DEVEKUŞU YETİŞTİRİCİLİĞİNIN TEMEL İLKELERİ

Devekuşu işletmesinin karlılığı için yetiştiricinin öncelikli şu hedefleri olmalıdır: Damızlık değeri yüksek olan hayvanları almak İşletmenin fiziki olanaklarını hedeflenen üretim düzeyine uygun ve zamanında hazırlamak İşletmede birim hayvan başına döllülük oranı yüksek fazla sayıda yumurta elde etmek Damızlıkların yetiştirilecek bölgeye adaptasyonunu kolaylaştıracak önlemler almak Çıkış gücünü arttırarak, işletme karını yükseltmek, İlk 3 ay içinde civciv ölümlerini en aza indirmek, Hayvanların vücut yapısıyla ve davranışlarıyla ilgili yeterli bilgi sahibi olmak Sağlık problemlerine zamanında müdahale edebilmek, Kaba yem (yonca vb.) üretim alanları oluşturmak, nitelikli ve ekonomik kesif yemi satın almak yada hazırlamak Zaman içinde gerekli olacak damızlık gereksinmesini işletme içerisinden sağlamak

Devekuşunun Genel Özellikleri:

Genel Özellikleri: Devekuşu görünüm bakımından yaşayan kuşların en büyüğü ve ağırıdır. Dişiler beslenme koşullarına bağlı olarak 20-24 ayda, erkekler ise 30.aydan sonra eşeysel olgunluğa ulaşırlar. Ergin halde 2-2.5 m boyunda ve 90-160 kg ağırlığa erişmektedirler. Ergin haldeki dişilerin rengi grimsi - kahverengi olup, erkekler siyah renktedir. Kanat ve kuyruğunda beyaz tüyler bulunmaktadır. Dişi devekuşu iki yıllık olunca yumurtlamaya başlar, ancak ilk yumurtlama yılında yumurta verimi azdır, ortalama 10-20 adet arasında yumurta verir. 5-6 yaşına doğru yumurta verimi artar, iyi bakım ve besleme koşulları altında yumurtlama döneminde 40-70 adet arasında yumurta vermektedir. Devekuşları 60-70 yıl yaşayabilmekte ve bunun 30 yılı üretimde kullanılabilmektedir.

Ülkemizin de içinde bulunduğu kuzey yarımkürede yumurtlama mart ayında başlar ve yoğun olarak ağustosun sonuna kadar devam eder. Ancak ilk yumurtaların çoğu dölsüz olmaktadır. Devekuşlarında üreme mevsimi dışında mümkün olduğunca erkekler dişilerle beraber tutulmamalıdır, bu şekildeki uygulamada her iki cinsiyette çiftleşme kondisyonu daha yüksek olur.

Devekuşunda görme, işitme duyusu çok gelişmiştir Devekuşunda görme, işitme duyusu çok gelişmiştir. Ani gürültü ve farklı seslere karşı büyük tepki gösterirler. Birinin ürküp, koşması diğer bütün hayvanları da harekete geçirir, toplu olarak kaçışırlar, yetiştiricilikte çitlerle çevrili alanda bulundukları için çitlere doğru bu hızla koşmalar hayvanlara zarar vereceği için mümkün olduğunca ana yollardan uzak araziler tercih edilmelidir. Tat alma ve koklama duyusu çok az gelişmiştir, yemi daha çok rengine ve partikül büyüklüğüne göre ayırt ederler. Devekuşları oldukça obur hayvanlar olup, her şeyi yeme eğilimindedirler. Serbest yemleme yapıldığında günde 5kg'ın üzerinde yem tüketebilirler. Ancak yem tüketimi 1-2 kg ile sınırlandırılmalıdır. Bunun yanı sıra yetiştirildikleri alanda parlak, yabancı cisimleri (tel, çivi v.b.) de yutma eğilimindedirler. Bunlar sindirim sisteminde bazı durumlarda ölümlere yol açabilir, bu yüzden çiftlikler titizlikle yabancı maddelerden temizlenmelidir.

