İktisatçı gözüyle İŞ ETİĞİ, İŞ ETİĞİ, DENETİM DENETİM VE VE OYUN TEORİSİ OYUN TEORİSİ MEHMET BAÇ MEHMET BAÇ Sabancı Üniversitesi Sabancı Üniversitesi

Etik ve gözlenen davranış Etik, kişinin içselleştirdiği, onun tercihlerini etkileyen, “doğru, iyi ve güzel” olanı belirleyen kurallar topluluğudur. Etik, kişinin içselleştirdiği, onun tercihlerini etkileyen, “doğru, iyi ve güzel” olanı belirleyen kurallar topluluğudur.

Etik ve gözlenen davranış (Öğrenci): 3-5 kuruş versem şu ödevi birisine yaptırabilir miyim acaba? (Vergi Memuru): Şu vatandaşa çaktırmadan 100 lira fazla mı ödeteyim? Yoksa normal vergisini mi alayım?

Etik ve gözlenen davranış (İşveren): Şu atıklarımı çevreye mi boşaltayım? Yoksa paraya kıyıp bir arıtma sistemi mi kurayım? (İşçi): Şef de şantiye turuna çıkmışken bizimkilerle sohbete mi takılsam? Yoksa şu önümdeki dosyalara mı?

Etik ve gözlenen davranış Kişinin davranışını belirleyen tek şey etik değildir. Kişinin davranışını belirleyen tek şey etik değildir. Dış koşullar ve kurallar da oldukça etkilidir.

Etik ve gözlenen davranış Bireyler, genelde oldukları gibi görünmezler, ve göründükleri gibi olmazlar

Etik ve gözlenen davranış Uzun vadede, dış koşullar ve kurallar da birey etiği üzerinde etkilidir. Sıkı ve doğru uygulanan kurallar, belli bir süre sonra bireylerin o kuralları kendi tercihleri gibi uygulamalarını sağlayabilir.

Etik ve kurumsal davranışlar Kurum ve firmaların etiğini yönetici ve çalışanları belirler. Kurumlar arası rekabet koşulları, Kurum içi görev, kurallar, yetki ve sorumluluk dağılımı, Teşvik ve Denetim mekanizmaları.

Etik,kurumsal,bireysel ve toplumsal amaçlarınbütünlükarzetmesinisağlar ► Kurumsal amaçlar ► Bireysel amaçlar ► Toplumsal amaçlar

► Bireylerin etik davranacağı varsayımı üzerine kurulu bir sistem kötüye kullanıma açıktır. ► Toplumsal çıkarlara uygun bireysel davranış elde etmek için iyi tasarlanmış ve iyi uygulanan kurallar gerekir.

Bir gıda ürün geliştirme müdürü... İçeriği zararlı olabilecek, bağımlılık yaratan ancak son derece lezzetli bir çocuk bisküvisi geliştirildi.. ► Kurumsal çıkarlar +++ ► Bireysel çıkarlar +++ ► Toplumsal çıkarlar - - -

Bir gıda ürün geliştirme müdürü... Yetkin olmayan bir yakınını firmada işe aldı... ► Bireysel çıkarlar +++ ► Kurumsal çıkarlar ► Toplumsal çıkarlar - -

Nasıl yapmalı? ► Bireyleri karar ve davranışlardan sorumlu kılabiliyor muyuz?

Nasıl yapmalı? ► Zorluklar var: Karar ve Davranışları gözlemleyebilmek gerek Karar ve Davranışları gözlemleyebilmek gerek ► Davranışları direkt göremeyebiliriz. SONUÇLARINI yeterli süre içinde görebiliyor muyuz? ► Görebilsek dahi, sonuçları NESNEL ve İSPATLANABİLİR şekilde ölçebiliyor muyuz?

