ELEŞTİREL DÜŞÜNME Prof. Dr. Nevzat BATTAL İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi

SUNU PLANI Eleştirel Düşünmenin Tanımı Eleştirel Düşünmenin Önemi Eleştirel Düşünme Becerileri Gelişmiş Bireylerin Özellikleri Eleştirel Düşünmeyi Engelleyen Faktörler Eleştirel Düşünme Becerileri Nasıl Kazandırılmalıdır? Atatürk’ün Konu İle İlgili Görüşleri

ELEŞTİREL DÜŞÜNME Bilgiyi özgün bir biçimde elde etme, karşılaştırma, kullanma ve değerlendirmeyi amaç edinen organize bir süreçtir.

ELEŞTİREL DÜŞÜNMENİN ÖNEMİ Toplum Kalkınması Bilgi Üretimi Demokrasi Laiklik Kendini Gerçekleştirme Ahlak Gelişimi Duygusal Zeka Eğitim Programları

Toplum kalkınması açısından baktığımızda; dünya coğrafyasında eleştirel düşünmenin egemen olmadığı toplumların kalkındığı görülmemiştir. Uygarlık bir bakıma yaratıcı ve sorun çözme yolu ile ancak gelişebilir.

Bilgi üretimi süreci açısından baktığımızda; eleştirel düşünme bilgi üretim sürecini tetikleyen bir güçtür, bilginin enerjisidir. Bilim bilinenlerin doğrulanması veya tekrarı yolu ile gelişemez. Sorgulanması, yeni bilgiler, yeni görüşler ortaya çıkarılması ile ancak gelişebilir.

Demokrasi açısından baktığımızda; demokrasinin yaşama geçirilmesi ancak eleştirel düşünen bireylerin varlığı ile mümkündür. Sağlıklı kamuoyu eleştirel düşünebilen, okuduğunu ve dinlediğini sorgulayabilen olayları ön yargısız değerlendirebilen bireylerden oluşur.

Laiklik ile de eleştirel düşünme arasında çok sıkı bir ilişki vardır Laiklik ile de eleştirel düşünme arasında çok sıkı bir ilişki vardır. Laikliğin egemen olmadığı toplumlarda ne demokratik kültür, ne de eleştirel düşünmeden söz edilebilir. Eleştirel düşünme becerilerine sahip olmayan insanlar hangi akademik alanda olursa olsun özgün ve yaratıcı fikirler ortaya koyamazlar. Önceden sahip oldukları dogmatik düşüncelerinin etkisinden kurtulamazlar. Dogmatizmin ve fanatizmin düşmanı eleştirel düşünmedir.

Kendini gerçekleştirme açısından baktığımızda; Maslow’ un ihtiyaçlar hiyerarşisinde insanın üst düzeydeki ihtiyaçlarından birisi de kendini gerçekleştirmedir. Kendini gerçekleştirebilen bireyler; neyin doğru, neyin yanlış olduğuna kendi özgür iradeleri ile karar verebilirler.

Ahlak gelişimi açısından konuyu ele aldığımızda; Kohlberg’in ahlak gelişim evrelerinde gelenek öncesi ahlak anlayışı, geleneksel ve gelenek sonrası ahlak anlayışı çerçevesinde baktığımızda; doğru, yanlış, hak, adalet, özgürlük, sorumluluk vb. konularda insanın kendi doğrularını kendisinin oluşturması, ancak eleştirel düşünmeden geçer.

Duygusal zeka açısından bakıldığında; özbilinç, duygularını idare edebilme, kendini harekete geçirebilme, başkalarının duygularını anlama (empati) ve ilişkileri yürütebilme gibi duygusal zekanın boyutları açısından da eleştirel düşünme ile duygusal zeka arasında ilişki vardır. Eleştirel düşünebilen insanların aynı zamanda duygusal zekası da gelişir.