Devekuşlarında femur kemiği dışında, kemiklerde süngerimsi bir yapı vardır, bu yapı nedeniyle kemikler dayanıksızdır, zayıf ve hassastır, hafif bir çarpmada bile kırıklar oluşabilir. Yetiştirilen alanların çamurlu olması yada fazla engebeli olması bu sorunu gündeme getireceği için dikkat edilmelidir. Civcivler yumurtadan ilk çıktıklarında kahverengimsi sarı renkte ve dik tüylere sahiptir. Bu tüyler daha çok koruma amaçlı olup, 2 hafta sonunda gerçek civciv tüyleri çıkar. 5-6 aylık olduklarında civciv tüylerinin yerini gençlik tüyleri alır. 14-16 aylık yaştan sonra oluşan tüyler ergin tüyleridir. Devekuşları 2 yaşına geldiklerinde tamamen gelişirler ve ergin devekuşlarında erkeklerin siyah, dişilerin de grimsi-kahve şeklinde görünümüyle son bulurlar. Böylelikle yaşamlarında 4 defa tüy değiştirmiş olurlar. Devekuşlarında erkeklerde kanatlardaki ilk sıra olan 24 adet beyaz tüy en değerli tüy olarak kabul edilir.

Devekuşu Irkları: Devekuşları koşucu kuşlar (Ratite) takımının Struthionidea ailesine dahil olup bu gün Struthio camelus bu ailenin hayatta kalan tek türüdür. Bu gün Afrika devekuşunun (Struthio camelus) 4 adet alt türü bulunmaktadır. Struthio camelus camelus (Kuzey Afrika Devekuşu) Struthio camelus massaicus (Doğu Afrika Devekuşu) Struthio camelus molydophane (Batı Afrika Devekuşu) Struthio camelus australis (Güney Afrika Devekuşu) İlk ikisi kırmızı boyunlular , diğer ikisi mavi boyunlular olarak da bilinirler. S.c. camelus ile S.c. australisin melezlenmesiyle Afrikan Black (siyah boyunlu) devekuşları elde edilmiştir ve bugün çiftliklerde yetiştiricilikte yaygın olarak kullanılmaktadır.

Civciv Yetiştirme ve Temel Kuralları Devekuşu yetiştirmede en önemli aşamalardan birisi civcivlerin bakım ve yönetimindeki başarıdır. Yetiştirmenin özel dikkat isteyen bölümü civciv büyütme tekniklerinden oluşmaktadır. Devekuşu civcivlerini büyütmede çıkışı izleyen ilk üç ay içinde ölüm oranı %20-40 arasında değişebilmektedir. İşletmelerin yetiştirme tekniklerine yeterince uymaması civcivlerin yaşama gücünü çok düşürmektedir. Bu sorun devekuşu yetiştiriciliğinde başarıyı sınırlayan ve devekuşu endüstrisinin gelişmesini engelleyen en önemli faktördür.

Sıcaklık Sıcaklık, civcivlerin ilk üç haftalık yaşamları boyunca, vücutlarında ısı düzenleme mekanizmaları henüz gelişmediği için özellikle bu sürede en önemli faktördür. Yumurtalara çıkış makinesinde sağlanan sıcaklık 35-36C’dir ve çıkıştan sonra ilk günler sıcaklığın bu değerlere yakın olması gereklidir. Bu yüzden çıkıştan sonra büyütme odalarına alınan civcivlere 32-34C sıcaklık sağlanması gereklidir. Daha sonra sıcaklık 1. ayın sonunda 20-22C olacak şekilde her hafta 3C düşürülmelidir.

Nispi Nem Civcivlerin büyütüldüğü birimlerde nemin % 55-70 arasında olması önerilmektedir. Nem, birim alandaki civciv sayısı, kullanılan altlığın nemi absorbe etme özelliği ve havalandırma yoğunluğu ile yakından ilişkilidir. Yüksek nem yüksek sıcaklıkla beraber, civcivlerde solunum güçlüğüne neden olur.

