TIP ETİĞİNİN ÜLKEMİZDEKİ VE DÜNYADAKİ TARİHİ Prof. Dr. Tamer Akça

Deontoloji deonto: görev, yükümlülük deontoloji: ‘yükümlülükler bilgisi’ kişilerin üzerlerine düşen görev ve yükümlülüklerin neler olduğunu bilmeleri görev ahlakı tıbbi deontoloji: hekimlerin bilmek ve uygulamak zorunda oldukları etik ilke ve kuralların neler olduğunu bildiren dizgeler (uymakla yükümlü) eylemin doğruluğunu sonuçlarının iyi ya da kötü olması değil, mevcut kurallara uyup uymadığı belirler deontoloji, sonuca bakılmaksızın kurallara uyulmasını gerektirir

Etik eski Yunanca insan tutum ve davranışlarının iyi ya da kötü (doğru ya da yanlış) yönden değerlendirilmesi felsefenin bir kolu davranışlarımızın, tutumlarımızın, eylemlerimizin, insani değerlerimiz açısından iyi, doğru ve kabul edilebilir olup olmadıklarına ilişkin

Tıp Etiği tıp/sağlık alanındaki tutum ve davranışların iyi ya da kötü yönünden değerlendirilmesi etkinliği deontoloji; tespit edilmiş kuralların aktarılması ve onlara uyulması etkinlikleri tıp etiği; tıptaki değer ve ilkelerin analizi, yorumu ve tartışılması gibi etkinlikler tıp deontolojisi ve hukuku zaman içinde değişir ve yeni bir takım kurallar getirilebilir etik deontolojiye ve hukuka bazen uyar, bazen de uymaz (kürtaj hukuken serbest bile olsa etik olarak insan hayatına duyulan saygı ile çelişir)

TIP ETİĞİNİN DOĞUŞU

Hippokrates Öncesi Dönem İmhotep (Hippokrat yemininden yaklaşık 2000 yıl önce) “Bu okulun hocalarıyla sevgili arkadaşlarımın karşısında ve İmhotep’in resminin önünde, yüce varlık adına söz verir ve and içerim ki, tıbbı uygulamam sırasında onur ve dürüstlük ilkelerine bağlı kalacağım ve hiçbir zaman verdiğim hizmetin üstünde bir ödeme isteğinde bulunmayacağım. Evlere alındığım zaman, gözlerim orada olup bitenleri görmeyecektir; bana aktarılan sırları saklayacağım gibi töreler zarar verecek ya da suça yardımcı olacak bir biçimde de davranmayacağım. Hocalarıma saygılı ve minnet borçlu olarak onların çocuklarına babalarından öğrendiğim bilgiyi aktaracağım. Verdiğim sözü yerine getirirsem insanlar benden saygılarını esirgemesinler. Sözümde durmazsam utanç ve aşağılanmaya uğrayayım.”

Hippokrates Öncesi Dönem Çin ve Hint Tıbbı (Konfiçyus, Tao, Buda, Budizm, Hinduizm) “iffetli ve kanaatkâr, doğru sözlü, bütün canlıların iyiliği için çalışan, hayatı pahasına da olsa kendini hastaya adamaya, düşünceyle dahi olsa hastaya zarar vermemeye, sade giyinmeye, sarhoş edici içkilerden uzak durmaya, bilgisini artırma yollarını aramaya, yanında eşi olmayan kadınları muayeneden çekinmeye, kendini ev sahibine tanıtacak bir şahısla birlikte eve gitmeye, başkasının karısına ve malına göz koymamaya, açık-yumuşak-doğru terbiyeli konuşmaya, hastanın yanında hastalığı ile ilgili hiçbir söz veya düşünce onu meşgul etmemeye, hastanın ev halini dışarıya aksettirmemeye, ölüm ihtimalinden bahsetmemeye dikkat etmeli”

(önce zarar verme- “primum non nocere”) Hippokratik Dönem tıbbı büyü, sihir ve doğa dışı güçlerin etkisiyle bağdaştıran anlayıştan uzaklaştırıp, hastalık nedenlerini doğal süreçlere bağlayan ve hasta başı/klinik hekimliğin kurucusu Hippokrat’ın hekimden istediği; doğanın iyileştirici etkisini beklerken hastaya yerli yersiz müdahale etmemesi (önce zarar verme- “primum non nocere”)

