PSİKİYATRİK REHABİLİTASYON Uz. Dr. Ayla Yazıcı
Psikiyatrik Rehabilitasyon Nedir? Ciddi ruhsal hastalıkları olan kişilerin toplum içi yaşamlarını daha bağımsız ve mutlu yaşamalarına yardım eden ilkeler, programlar ve uygulamalardan oluşan bir bileşim olarak tanımlanabilir. Sıklıkla psikososyal rehabilitasyon terimi de kullanılır.
Kronik (Ciddi) Ruhsal Hastalık Nedir? Belirli ruhsal veya duygulanımsal bir hastalığı olması Kişinin işlevsel kapasitesini engelleyecek şekilde kronisite kazanması (kişisel temizlik ve bakım, kişisel yönetim, kişiler arası ilişkiler, sosyal ilişkiler, öğrenme ve yaratma, eğlenme) Ekonomik yeterliliğinin etkilenmesi
Ciddi (kronik) Ruhsal Hastalıklar Sizofreni Yineleyici Major Depresyon Duygudurum Bozukluğu Organik Beyin Sendromu Şizoafektif Bozukluk Başka türlü Adlandırılamayan psikotik bozukluk Süregenleşmiş obsesif kompulsif bozukluk.
Psikiyatrik Maluliyet Dünya Sağlık Örgütü; Kişinin kendine bakım, sosyal ilişkiler, iş, ortama uygun davranma alanlarında sosyal olarak istenen düzeyde katılımındaki yetersizliğidir. Amerika’da nüfusun %2.1-2.6 arası yaşama ve çalışma yeteneklerini etkileyen ruhsal bir hastalığa sahiptir. USA- Sosyal Güvenlik Kurumu; 1.günlük yaşam aktiviteleri(ekonomik idare,temizlik, ev idaresi, kendine bakabilme), 2.sosyal işlevsellik (aile, arkadaşlar, toplum ve işyerinde), 3.yoğunlaşma, hız ve amaca yönelik hareketleri sürdürebilme, 4. rekabet durumlarına tahammül edebilme yeteneği olarak tanımlar. Bunlar en az 12 ay süreyle olmalıdır diye bir süre belirtir.
Maluliyetin Nedenleri hastalıkla doğrudan ilgili hastanın hastalığa yanıtı, bakım sistemi hastanın durumuna toplumun bakışı
Rehabilitasyon Merkezlerine Başvuran Hastaların; %65 şizofreni %25 duygudurum bozuklukları %10 diğer
Seyir Yineleyici ve kalıcı semptomlarla ilerler. Kısa süreli seyrinde yineleme, gerileme, hastalığın reddi, ilaç uyumsuzluğu, yineleme döngüsü Uzun süreli seyrinde %25 tam iyileşme %25 önemli oranda iyileşme %25 geniş destek ağıyla iyileşme %15 hastaneye yatış %10 intihar sonucu ölüm
Tarihsel Gelişimi Psikososyal rehabilitasyon son 50 yıl içinde ruh sağlığı hizmetlerinde görülen değişikliklerle paralellik gösteren oldukça genç bir alandır. İkinci dünya savaşının sonunda ruh hastalıkları yaşayan kişilerin büyük bir çoğunluğu devlete veya özel sektöre ait kurumlarda bulunmaktaydı; bu kurumlarda uzun süreler boyunca kalmaları ve yaşamlarını geri kalanını burada geçirmeleri olası bir durumdu.
1950’li yıllarda yeni jenerasyon antipsikotik ilaçların kullanıma girmesi ve ciddi ruhsal hastalıkların yol açtığı daha aktif ve rahatsız edici etkileri önemli ölçüde azaltması, bu kurumların ilk başlarda yavaş fakat sonraları hızlı bir biçimde bu hastaları toplum yaşamına katılmaları için taburcu etmelerine neden olmuştur Çoğu hasta ailelerine geri yollanmıştır. 1960’lı yılların başında bu hastaların kurumların dışına hızlı bir biçimde çıkarılmaları bakım evleri, “yaşlılar” evi, tek kişilik otel odaları veya daha kötü yerlere gönderilmeleri şeklinde idi .
Yavaş yavaş, New York, Philadelphia, Boston ve diğer bölgelerde bulunan, önceden ruh hastalığı yaşamış olan kişilerden oluşan küçük gruplar, toplum içerisinde nasıl yaşayacakları ve yalnızlıklarını giderecek bir yöntem bulma konusunda fikir alış verişinde bulunmak için haftada bir kez bile olsa bir araya gelmeye başladılar. Kimi gruplar bu toplantıları kendi kendine düzenledi ve bazıları da gönüllüleri bu işe dahil etti veya ruh sağlığı uzmanlarını bu iş için tuttu.