Civcivleri Yeme ve Suya Alıştırma Civcivler kuluçkadan çıkıştan sonra, yemden önce suya gereksinim duyarlar. Ancak, civciv büyütmede birinci kural, acele etmeyerek civcivlerin yumurta sarısını absorbe etmelerine zaman tanımak gerekir. Bu yüzden çıkıştan 2-3 gün sonra su daha sonrada yem verilmelidir. Devekuşu civcivleri kuluçkadan çıktıklarında su içmeyi bilmezler, ancak düz parlak yüzeyleri gagalarlar. Bu özellikten dolayı düz bir su yüzeyi civcivlerin suyu gagalamasını özendirmez. Ancak renklendirilmiş sudan etkilenerek gagalarlar. Bu yüzden suluklara parlak bir kaşık koymak, küçük koparılmış yonca yapraklarını su yüzeyine serpmek yararlıdır. Civcivin gagası suya birkaç defa değdikten sonra su tüketmeyi öğrenirler.

Taban Alanı Civciv büyütme döneminde, bölmelere yeterli sayıda kuşun yerleştirilmesi çok önemlidir. Özellikle genç kuşlarda yetiştirme odalarında aşırı kalabalıktan sakınılmalıdır. Yeterli alan sağlanmaması, kuşlarda bacak deformasyonlarına, baş ve ayak gagalamaya, tüy yolmaya neden olur ve kuşların verimliliğini düşürür. Civcivler 1. haftanın sonunda rüzgarsız ve yağışsız hava olmak koşuluyla dışarıya çıkarılmalı ve otlamalarına, eksersiz yapmalarına olanak tanınmalıdır. Bu süre giderek arttırılır, 2 haftalık yaşlarında günde ortalama 6 saat dışarıda kalabilirler. 3 aylık yaşın sonuna kadar geceleri kapalı barınaklara alınmalıdırlar. Türkiye'nin soğuk bölgeleri için 3 aylık yaştan sonra gece sıcaklığı izlenerek gerekirse bir süre daha geceleyin içeride tutulmalıdırlar.

Hayvanların uzun süre kapalı alanda tutulmaları solunum yolu problemlerine neden olur. Çünkü devekuşları gruplar halinde yaşayan koşucu kuşlardır. Genç civcivlerin uzun süre dışarıya çıkarılmadığı durumlarda civciv başına düşen alan arttırılmalı ve civciv başına 4 m2’lik alan sağlanmalıdır. Kapalı alan gereksinimi yanında, kuşların gezinme alanlarında kuş başına gereken alan gereksinimi de göz önünde bulundurulmalıdır.

Minimum alan gereksinimi m² Devekuşlarını Barındırmada Farklı Yaşlarda Gerekli Alan Gereksinimi Minimum alan gereksinimi m² Yaş (ay) Kuşbaşına Maksimum Alan Kapalı Alan Gezinme 0 - 2 0.25 -1 1 - 5 5 25 3 - 6 2 10 - 30 10 100 6 -14 2 - 4 50 800 > 14 250

Altlık Materyal Civcivlerde bacak incinmesi ve enfeksiyon nedeniyle büyütme odalarının taban özelliği ve eğimi önemlidir. Kuluçkadan çıktıktan sonra civcivlerde göğüste, boyunda ve bacaklarda ödem görülebilir. Bu sorun kuluçka süresince yumurtanın yeterli ağırlık kaybetmediği durumlarda ortaya çıkmaktadır. Özellikle ödemli civcivler, ilk günlerde rahatlıkla ayakta duramazlar. Bu açıdan taban alanı ve kullanılan altlık malzemesinin seçimi önemlidir. Bacakların kayması ve bacak kası tendonlarının yaralanmasının önlenmesi için çıkıştan sonra ilk hafta altlık materyali olarak pamuklu bez kullanılmalıdır. Daha sonra altlık malzemesi olarak özel dokunmuş plastik hasırların kullanılması önerilir. Kolay bulunması ve basınçlı su yardımıyla fırça ile temizlenmesi, kuruması çabuk ve kolay olduğu için çok uygundur.

