“NANOTEKNOLOJİLERİN TOPLUM VE EKONOMİ DİNAMİKLERİNE ETKİSİ” Prof. Dr. Orhan Güvenen O. Güvenen, 2009 / IX 1

Bilim, Teknolojiler, İnovasyon, Üretim, Talep Yapısı, Karar Sistemleri ve Stratejik Öngörü Gelecek on yıllarda nanoteknolojilerin, biyoteknolojilerin ve genom projelerinin kulanımı Bilişim Teknolojileri kullanımı Buhar gücü kullanımı Sosyo-Ekonomik sistemin yapısal eğilimi 1800 2050 S,E: Sosyo-Ekonomik Olguların toplumun gelişme ve refahına etkileri Z: Zaman O. Güvenen, 2009 / IX

STRATEJİ, HEDEF, GENEL YORUM 2009 yılında, Türkiye’nin dünya ve dünya karar sistemi sürecinde yeri nedir, 2020 – 2030’larda ne olabilir? Bu soruyu, çok kapsamlı; bilim düzeyi, teknolojiler, matematik, tarih, kültür, sanat, ekonomi, hukuk yapısı, değerler sistemi ve birçok konuyu kapsayan bilimlerarası bir metodoloji ile yorumlayan bir çalışma ile cevaplamak mümkün olabilir. Bu çalışma yapıldıktan sonra, binlerle denklemi içeren bir model çalışmasi ile, nicelik boyutunu daha da açıklığa ve 2020-2030 lari kapsayan stratejiler üzerinde çalışmak mümkün olabilir. Bu nitelikte bir çalışma, dünya ve Türkiye dinamiklerini mümkün olan düzeyde açıklıkla anlamayı ve yorumlamayı gerektirir. O. Güvenen, 2009 / IX

STRATEJİ, HEDEF, GENEL YORUM 2009 Türkiye’sini, zaman dinamiğinde belirleyen, temel açıklayıcı değişkenler üzerinde birlikte düşünmeye çalışalım: 1500 lerde başlayan “bilim devrimi”ne, bir dünya devleti olmasına rağmen, Türk-Osmanlı İmparatorluğu’nun gerekli önemi vermemesi Matbaanın, üç yüz yıl geç kullanılmaya başlanmasının bilim ve bilgi akışına olumsuz etkisi “Sanayi devrimi”nin dışında kalmamız Bilim süreci ve teknolojilerde geri kalma O. Güvenen, 2009 / IX

STRATEJİ, HEDEF, GENEL YORUM 1900-1923 arası 5 milyon insan kaybettik. Büyük bir trajedidir. Ayrıca, bu sürede 5 milyon km2 toprak kaybettik, bu 5 milyon km2 yaklaşık, dünya petrol rezervlerinin %55, dünya doğalgaz rezervlerinin %60’nın olduğu topraklardır. Sosyal sermaye oluşmadı. İmparatorluk üretim yapısını, temelde yönettiği toplumlara bırakmıştır. 1923 – 1938 arasında, Türkiye’nin 15 yıllık ortalama milli gelir büyüme hızı %7.2 dir. Cumhuriyet Tarihi’nin hiçbir döneminde, bu düzeyde 15 yıllık büyüme ortalaması yoktur. Sermayenin ve daha önemlisi sosyal sermayenin yok denecek düzeyde olduğu dönemde, bu başarı gerçekleştirilmiş, önemli altyapılar sağlanmış ve Türkiye’nin gelecek on yıllarını ve 20. yüzyılı belirleyebilecek strateji ve uygulama, düşünme temel altyapısı oluşturulmuştur. O. Güvenen, 2009 / IX

STRATEJİ, HEDEF, GENEL YORUM Türkiye’nin, yarım yüzyılı aşan bir süredir, Cumhuriyet’in kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün, müstesna bir yetenekle belirlediği, öngördüğü hedef ve stratejileri, dünya düzeyinde, ekonomi, eğitim, değerler sistemleri boyutunda başarı ile gerçekleştirildiğini söylemek, gerçeği zorlamak olacaktır. O. Güvenen, 2009 / IX

STRATEJİ, HEDEF, GENEL YORUM Bu belirtilen hususların, Türkiye’de nanobilim ve nanoteknolojilerin, biyoteknolojilerin, genom projelerinin sağlayabileceği katma değerlerle ne ilgisi olabilir ? O. Güvenen, 2009 / IX