1960’lı yıllarla beraber, profesyonel olarak oluşan bir dizi program (mesela, New York Fountain Evi, Philadelphia Ufuk Evi, Chicago Threshold, Los Angeles Portals ve Cleveland Hill House) haftalık toplantılardan sosyal destek sunan rehabilitasyon programlarına, çeşitli yetenek alanlarındaki sınıflara ve haftanın bazı günlerinde yapılan mesleki hazırlık fırsatlarına doğru büyüme gösterdi.
1970’lerde, birçok topluluk geniş bir yelpazede, sosyal, mesleki, barınma ve eğitim hizmetleriyle tamamen uzmanlar tarafından yürütülen programları destekledi. Bu dönemde hastaları kurumların dışına çıkarma işi çok arttı ve 1970’li yıllarda her gelen hükümet bu hastaları hastanelerden çıkarıp topluma geri göndermeye çabaladı.
1970’li yılların sonunda sosyal ruh sağlığı ve ruh sağlığı engelliler merkezleri hastanede yatan hasta, ayakta tedavi gören hasta ve geçici olarak hastaneye yatan hasta kavramlarına klinik anlamda verdikleri önemle, yeterli şartlarda barınamayan, arkadaşlık ilişkileri kurup yürütemeyen, uygun iş imkânı bulamayan veya kendi maddi ve tıbbi gelirlerini idare edemeyen kişilerin giderek artan sayısı karşısında, bu kişilerin gereksinimlerini karşılayamaz hale geldi. Bu gibi konulara odaklanan psikososyal rehabilitasyon programlarının sayısı arttı. Taşradaki ruh sağlığı klinikleri, toplumsal ruh sağlığı ve ruh sağlığı engellileri merkezleri ve diğer kuruluşlar hastalarının bir kısmının en önde gelen ihtiyaçlarını gidermek için psikososyal rehabilitasyon programları hazırlamaya başladı.
Türkiye’de Durum Ülkemizde psikososyal yaklaşımlarla ilgili yaygın,sistematik bir çalışma ve uygulama yoktur. Bunun nedenleri arasında ; biyolojik psikiyatriye ağırlık verilmesi, psikososyal yaklaşımlar konusunda bilgi eksikliği, mezuniyet öncesi ve sonrası eğitimde bu yaklaşımlara yeterince yer verilmemesi, ruh sağlığı alanında çalışanların nicelik yönünden yetersiz olması ya da tedavi ekibinin tam olarak oluşturulamaması sayılabilir. 1900’lerin başında özellikle BRSSH’de Mazhar Osman Uzman tarafından ciddi biçimde başlatılan rehabilitasyon çalışmaları vardır. Ancak bunlar hastane içinde yaşayan hastalara yöneliktir. 1970’lerde ülkemizde var olan çalışmalar da tamamen bırakılmıştır. Son 15 yıldır Şizofreni dernekleri ile başlayan yeni bir süreçten söz edilebilir. Son yıllarda devlet destekli gündüz hastaneleri ve rehabilitasyon merkezleri açılmaya başlanmıştır.
Psikiyatride Damgalama (stigmatizasyon) Ruhsal bozukluklar damganın en olumsuz biçimde yaşandığı rahatsızlıklardır. “Deli, akıl hastası, anormal, kaçık, manyak, meczup, sapık , tımarhanelik” gibi sözcüklerle özdeşleştirilirler. Bu hastalar önyargı, stereotipi ve ayrımcılığa maruz kalırlar ve sahip oldukları toplumsal hak ve çıkarlarından mahrum edilerek dışlanırlar. Hastanın ve yakınlarının benlik saygıları zedelenir, aile ilişkileri zarar görür. Hasta arkadaş edinme ve sürdürme ve iş bulma güçlüğü içine girer. Bunun sonucunda hastalığı kabul etmeme, gizleme ve yardım aramama başlar.
Ruhsal bozukluğu olan bireyin, toplumdan soyutlanması ve toplum içinde eski rol ve fonksiyonlarını yerine getirememesi birey, aile ve bu alanda hizmet veren sağlık personeli için önemli bir sorundur. Ruh hastaları, tarihin hemen hemen her döneminde, yaşamları boyunca hastanelerde tutulmuşlardır. Ancak 1960'lardan başlayarak, toplum ruh sağlığı hizmetleri ve koruyuculuğun ön plana çıkması ile, hastaların mümkün olan en kısa zamanda hastaneden topluma geçişlerinin sağlanması amaçlanmıştır.
Ancak bu uygulama sonucu taburcu edilen hastaların kısa bir süre sonra yeniden hastalanmaları ve tekrar tekrar hastaneye yatmaları sorunu ile karşılaşılmıştır. Hizmetlerin planlamasındaki yetersizlikle ilgili olan bu durum ise, hasta kişinin bakım maliyetini ve hastalıklı kişi sayısını artırmaktadır.
Hastalar, hastanede tedavi gördükten sonra, dış yaşam için hazırlanmalıdır. Hastanın taburculuk sonrası yaşamını sürdürebilmesi için gerekli toplumsal düzenlemeler yapılmalıdır. Ruh sağlığını olumsuz etkileyen koşullar ele alınmalıdır.