Hippokratik Dönem tıp etiğinin kaynakları (var olagelmiş deontoloji kuralları ile tıp etiğindeki ilke ve değerlerin varlığı, tarihsel bir sürecin ürünü) eski Yunan'a ait Kozmojenik dünya görüşünün yansıması (hekimliğin hem mesleki bilgisel-bilimsel yönünü hem de etik değerler i üretti özellikle Sokrates tarafından dile getirilen etik değerler günlük normlara dönük, toplumsal ilişkiler temelinde, toplumsal kaynaklara dayandırılarak türetilmiş etik değerler demeti

Hippokratik Dönem “Hekim Apollo, Aesculapius, Hygia, Panattea adına and içerim ki tüm tanrı ile tanrıçaları tanık tutarım ki, bu yemini kendi yetenek ve hükmümle yerine getireceğim. Bana bu sanatı öğreteni babam gibi tutacağım. Onun dostu olacağım ve maddiyatımı onunla paylaşacağım. Onun çocuklarını kardeşim bileceğim. İstedikleri takdirde bu sanatı onlara karşılıksız öğreteceğim. Tıbbi bilgilerimi yalnızca çocuklarım, hocamın çocukları ve bu mesleğe girip kuralları kabul etmiş olanlarla paylaşacağım. Yetenek ve hükmüm doğrultusunda hastalarımın iyiliği ve yararı için diyet uygulayacağım ve kimseye zarar vermeyeceğim. Ne ölümcül ilaç isteyene böyle bir amaçlı ilaç vereceğim ne de ölümüne neden olacak bir tavsiyede bulunacağım. Bir kadının çocuk düşürmesine yardım etmeyeceğim. Sanat ve hayatımın temizliğini ve kutsiyetini koruyacağım. Mesaneden taş alma müdahalesi yapmayacağım, bunu uzmanına bırakacağım. Girdiğim her ev, hastamın iyiliği içindir. Özgür ya da köle olsun hiçbir insana tacizde bulunmayacağım. Hastama ait bilgileri kimseye açıklamayacağım ve onları sır olarak saklayacağım. Eğer bu yeminimi tutarsam insanlar arasında her zaman hürmet göreyim, eğer tutmazsam aksine uğrayayım.”

İslam Tıbbında Etik Razi ve Ali b. Abbas; iyi davran, tıp bilgisini dikkatli uygulaı, fakir ve zengin ayırma İbn-i Sina; anatomi bilmiyorsan cerrahi yapma, ameliyat sonrası hasta bakımı ve ameliyat sırasında temizlik son derece önemlidir. Hekim tedaviden sorumludur. Yine ona göre iyi bir hekim dürüst, bilgili, hastalarını sınıflamayan, onların sırlarına saygı gösteren, temiz, dikkatli, keskin görüşlü ve hızlı karar verebilen bir kişidir. Urfa’lı hekim ve deontolog İshak bin Ali er-Ruhavi’dir. Onuncu yüzyıl sonlarında yaşamış olan ve yazdığı temel eseri “Edep üt-Tabib” (Hekimin Ahlakı/Tıp Uygulamalarında Hekimin Uyması Gereken Ahlaki Kurallar)

İNSAN ÜZERİNDE ETİK DIŞI TIBBİ ARAŞTIRMANIN TARİHİ

19. yüzyılın ikinci yarısına kadar tıpta deneyin tarifi yapılmamış, sınırları çizilmemişti çok eski çağlardan beri herhangi bir ön araştırmaya dayandırılmadan insan üzerinde tecrübeler yapıldı tıpta deneyin ahlaki yönlerinin ele alınması Claude Bernard ile tıp ahlakı tıbbın kendisi kadar eskidir

İnsan Üzerinde Yapıldığı Bilinen İlk Araştırmalar 17. yüzyılda kral 14. Louis’ye yapılması planlanan rektal kitle ameliyatından önce 6 ay boyunca başka insanlar üzerinde, onlara herhangi bir bilgi vermeksizin, deneyler yapıldı ve ölenler gizlice gömüldü İskenderiye Tıp Okulu’nda Herophilus ve Erasistratus’un hapishaneden aldıkları canileri diri diri teşrih ederek deneysel amaçlarla kullandıkları ileri sürülmekte 2. yüzyılda İranlı bir prensin bir tıp öğrencisine üst sosyal kesimden olmaması kaydıyla insan üzerinde tecrübe yapması için tavsiyede bulunduğu söylenir günümüzde ilk tüp bebeğin annesi de bir fabrika işçisiydi ve bir tecrübede denek olduğu kendisine söylenmemişti

Modern Tıbbın Başlaması ve İnsan Üzerinde Araştırmalar Hastalığın sınıflandırılması sistemini tespit için sistematik denemelerde insan denekler hıltların dengesizliğinden değil organlardaki patolojik değişimler hastalığın bulaşıcı olduğunu kanıtlamak için sağlıklı denekler sifilitik materyal yenidoğanın gözleri gonokokla enfekte edildi