Kurum içi saydamlık: Kim, ne karar veriyor? Hangi kritere göre karar veriyor? ► Yöneticiler, birimlerindeki karar ve davranışları direkt göremeseler de bunların yarattığı sonuçları ve sorumlu aktörleri doğru belirleyebilmeli. ► Yönetici davranışında saydamlık artışı “keyfi” kararları azaltır, çalışanların “oyunun kurallarını” bilip ve buna göre davranmalarını sağlar

TEŞVİK SİSTEMLERİ: Ödül – Ceza yöntemi kullanarak bireyleri daha fazla “iyi” ve “doğru” davranmaya sevketmek... ► Ama özenle düşünülmesi gerek...

MADDİ TEŞVİKLER... Aylığı 300 dolar olan çocuk yuvasında, akşam geciken velilere her gecikme için 3 dolar ceza konmuş... Ve sonuçta, geciken veli sayısı... Kan bağışı yapan her kişiye küçük bir miktar para verilmeye başlanmış... Ve sonuçta, kan bağışı yapan insan sayısı...

Sonuca dayalı teşvik sistemi Yönetici Sonuç denetimi Çalışan Doğru karar Yanlış karar Doğru karar Yanlış karar İyi sonuç Kötü sonuç İyi sonuç Kötü sonuç

Kurum içi denetim Yönetim Denetçi – çalışan oyunu Amir – denetçi Çalışan az efor çok efor az efor çok efor

Çalışanın maaşı: 100; az eforda yakalanma cezası: 60; çok efor sarfetmenin maliyeti: 50. Denetçinin kontrol maliyeti: 20 Denetçiye az eforda yakalama ödülü: 30 DenetçiÇalışan KONTROL ET KONTROL ET ETME ETME AZ EFOR 30 – 20 = – 20 = – 60 = ÇOK EFOR – 50 = = 50

Tipik denetim oyunlarında kesin tahmin imkansız. Oyun teorisine göre (Nash Dengesi): Denetçi %66 olasılık (2/3) ile denetleyecek, Çalışan da %86 olasılık (5/6) ile az efor sarfedecek. DenetçiÇalışan KONTROL ET KONTROL ET ETME ETME AZ EFOR 30 – 20 = – 20 = – 60 = ÇOK EFOR – 50 = = 50

Denetçiyi kim denetleyecek? Varsayalım ki Çalışan az eforda yakalandı... Çalışan rapor etmemesi için Denetçiye 40 lira rüşvet önerirse Denetçi bunu kabul eder, zira (rüşvet) 40 > 30 (denetçinin ödülü)... DenetçiÇalışan KONTROL ETTİ KONTROL ETTİ AZ EFOR sarfetti 30 – 20 = – 20 = – 60 = 40

BU TÜR “HİLELİ ORTAKLIK” NEDEN ZARARLI? Çalışan biliyor ki yakalanırsa 60 lira ceza yerine Denetçiye 40 lira verip kurtulacak CAYDIRICILIK AZALIYOR

Denetçinin hileli ortaklığa girmemesi için: Denetçiye verilen ödülün Çalışanın cezasından az olmaması gerek! ÖDÜL YÖNTEMİYLE ETKİN DENETİM SAĞLAMAK ÇOK MALİYETLİ BİR İŞ.

Hangi denetim?

► Çoklu, bağımsız denetimler (denetçileri rekabete sokan) Denetçi 1 Denetçi 2 Denetçi 1 Denetçi 2 Çalışan Çalışan Etkin denetim yapmayan (ya da hileli ortaklığa giren) denetçi sorumlu tutulabilir: Denetimde rekabet.

► Mümkün olduğu ölçüde insan faktörü içermeyen denetim (elektronik ortam) ► Objektif, ölçülebilir kriterlere, geçerli kanıtlara dayalı denetim.

► Alternatif bilgi kaynaklarını tıkamayan denetim (“Alarm düdüklerini” kullanan ve koruyan – “Peer review”) ► iç raporlama dışarıya ► şikayet ► Çalışan 1 Çalışan 2

Yasal Düzenlemeler – Alarm Düdükleri ► ABD: Sarbanes-Oxley Yasası (2002) özel sektörde kurum içi ve dışına şikayette bulunan çalışanı koruma amaçlı.. ► Avrupa Konseyi Parlamenterler Toplantısı Kararı (Nisan 2010). Üye ülkeler koruma yasalarını uygulamaya başlayacak.