyonların %5 i)

Güvenli olmayan tıbbi atık yönetimi ölüm ve sakatlıklara yol açar

DSÖ tıbbi atıkların tanımlanması ve yönetiminde aşağıdaki prensipleri belirlemiştir Atıklar için çevresel iyi yönetim politikaları geliştirerek tıbbi atığa maruz kalma sonucunda oluşan risklerin sağlık çalışanları ve toplum açısından engellenmesi Atmosfere yayılan zehirli gazların azaltılması konusundaki global çabalara destek verme ve global değişimlerin başlamasını erteleme Stockholm kalıcı organik atıklar antlaşmasını desteklenmesi Basel tehlikeli ve diğer atıklar antlaşmasının desteklenmesi Yüksek ısıda yakma esnasında oluşan toksik atık yayılımının azaltılması

DSÖ STRATEJİLERİ Kısa dönem Geri dönüşümü kolaylaştırmak için şırıngaların tamamının aynı plastik maddeden yapılması PVC siz tıbbi cihazların seçilmesi Mümkün olan geri dönüşüm seçeneklerinin tanımlanması ve geliştirilmesi (plastik, cam gibi) Düşük dereceli yakma tesislerine alternatifler bulunması

DSÖ STRATEJİLERİ(Devam) Orta dönem Tıbbi atık sonucu oluşan sağlık problemlerinin azaltılması için gereksiz enjeksiyonların azaltılması yönünde çalışmalar yapılması Düşük düzeyde dioxin ve furana uzun süreli maruz kalmanın sağlık üzerine etkilerinin araştırılması Yakma tesisleri ile tıbbi atığa maruz kalmanın sağlık riskleri açısından kıyaslanması

DSÖ STRATEJİLERİ(Devam) Uzun dönem Dioxin ve furanlara maruz kalma, güvenli olmayan tıbbi atık yönetimi gibi durumların yol açtığı hastalıkları önleyebilmek için yakma dışı teknolojilerin geliştirilmesi Tıbbi atık yönetiminin ülkeler bazında geliştirilmesine rehberlik edilmesi Tıbbi atık konusunda ülkelerin ulusal plan ve politikalarının oluşturulup geliştirilmesinin desteklenmesi Basel anlaşmasında ortaya konduğu gibi tıbbi atıkların çevresel yönetim prensiplerinin gündemde tutulması Ülkelerde tıbbi atık yönetimi oluşturulmasına finansal destek olunması

İZMİRDE TIBBİ ATIKLARIN YÖNETİMİ Uzm. Dr. Neşe KAZAZ Kim. Müh. Musa ÖZDEMİR

EVSEL ATIK BENZERİ 1 Ziyaret edilen tüm hastanelerde (Kent Hastanesi hariç) riskli ve risksiz olan atıklar ayrıştırılmamış, çok miktarda evsel atıklar riskli atık olarak sınıflandırılmıştı ve pahalı bir yönetim gerektiriyordu. Eğer temel bir yönetim sistemi olsaydı, total atık miktarının %70-80’i risksiz olarak sınıflandırılır ve kolay ve ucuz yoldan idare edilebilirdi. Atık yönetiminde en iyi metot atıkların oluşumunu önlemek yanında yeterli satın alım ve depolama yönetimidir.

EVSEL ATIK BENZERİ 2 Hastanelerde yeterli miktarda farklı renkte torbalara ihtiyaç vardır Evsel atıklar çok miktarda kağıt, plastik, cam gibi riski olmayan atık içermektedir Özel kuruluşlara doğrudan satışlar yasak olduğu için geri dönüşüm birçok hastanede uygulanmamaktadır İyi uygulama: geri dönüştürülen materyali vakıflara verilmesi aylık gelir örneği: Plastik : 77 YTL Kağıt : 53 YTL Kep (mutfak) : 306 YTL Camın geri dönüşümü çok uygulanabilir değildir

ENFEKTE ATIKLAR Enfekte atıklar çoğunlukla normal evsel atık gibi muamele görmektedir, bu nedenle nasokomiyal enfeksiyon riski yüksektir Yüksek riskli atıklar ( ör. Mikrobiyoloji laboratuarındaki kültürler) ön işlemden geçirilmeden bertaraf edilmektedir Kırmızı renkli torbalar çok miktarda riski olmayan atık içerir (çoğunlukla ambalaj materyali) Zararlı atılar için atıkların ayrıntıları, belgeleri ve kayıtların tutulmamaktadır

KESİCİ-DELİCİ YÖNETİMİ 1 İğne kazalarının ana kaynağı iğne kılıfı ile tekrar kapatma olduğu için uzun yıllardır dünyada önerilmemektedir Ziyaretlerde iğne uçlarının >%30? nun kapatılmış olduğu görülmüştür Kesici-delici atıklar kırmızı torbalara muhafazasız atılmakta olup temizlik personeli açısından risk teşkil etmektedir

KESİCİ-DELİCİ YÖNETİMİ 2 Bazı hastaneler delinmez tek yön kesici-delici atık kutuları kullanmaya başlamıştır Kesici-delici atık kutuları kalitesi üreticilerine göre muazzam farklılıklar göstermektedir Birçok kesici-delici alet kutusu iğneleri çıkarma mekanizmasının düşük kaliteli olmasından dolayı kullanışsızdır Kesici-delici alet kutuları yöntemini bilmeden yanlış kullanımları da gözlenmiştir (çok doldurma vs.)