Amerika Birleşik Devletleri WWII ‘da mental düşkünler evindekiler ve hapishanedeki mahkûmlar malarya ile enfekte edildi dizanteri, influenza ve malaryaya çare bulunması için savaşın ihtiyaçları göz önüne alınmış ve deneklerin sağlığı göz ardı edilmiştir topluma karşı işledikleri suçları ödemiş ve savaşa katkıda bulunmuş Japonya antraks, kolera, tifo, tifüs, bruselloz etkenlerini kullanarak özellikle kıta Çin’inde biyolojik savaş deneyleri (1930–1945 ) Avustralya WWII İperit gazı ile ilgili araştırmalar

TIP ETİĞİ VE İNSAN ÜZERİNDE TIBBİ ARAŞTIRMALARLA İLGİLİ İLK YAYINLAR Dr. Claude Bernard (1765) tıpta deney, ancak bir insanın hayatını kurtarmaya yönelik çalışmada hekimin hakkıdır sonuç bilime fayda ve başkalarına sağlık verebilse de kapsamı itibarı ile deneğe zarar veriyorsa tecrübe yapılmamalı denek haklarının bilimden önce gelir

TIP ETİĞİ VE İNSAN ÜZERİNDE TIBBİ ARAŞTIRMALARLA İLGİLİ İLK YAYINLAR John Gregory: (1724–1773) Lectures on the Duties and Qualifications of a Physcian Thomas Percival’in Medical Ethics: or, a Code of Institutes and Precepts, Adapted to the Professional Conduct Physicians and Surgeons hekim eğitiminin temelini oluşturdu ‘tıp etiği’ kavramı ilk defa literatürde kullanıldı Bu makaleyi temel alan American Medical Association (AMA) 1847’de ilk nizamnamesini yayınladı

TIP ETİĞİ VE İNSAN ÜZERİNDE TIBBİ ARAŞTIRMALARLA İLGİLİ İLK YAYINLAR ABD’de William Beaumont (1833); insan üzerindeki deneylerde deneğin gönüllü rızası Dr. Richard Cabot (1931); Hastanede Tıp Etiği batıda geleneksel tıp etiği anlayışına alternatif görüş bir hekimin hastasına karşı en büyük ahlaki (etik) sorumluluğun mesleki yeterliliktir Dr. Chauncey Leake (1896–1978). Leake, diğer alternatif görüş sahibi etik; hekimin davranışlarının her bir hasta ve toplum üzerindeki yansımaları ve nihai sonuçları ile ilgilenmeli

TIP ETİĞİ VE İNSAN ÜZERİNDE TIBBİ ARAŞTIRMALARLA İLGİLİ İLK YAYINLAR Almanya ulusal etik kodu ilk formüle eden ülke 1900’de bakanlıkça yayınlanan bir kararname ile tecrübeli araştırmacı ve kayıt zorunluluğu WWII’dan sonra bilim ve teknikteki gelişmelerle tıp etiğinde de değişim süreci ‘Önce Zarar Verme’ bile sorgulanmaya başladı (zarar ne ve kime göre zarar?) toplumların sosyal ve etnik homojenitesinin bozulması hayatın başlangıcı ve sonundaki tıbbi müdahalelerin artması hayat kurtarıcı ve yaşam uzatıcı tıbbi girişimlerin pahalılığı birçok yeni sorun ile birlikte başka sahalarda düşünür ve bilim adamları da tıp etiğine girdi

1945 SONRASI GELİŞMELER Nuremberg kodu; gönüllü rızası, her bir tecrübenin tehlikelerini belirlemede öncelikle hayvan tecrübesi ve tıbbi sorumlu olarak ehliyetli yönetim gerekliliği DNA’nın keşfi; Nature; (25 Nisan 1953) Watson ve Crick öjeni insan genomu projesi klonlomaya giden yol Böbrek nakli; Dr. Joseph E. Murray (23 Aralık 1954) nakil etiği sağlıklı bir insana (kendi rızası ile de olsa) zarar verilip-verilemeyeceği Oral kontraseptifler; (mayıs 1960) tanrının kanunlarına karşı gelinip gelinmediği

1945 SONRASI GELİŞMELER Kronik hemodiyaliz cihazı; Dr. Belding Scribner ve mühendis William Quentin (9 Mart 1960) binlerce dolara mal olan bu tedaviden kimlerin öncelikle yararlanması gerektiği tartışmaları Kalp nakli; Dr. Christian Barnard (3 Aralık 1967) geleneksel ölüm tanımı tartışmaları Beyin ölümü tanımı; Harvard Üniversitesi (5 Ağustos 1968) ölüm üzerine bilimsel, ahlaki ve dini tartışmalar