Psikiyatrik Rehabilitasyonun Amaçları Rehabilitasyon, hasta bireyin en üst düzeyde fonksiyon görebilmesini sağlama sürecidir. Hastaneden kopuk bir hizmet değildir, hastanın taburculuğundan önce, hatta hastaneye yatışı ile başlar. Rehabilitasyonu Avustralya Rehabilitasyon Tedavileri Fakültesi 2001 de, “herhangi bir sebeple bir fonksiyon ve yetenek kaybının ardından mümkün olan en yüksek iyileşme seviyesini sağlayan süreç” olarak tanımlanmıştır .
Psikiyatrik sorunlar yaşayan kişilerin yaşamın içinde bütün yeteneklerini en iyi şekilde kullanmasına yardım etme sürecidir. Ruhsal sağlık sorunları olan bir kişinin öğrenim ve çevresel destekle en üst düzeyde kişisel kapasitesini kullanmasını teşvik eden terapotik bir yaklaşım”dır. Bu kişilerin rehabilitasyonu fiziki engelli kişilerin rehabilitasyonuna benzer şekilde kişinin kendine özgü yaşam şartları hesaba katılarak ve bireysel ihtiyaçlarına yönelik olarak yapılmaya çalışılmalıdır.
Temel kavramlardan biri çevresel faktörlerin önemidir Temel kavramlardan biri çevresel faktörlerin önemidir. Yetenek eğitimi bireylerin günlük yaşamlarında karşılaşacağı gerçekçi yaşam şartları göz önüne alınarak gerçekleştirilmelidir. Mevcut sosyal destek ağları; erişilebilen taşıma, barınma ve meslek fırsatları gibi dış etkenler de hesaba katılmalıdır.
Hastanın kendi gücünden yararlanmak çok önemlidir Hastanın kendi gücünden yararlanmak çok önemlidir. Anthony’ye göre temel amaç ruhsal anlamda sorunlar yaşayan hasta bireylerin “yeterliliklerinin geliştirilmesi” şeklindedir. Amerikalı psikiyatr Lamb “egonun bir kısmında tedavi ve rehabilitasyon çabalarının yönlendirilebileceği sağlam bir kısmın her zaman var olduğu” ve bir hastanın sergilediği psikopatoloji derecesine bakmaksızın “egonun bu sağlam kısmıyla” çalışmanın gerektiğini ifade etmektedir.
Kendine saygı ve yaşamdaki işlevsel yeterlilik bakımından ciddi sorunlar yaşayan bu kişilere umudu yeniden aşılamak önemli amaçlardan bir tanesidir. Umuda odaklanmak rehabilitasyon uygulamalarını diğer uygulamalardan ayıran en önemli özelliktir. Oluşturulmaya çalışılan şey hayali umutlar değildir; kişinin kendi hastalığını ve sınırlarını kabul etmesi ve o noktadan ileriye gitmesi için öğrenmeyle beraber gelen umutlardır.
Ruhsal anlamda sorunlar yaşayan bu kişilerin mesleki anlamda sahip oldukları potansiyelleri konusunda iyimser olunmalıdır. Ancak rehabilitasyon çalışmalarının esas konusu hakkında farklılıklar söz konusudur. Kimi rehabilitasyon modelleri açık bir dille çalışma merkezi aşamasını ortaya koyarken bazıları bundan söz etmeyebilir.
Kişilerin tıbbi, sosyal ve eğlence yaşamlarının tamamına hitap etmek için çalışmanın ötesine de erişebilmek amaçlanmalıdır. Bu nedenle rehabilitasyon kurumlarının hastaları tıbbi ve diğer hizmet programlarıyla bağlantıya geçiren olgu yönetimi programlarını da içermeleri önemlidir.
Hastanın kendi tedavisine etkin bir biçimde dahil olması ve rehabilitasyon programının planlanmasında rol alması gerekir. Hastaya dileklerini, hayal kırıklıklarını, hayallerini ve kuşkularını rahatlıkla ifade edebileceği fırsatlar verilmelidir ve bu konular rehabilitasyon planının yönünü belirlemelidir. Aynı zamanda bu hastanın hastalığının yapısı, belirtileri, gelişimi ve muhtemel sonuçları konusunda tamamen bilgilendirilmiş olmasını gerektirir. Sadece bir kereye mahsus bir müdahale türü olmak yerine psikososyal rehabilitasyon sürekliliği gerektirir. İdeal biçimde, bu psikozun başlangıcından hemen sonra başlayan ve zaman içerisinde devam eden bir süreçtir.Rehabilitasyon hem toplum içerisinde hem de hastane merkezli hizmetlerin verildiği ortamlarda gerçekleşmelidir. Psikososyal rehabilitasyon hasta ve rehabilitasyon görevlisi arasında güçlü bir kişisel ilişkinin kurulmasını gerektirir.