Gezinme Alanları Civciv büyütme birimlerinin önlerinde birbirinden çitlerle ayrılmış ve civciv yaşına göre gerekli genişlikte gezinme alanları yer almalıdır. Civciv başına minimum gezinme alanı gereksinimi için, 0-2 ayda 1-5 m2 , 3-6 aylık yaşta ise 10-30 m2 olacak şekilde planlama yapılmalıdır. Bölmelerin çevrilmesinde bakır ya da plastikten yapılmış çapraz desenli çitlerin kullanımı yaygındır. Civcivlerin yaşına bağlı olarak çit yüksekliği 1-2 m olarak planlanmalıdır. Gezinme alanlarının çitle çevrilmesinde üzerinde önemle durulması gereken konular; çit üzerinde delik ve kopuk yerlerin bulunmamasıdır, çünkü bu deliklere kuşlar baş ve ayaklarını sokarak yaralanabilirler

Cinsiyetin Belirlenmesi Yetişkin devekuşlarında iki ayrı cins tüy renklerinden kolaylıkla ayırt edilir. Tüy rengine göre ayrım ancak 14-15. aydan sonra kesinlik kazanabilir. Daha genç kuşlarda doğru cinsiyet ayrımı yapabilmek için kloaktan kontrol etmek gereklidir. Civcivlerde cinsiyet 1-3 aylık yaşlarında, kloaktan penis ve klitorise bakılarak ayrılabilir. Daha büyük kuşlarda kloaktan cinsiyet ayrımı güçtür ve zorlandığında kuşa zarar verilebilir. İlk üç aylık yaşa kadar penis ve klitorisin boyları aynıdır ve 3 cm den kısadır. Dişilerde klitoris 16-18 aylık yaşta 3 cm ulaşır ve ergin halde de bu şekilde kalır. Erkeklerde ise penis uzunluğu 12 aylık yaşta 4 cm iken 24. aydan sonra 29-39 cm uzunluğa ulaşır. Genç civcivlerde her iki cinsiyette penis ve klitorisin uzunluğu aynı olduğu için doğru cinsiyet ayırımı için dikkatli bir kontrol ve tecrübe gereklidir.

Bakım-Yönetim Pratikleri Bir hafta içinde çıkan civcivler , hazırlanan odaya aynı zamanda yerleştirilir ve diğer bir yere hep beraber taşınırlar. Bu şekilde civcivlerin aynı bölme içerisinde ilave civciv konması sonucu ortaya çıkacak sosyal karmaşayı yaşamaları önlenir, Hepsi içeri- hepsi dışarı sistemi, büyütme odasını boşaltmaya ve birbirini izleyen çıkışların neden olacağı kontaminasyona engel olur, Civciv gruplarında aynı yaşta bağışıklık gelişir, civcivlerde birörneklik sağlanır, yemleme daha kolay yapılır, Farklı yaşlardaki civcivlerin, içeride ve dışarıda birbirleriyle temasları olmadığı için hastalık kontrolü daha kolaydır.

Civciv Kalitesi ve Kontrolü En ideal civciv çıkış ağırlığı 780-975 gr arasında değişmektedir. Civcivlerin gelişimi izlenirken dikkat edilecek konular şunlardır ; Civcivler çıkıştan sonra ilk hafta rezerv yumurta sarısının absorbsiyonu ve deri altındaki ödemdeki suyun kaybedilmesinden dolayı ağırlık kaybederler. Yaklaşık 7. günde tekrar çıkış ağırlığına ulaşmalıdırlar. Civcivlerin çıkıştan sonra tartılması bakım ve yönetim için önemlidir. İlk haftada ağırlık kaybının olmaması yumurta sarısının emiliminde sorun olduğunun bir göstergesidir. Civcivlerin çıkışta göbekleri tamamen kapanmış ve kuru olmalı, göbek ve karın bölgesi mavimsi-yeşil renkte olmamalı, gözleri açık ve canlı görünüşte olmalıdırlar. Çıkan civciv grubunun en azından % 80’i benzer canlı ağırlıkta olmalıdır. İyi civciv kalitesiyle, çıkıştan sonra ilk 14 gün içinde civciv ölümleri %10’dan az olmalıdır. Onuncu günün sonunda ortalama 1000 g ağırlığa ulaşmalıdırlar. Üçüncü ve dördüncü hafta boyunca civciv ağırlıkları azalır, sonra yeniden artış gösterir.