Eğitim Programları açısından ele aldığımızda; okulların en önemli görevi, demokratik düşünceyi benimseyen, yaratıcı, üretici ve çok yönlü düşünebilen, öğrenmeyi öğrenen, problem çözen, insanlara saygılı, hoşgörülü, iletişim becerileri gelişmiş bireyler yetiştirmektir. Bu davranışların öğrencilere kazandırılmasında eleştirel düşünme becerilerinin öğrencilerde geliştirilmesi son derece önemlidir.

Eleştirel Düşünme Becerileri Gelişmiş Bireyin Özellikleri: Dürüsttür. İyi niyetlidir. İçtendir. Cesurdur. Azimlidir. Sabırlıdır. Alçakgönüllüdür. Kendi düşünce sürecinin bilincindedir. Kendi düşünceleri üzerine düşünür.

Duygu ve düşünceler arasındaki ilişkinin farkındadır. Kendi inanç ve değerlerini sorgular. Eğitim İnançlar Duygular Tutumlar Eylemler Sonuçlar

Empati yeteneği gelişmiştir. Değişime açıktır. Gerçeğin değerini her şeyin üstünde tutar. Gerçek ile söylentiyi ve önyargıyı birbirinden ayırt eder. Farklı düşüncelerdeki gerçeği araştırır. Kendisi gibi düşünmeyenlerin, düşüncelerinin de kendisininki kadar değerli olabileceğinin bilincindedir.

Yeterli kanıtı olmadan karar vermez Yeterli kanıtı olmadan karar vermez. Olasılık sınırları içinde olayları değerlendirir. Tek yolculuktan veya toptancılıktan uzaktır. “Evet – Fakat” demesini bilir. Edilgen bir biçimde başkalarının güdümüne girmez.

Bilimsel tutum ve davranışlara sahiptir. Disiplinler arası ilişki kurma. Benzerlik veya farklılıkları ayırt etme. Akılcı çıkarımlarda bulunma. Etkin dinleme. Eleştirel okuma. Problem çözme. Sokratik tartışma vb.

Eleştirel Düşünmeyi Engelleyen Faktörler: İnanca, ideolojiye, otoriteye sorgulamadan, körü körüne bağlılık Çevrenin etkisiyle zamanla gelişen peşin hükümler, önyargılar Haklı olma arzusu Tembellik Ben merkezci veya toplum merkezci, uygitsinci kişilik yapısı

Eğitim programlarının yüzeyselliği Öğretimde bilgi aktarımına ağırlık verilmesi Öğrencilerden düşük akademik başarı beklentisi Sınav sistemi Fiziksel ortam, öğrenci sayılarının fazlalığı Öğretmenlerin gerek eğitim fakültelerinde, gerekse hizmet içinde yetiştirilmesindeki yetersizlikler vb.

Eleştirel Düşünme Becerileri Nasıl Kazandırılmalıdır? Eleştirel düşünme becerisi zaman içerisinde kazanılır. Bu bir süreçtir. Ailede; Anne-babalar Okulda; Öğretmenler Yaşamın tüm dönemlerinde; kültürün parçası olarak kazandırılıp, geliştirilmeye çalışılmalıdır.

Örnek davranışlar sergilemeliyiz. Model olmalıyız. Özellikle öğretmenleri eğitim fakültelerinde çok iyi yetiştirmeliyiz. Öğretmenler ve anne-babalar olarak öğrencilerimizin (çocuklarımızın) yerine düşünmemeliyiz. Onlara düşünmeyi öğretmeliyiz. Ne düşüneceğinden çok, Nasıl düşüneceği üzerinde durmalıyız.

Doğru soru sorma alıştırmaları yapmalıyız. Çocukları yargılayıcı tepkilerden kaçınmalıyız. Onları, karşı çıkmak için değil, anlamak amacıyla dinlemeliyiz. Tüm çocukların özgürce fikirlerini söyleyebileceği ortamları yaratmalıyız. Baskı yapmamalıyız. Utandırmamalıyız.