KESİCİ-DELİCİ YÖNETİMİ 3 Birçok hastanede kesici-delici atık kutuları için ayrılan bütçe sınırlıdır veya yoktur İyi çözüm: boş kutuların (mesela hemodiyaliz ünitelerinden çıkanlar) kesici-delici aletlerin biriktirilmesi için kullanılabilir Bunu geliştirebilmek için kutulatın uygulamaya uygun etiketlenmesi gerekir.

KİMYASAL ATIK Ayrı bir kimyasal atık yönetimi bir çok hastanede yoktu veya güncellenmemişti Sıvı kimyasal atıkların çoğu lağım sistemine atılmaktadır Kıymetli kimyasallar bile (örn. fotokimyasallar veya eski X-ray filmleri) ayrı ayrı toplanmamaktadır Kıymetli kimyasalların geri dönüşüm için özel kuruluşlara satılmasına izin verilmemektedir

DİĞER ZARARLI ATIKLAR Ağır metal ihtiva eden atıklar, sitotoksik atıklar vs. gibi diğer tehlikeli atıklarda ayrıştırılarak toplanmamaktadır Bu grup atıklarda (kimyasal atıklar gibi) evsel veya enfekte atıklar gibi bertaraf edilmektedir

LOJİSTİK DURUM 1 Hangi tür konteynerlerin kullanılacağına dair lojistik planlama yapılmamaktadır Geri dönüşüm için toplama kapları uygun değildi veya hiç yoktu Enfekte ve kesici-delici atıklar hasta ve ziyaretçilerle (çocuklar) içiçedir Sıklıkla enfekte atıklar uygun olmayan yerlerde toplanmakta ve depolanmaktadır Bazen temizlenmesi çok zor olan mukavva kutular atık toplanmasında kullanılmaktadır

LOJİSTİK DURUM 2 Kapaklı enfekte atık konteynerleri kolay kontamine olur ve hijyen problemi oluştururlar Enfekte atık konteynerleri atığın kolay atılabileceği mekanizmadan dizayn edilmelidir (mümkünse pedallı sistem) Riski yüksek olan taşınma esnasındaki kazalara sebebiyet vermemek için atık kapları çok aşırı doldurulmamalıdır

LOJİSTİK DURUM 3 Hastane ziyaretlerinde, tıbbi atıklar genellikle serbestçe ulaşılabilir durumdaydı. Örneğin şırıngaların kötüye kullanım riski vardı. Depolama ve taşıma konteynerleri internasyonal standartlara uygun olarak yapılmamıştır Depolama konteynerlerinin muhafazasında ve temizlenmesinde problemler görüldü Birçok hastanenin yönetmeliğe uygun olarak planlanmış geçici depolaması yoktur

LOJİSTİK DURUM 4 Geçici atık depoları olanlarda dahi, içine kemirici ve sineklerin girmesine olanak veriyordu Hayvanlar atıklarla beslenerek enfeksiyon hastalıklarına kaynak oluşturmaktadır Geçici depolama alanları iyi seçilememiştir. Periyodik temizlik yapılmamaktadır. Tehlikeli atıklarda intizamsızlık görülmüştür.

ATIK BERTARAFI 1 İyi bir yönetim planı olmadığından tehlikeli ve evsel atıklar bir arada tutulmaktadır Uygun şekilde ayrıştırmak için önce ayrıştırma safhası ve ardından tekrar bir araya getirme hastane personelinin motivasyonunu bozar Mevcut kanunlar değerli atığın satışını yasaklamaktadır

BİLGİLENDİRME SİSTEMLERİ Stratejik bilgilendirme ve belgeleme sistemi yoktur Birçok hastanede nasıl ayrıştırılması gerektiğine dair basit bilgilendirme yoktur Kaza raporları tutulmamaktadır Riskli materyale nasıl yaklaşılacağına dair standart uygulama prosedürleri yoktu Atıkların nasıl yönetileceğine dair pratik iç düzenleme yoktu Sorumlular açıkça belirlenmemiş atık yönetim takımı birçok hastanede oluşturulmamıştı

ALO TIBBİ ATIK HATTI İzmir Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı 446 23 24