Kuluçka süresince yumurtadan kaybedilen ağırlık kaybı, civciv kalitesini etkiler. Aşırı ağırlık kaybeden yumurtaların civcivlerinde dehidrenasyon görülür. Devekuşları için en önemli problemlerden birisi olan ödem, yumurtanın yetersiz ağırlık kaybetmesi sonucu oluşur. Vücudunun boyun, göğüs ve bacaklarında ödem (anasarka) olan civcivlerde bacaklar dışarıya doğru dönük olur ve civcivler ayakta normal duruş pozisyonunda duramazlar. Daha sonra bu problem bacakların doğru bağlanmasıyla çözülebilir, yoksa civcivler karınlarının üzerinde yerde yatar durumda kalırlar. Bacakların bağı birkaç gün içinde açılmalıdır. Civciv kalitesi, civcivin çıkışı kendi kendine yapması yada çıkışına yardım edilmesiyle de belirlenir. Yumurtanın kuluçka süresince kaybettiği ağırlık kaybı, genellikle çıkışta civcive yardım edilip, edilmeyeceğini belirtir. Kuluçka süresince yumurtanın %12- 15 oranında ağırlık kaybetmesi istenir. Ağırlık kaybı, kuluçka öncesi ve kuluçka içi koşullardan , yumurta kabuk kalitesinden etkilenir. Yeterli ağırlık kaybeden yumurtadan, civciv kabuğu kendisi kırarak başarıyla çıkar.

Sarı kesesi enfeksiyonu devekuşu civcivlerinde erken ölümlerin en önemli nedenlerinden biridir. Bu soruna sahip kuşlar çıkıştan sonra 7-21 gün içinde ölürler. Sarı kesesi enfeksiyonu yumurta sarısının bakterilerce enfekte olması sonucudur. Nedeni, damızlık dişilerin yetersiz beslenmesi, yetersiz yumurta hijyeni, kuluçka süresince yüksek sıcaklık ve nem, kuluçka makinelerinin bakterilerce bulaşık olması, çıkışta ve sonrasında civcivlerin büyütme odalarında bakterilerle bulaşık hale gelmesinden kaynaklanmaktadır. Sarı kesesini absorbe edemeyen civcivlerin, gözleri açık yada kapalı olarak havayı gagaladıkları görülür. Genellikle karakteristik olarak bu tür yavrularda S şeklinde kavisli bir boyun yapısı görülebilir. Sarı kesesi enfekte olmuş civcivlerin bazen klinik belirtileri normaldir, bu tür civcivler yem tüketirler fakat gerçekte yemi sindiremezler ve ağırlık kaybederler. Bu kayıplar çıkıştan 4-5 gün sonraki normal ağırlık kayıplarından fazladır. Civcivlerin karnı şiş ve gergindir.

Bacak Problemleri Devekuşu yetiştirmede, civciv dönemindeki bacak sağlığı özel bir öneme sahiptir. Bacak problemi olarak dört temel sorun bulunmaktadır. Bunlar; tibitorsal dönme, kıvrılmış ayak parmağı, tendon kayması ve bacakların eğriliğidir. Bacak dönmesinin nedeni net anlaşılmamış olmakla birlikte; genetik, beslenme (civcivlerde hızlı canlı ağırlık artışı, uygun olmayan enerji-protein oranı, kalsiyum –fosfor oranı) yetersiz eksersiz ve bakım, sindirim sistemi bozuklukları yanı sıra tibiotarsusta oluşan darbeler devekuşlarında bu soruna neden olan faktörler olarak kabul edilir.

Tavukçuluğa göre Devekuşu Kuluçkasında gözlenen başlıca farklılıklar : Dölsüzlük oranı yüksektir. Kabuk altı ölüm oranı yüksektir. Çıkış gücü düşüktür. Malpozisyon oranı yüksektir. Yumurta kabuğu kalındır.

Kuluçka

Devekuşu yetiştiriciliğinin en önemli basamaklarından birisi kuluçka faaliyetidir. Kuluçka süresi 42 gün olmakla birlikte makine içi faktörlere bağlı olarak bu süre 43–44 güne kadar uzayabilmektedir. Damızlık kuşların bölmelerinden sabah ve akşamüzeri yumurtalar günde iki kez toplanarak zarar vermeden, sarsmadan kuluçkahaneye taşınmalıdır. Kuluçkahaneye taşınan yumurtalar 3–6 saat oda sıcaklığında tutulmalı, çatlak veya gizli çatlak olup olmadıkları kontrol edilmelidir. Böyle bir durum var ise işaretlenmeli üzeri bir bantla mutlaka kapatılmalı ve kayıtlara işlenmelidir. Kirli veya ıslak yumurtalar var ise temiz bir havlu yardımıyla kurulanmalı kaba kirler sert olmayan bir fırça ile temizlenmelidir. Toplanan yumurtalar üzerine yumurtlama tarihi, ağırlığı, bölme no, yumurtlama zamanı, yumurtlama yeri ile ilgili kısa bilgiler yazılmalıdır.