1945 SONRASI GELİŞMELER Kürtajın yasallaşması; (22 Ocak 1973) yaşam anne karnında ne zaman başlar anne karnındaki bir çocuğun yaşamını sonlandırmaya kim karar verebilir bunu meşru kılabilecek sebepler neler olabilir Bitkisel yaşamdaki hastaların yaşam desteğinin çekilmesinin yasallaşması; ventilatöre bağlı olan Karen Ann Quinlan 1 20 Mayıs 1975’de makineden ayrılıyor; spontan solunum; 10 yıl evinde yaşadıktan sonra 31 yaşında ölüyor. klinikte tıbbi olmayan kararların daha iyi sorgulaması gerektiği Tüp bebek; Dr. Patrick Staptoe ve Dr. Robert Edwards (25 Haziran 1978) Lousie Brown petri kabında çocuk yaratmak etik mi doğacak çocuğun istendiği gibi manülpe edilmesi doğru mu donör sperm, kiralık rahim vb

Helsinki Bildirgesi 1964’da Dünya Tıp Birliği yasal bir belgeden çok araştırıcılara bir kılavuz

ÇAĞDAŞ TIP ETİĞİ

WWII’dan sonra ortaya çıkan bilimsel gelişmeler karmaşıklaşan etik sorunlar yetersiz kalan geleneksel bilgiler yeni görüş ve yeni oluşum ihtiyacı klinik ve temel tıp bilimlerinde çalışan akademisyenler diğer biyoloji bilimlerinden bilim insanları sosyal bilimlerden de bilim insanları

The Institute of Society, Ethics and the Life Science A Center for Study of Value and Sciences of Man; Felsefeci Dan Kalahan ve Psikiyatrist Dr. Willard Gaylin (Mart 1969) The Institute of Society, Ethics and the Life Science + felsefeci Robert M. Veatch; Hastings Centre ölü ve ölüm davranış kontrolü genetik mühendislik ve danışmanlık ile nüfus kontrolü konularında etik fikirler The Kennedy Institute of Ethics; Dr. André E. Hellegers (1971) sonradan; Biyoetik Literatürü Ulusal Danışma Merkezi

Principles of Biomedical Ethics; teolog James F Principles of Biomedical Ethics; teolog James F. Childress ve felsefeci Tom L. Beauchamp zarar vermeme Faydacılık adalet özerkliğe saygı çağdaş tıp etiği Araştırma Etiği Klinik Etik gündelik uygulamalar hasta/sağlık personeli arasındaki ilişkiler sağlık kurumlarının ellerindeki olanakların düzenli dağıtılması vb

TIP ETİĞİNDEN BİYOETİĞE ‘tıp etiği’ Thomas Percival ile ‘biyoetik’ 1970’lerden sonra başlangıçta biyoloji bilgisini, insan değer sistemleri ile birleştiren yeni bir disiplin tıp ve biyoloji bilimlerinin etik (veya) ahlaki boyutunu çalışır

ÜLKEMİZDE DURUM

Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane (19. yy sonları) Türk Tıbbiyesi (1908-Şam) “İlm-i Edep ve Vazife-i Tıbbiye” dersleri Türk Tıbbiyesi (1908-Şam) Ethem Akif (Battalgazi); deontoloji dersleri ‘Dar-ül fünun-u Osmani Tıp Fakültesi’ (1909-Haydarpaşa)’ Dr. Zoeros Paşa; “Tarih-i Tıp ve Vazife-i Etibba” dersleri Tıp Tarihi ve Etik derslerinin birlikte ve aynı kürsüde okutulması geleneği burada başlar İstanbul Dar-ül Fünun Tıp Fakültesi (1925) Dr. Galip Ata; (Hudut ve Sahiller Sıhhiye Müdürlüğü Fen Şubesi Müdürlüğü’ne ek görev olarak) “Tarih-i Tıp ve Deontoloji” hocalığına tayin edildi

İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarih ve Deontoloji kürsüsü Tedavi ve Farmakodinami uzmanı Dr. A. Süheyl Ünver Türk Biyoetik Derneği Türkiye Klinikleri Tıp Etiği, Hukuku ve Tarih Dergisi uluslar arası katılımlı ulusal kongreler Üniversitelerdeki Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalları

okuma önerisi Kütüphanedeki Beden İain Bamforth Çeviren: Begüm Kovulmaz Agora Kitaplığı Ortaçağ İslam Tıbbı