Eleştirel düşünme düz anlatım (takrir) yöntemiyle kazandırılamaz. Konunun özelliğine göre; Araştırma-Soruşturma, Tam Öğrenme Stratejileri Örnek Olay Yöntemi Grup Tartışmaları Münazara Yaratıcı Drama Beyin Fırtınası Problem Çözme vb. teknikler kullanılabilir.

Diyalektik, Anoloji vb. akıl yürütme süreçleri devreye sokulabilir. Çeşitli eserler incelenerek, bu eserlerdeki çelişkiler, önyargılar, yazarın referans noktaları, eğilimleri buldurulabilir.

Eleştirel Düşünme Becerisi Üç Farklı Yaklaşımla Kazandırılabilir: Eleştirel düşünme konulu seminer veya konferanslar Konular işlenirken yeri geldikçe eleştirel düşünme becerilerinin kazandırılması Modüler programlarla eleştirel düşünme becerilerinin kazandırılması

Entellektüel Gelişim Süreci Olarak Eleştirel Düşünme: Aşama: “Doğru cevabı otorite bilir” Cevaplar doğru-yanlış olarak değerlendirilir. Farklı görüşlere hoşgörüsü yoktur. Empati kuramazlar. Bu tür öğrencilerde eleştirel düşünme becerisini geliştirmek çok zordur.

Aşama: “Herkesin fikri değerlidir” Farklı düşünceleri kabul eder. Başkalarının düşüncelerine saygılı olmayı öğrenmiştir. Eleştirel düşünme becerisi gelişmemiştir. Kendi düşüncelerini sorgulayamaz. Bu tür öğrencilere insanların sahip oldukları referans noktalarının nasıl oluştuğu, geçmiş yaşantılarından nasıl etkilendikleri örneklerle buldurulmalıdır.

Aşama: “Herkesin doğrusu kendisinindir” Doğruların ait oldukları referans noktalarına göre doğru olduğunun bilincindedir. Her bilim alanının kendisine özgü yapısının olduğunun farkındadır. Ancak bu farklılıkları değerlendirebilecek bağıntılar gelişmemiştir. Empati kurabilirler. Bu tür öğrencilere disiplinler arası yaklaşımın, bireylerin bakış açısını nasıl zenginleştirdiği örneklerle gösterilmelidir.

Aşama: “Doğrular koşulları içinde değerlendirilir” Bu tür insanlar kendini gerçekleştirmiş bireylerdir. Başkalarının da kendini gerçekleştirmesi için çaba sarf ederler. Nasıl düşüneceğini bilirler. Düşünceleri eleştirmekle kalmaz, geliştirmeyi hedeflerler. Kişilere ve olaylara takılmadan düşünceleri değerlendirirler. Her alanın farklı değer sisteminin olduğunun bilincindedirler. Bunları kendi değer sistemleriyle bağdaştırabilirler.

Ben, manevi miras olarak hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir donmuş ve kalıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim manevi mirasım ilim ve akıldır. Benden sonrakiler bizim aşmak zorunda olduğumuz çetin ve köklü zorluklar karşısında, belki gayelere tamamen eremediğimizi, fakat asla taviz vermediğimizi, akıl ve ilmi rehber edindiğimizi tasdik edeceklerdir.

Çocuklarımızı artık düşüncelerini hiç çekinmeden açıkça ifade etmeye, içten inandıklarını savunmaya, buna karşılık da başkalarının samimî düşüncelerine saygı beslemeye alıştırmalıyız. Aynı zamanda onların temiz yüreklerinde; yurt, ulus, aile ve yurttaş sevgisiyle beraber doğruya, iyiye ve güzel şeylere karşı sevgi ve ilgi uyandırmaya çalışmalıyız. Bence bunlar çocuk terbiyesinde, ana kucağından en yüksek eğitim ocağına kadar her yerde, her zaman üzerinde durulacak önemli noktalardır. Ancak bu suretledir ki, çocuklarımız memlekete yararlı birer vatandaş ve mükemmel bir insan olurlar.

Hiçbir zaman hatırınızdan çıkmasın ki, Cumhuriyet sizden “Fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür” nesiller ister.

TEŞEKKÜR EDERİM