Kuluçka Sonuçları Üzerine Etkili Faktörler: Kuluçka Öncesi Faktörler: Yaş: Erkekler cinsel olgunluğa 3-3.5 yaşında dişiler ise 2-2.5 yaşında ulaşır. Gençlerde yumurta verimi ve döllülük düşüktür. Yumurta ağırlığı: yumurta ağırlığı 1-2 kg arasında değişim göstermekle birlikte yüksek çıkış gücü için ortalama 1400 gr olması beklenir. Erkek dişi oranı: 2 dişi 1 erkekten oluşan aileler halinde yetiştiriciliği yapılmaktadır. Besleme Yumurtaların toplanması: yumurtlama açık alanda gerçekleştiği için yumurtlanan yumurtanın sık toplanması ve gece yuvada bırakılmaması gereklidir. Yumurtaların depolanması: optimum depolama sıcaklığı oldukça düşüktür. 1 haftaya kadar depolanan yumurtaların ortalama 16ºCde depolanması gerekir. Yumurtalar makineye konmadan en az 12 saat önce fümigasyon işlemi yapılmalıdır.

Kuluçka Faktörleri: Sıcaklık: gelişim döneminde optimumu sıcaklık 36-36.5ºC , çıkış döneminde 35.5-36ºC olmalıdır. Nem: yumurta kabuk kalınlığı yaklaşık 1.65-2.00 mm arasında değişim gösterdiği için kuluçka süresince yumurtanın %12-15 arasında nem kaybetmesi zordur. Bu yüzden kuluçkada gelişim döneminde nemin %35’i geçmemesi istenir. Küçük işletmelerde oda tipi makinelerde bu nem değerlerinin sağlanması zor olduğu için ödemli civciv sayısı artmakta, ölen civciv sayısı da fazla olmaktadır. Nemin çıkış döneminde ise %40’ı geçmemesi istenir. Çevirme: malpozisyon devekuşu yumurtalarında diğer türlere göre çok sık görülmektedir. Yumurtanın yatay pozisyonda kuluçkalandırılması durumunda ve ilk 3 gün yeterli çevirme yapılmaması durumunda bu oran %20’ye kadar yükselmektedir. Bu yüzden saat başı 45º sağa ve sola çevirme işlemi yapılmalıdır. Havalandırma: Karbondioksit düzeyinin %0.5’i aşmaması istenir.

Gelişim döneminde 14.günde dölsüzlük kontrolü yapılarak bu yumurtalar ayrılmalıdır. Ayrılan yumurtalar kırılarak bu yumurtaların dölsüz veya erken embriyo ölümü olup olmadığı kontrol edilmeli ve kuluçka kayıtlarına işlenmelidir. 38. günde yumurtalara transfer işlemi yapılmalıdır bu dönemden sonra çevirme işlemi yapılmamaktadır. Tavuk yumurtasında dölsüzlük oranı % 5–10 arasında değişirken devekuşlarında dölsüzlük oranı % 20–30, yaşama gücü ise % 80'dir. Kuluçka dönemi sonunda elde edilen çıkış gücü % 70-75'dir.Ancak bu sonuca kuluçka döneminde gerekli faktörlerin titizlikle uygulanmasıyla ulaşılabilinir. Bir örnek vermek gerekirse bir devekuşundan yılda ortalama 50 tane kuluçkalık yumurta alındığında, bu 50 yumurtanın 35 tanesi döllü olacak ve döllü olanlardan 26–28 adet civciv çıkacaktır. Yetiştirici bu çıkan civcivlerden 20 tanesini kesim yaşına (ort. 12 ay) kadar ulaştırdığında son derece başarılı bir işletme örneği sergilemiş olacaktır.