TÜRKİYE MİLLİ NANOTEKNOLOJİ STRATEJİSİ Bu sorunun kısa cevabı : Sanayi devrimi dışında kalmayı, çok büyük maliyetlerle ödeyen ülkemiz, önümüzdeki 5 yılda, 2014 yılı sonunda, nanobilim ve nanoteknolojilerde dünyanın ilk onlarına girebilirse, aynı hatayı tekrar etmemiş olur. “Türkiye optimali” kapsamında bir strateji ve yönetimle, dünyada, sistemi takip eden değil, sistemin belirlenmesinde etkin olan bir ülke konumuna gelebilir. Belirtilen bu hedefin zorluğunun bilincindeyiz. Türkiye ve dünyada nanobilim ve nanoteknoloji, biyokteknooji, genom projelerinde uluslararası düzeyde çok değerli bilim insanlanlarımız var. Devlet, hükümet, milli savunma, iş dünyası, sivil toplum kuruluşları toprağımızın tüm evlatları, bu bilim insanlarına karar, azim, süreklilikle, en üst düzeyde maddi ve manevi desteği vermesi gerekir. Bu ikinci sanayi ya da bilgi devrimi ki, birincisinden çok daha önemlidir; toplum ve ekonomi yapısının tüm alanlarını kapsamaktadır. O. Güvenen, 2009 / IX

“ TÜRKİYE MİLLİ NANOTEKNOLOJİ STRATEJİSİ ” VE “ TÜRKİYE NANOTEKNOLOJİ VAKFI ” Türkiye’nin, belirtilen hedefi gerçekleştirecek beyinleri vardır. Yurtiçinde ve yurtdışındaki bu çok değerlerli insanlarımızın büyük azmi de vardır. Gerekli olan 5 yılda, Türkiye’nin nanobilim ve nanoteknolojiye, milyar doları aşan; kamu, üniversite, ordumuz, özel sektör, sivil toplum kuruluşları ve insanımızın hep birlikte çalışarak kaynak ayırmasıdır. Konu, Türkiye’nin geleceği ile ilgili bir milli strateji konusudur. O. Güvenen, 2009 / IX

“ TÜRKİYE MİLLİ NANOTEKNOLOJİ STRATEJİSİ ” VE “ TÜRKİYE NANOTEKNOLOJİ VAKFI ” Birinci sanayi devrimini algılamayarak bir imparatorluk kaybettik, ikincisini algılamama ve en iyiler arasında olmamamız farklı düzeylerde çok yüksek maliyet ve alternatif maliyetler getirebilecektir. Çözüm: Türkiye’nin, dünyanın en iyilerini hedefleyen bir “Türkiye Milli Nanoteknoloji Stratejisi”ni en kısa sürede oluşturması ve en iyiler düzeyinde olma hedefini gerçekleştirmesidir. O. Güvenen, 2009 / IX

“ TÜRKİYE MİLLİ NANOTEKNOLOJİ STRATEJİSİ ” VE “ TÜRKİYE NANOTEKNOLOJİ VAKFI ” Dünyayı yönlendirenleri takip eden değil, yönlendiren olmamız gerekir. Bu husus bilim, azim, çok çalışma, inanç, süreklilik, bilinç ve dünya dinamiklerini çok iyi anlamakla gerçekleştirilebilir. “Türkiye optimali” elbetteki çok kapsamlı ve çok boyutlu; bilim, teknolojiler, ekonomi, siyasi irade, değerler sistemi, etik, kültür v.b. konunun gelişmesini gerektirir. Nanobilim ve nanoteknolojilerin önemi; çok sektörlü, çok faktörlü verimlilik ve katma değer artışı sağlayarak, sistemde katalizörlük yapabilecek, “matematiksel kaos” oluşturacak, üst strataya geçmesini sağlayabilecek nitelikte, bir alt küme olmasıdır. O. Güvenen, 2009 / IX

“ TÜRKİYE MİLLİ NANOTEKNOLOJİ STRATEJİSİ ” VE “ TÜRKİYE NANOTEKNOLOJİ VAKFI ” Nanoteknoloji, biyoteknoloji, genom projeleri alanlarında ; araştırma, uygulama, üretim, talep, finans ve yatırımlarda, Türkiye düzeyinde, üniversitelere, ulusal araştırma merkezlerine, firmalara, sivil toplum kuruluşlarına, bireylere bilgi ve mali destek sağlayabilecek, “Türkiye Nanoteknoloji Vakfı” ’nın kurulması da, “Türkiye Optimali” ’nin gerekli bir koşuludur. O. Güvenen, 2009 / IX

Devrimsel Gelişmeler Her asırda iki kez insanoğlunun refahını artıran bilim ve teknolojideki gelişmeler Kaynak: Norman Poire, Merrill Lynch O. Güvenen, 2009 / IX

GÜÇ VE PARANIN GÜCÜNÜN YÖNLENDİRDİĞİ SOSYO-EKONOMİK SİSTEMLER DÜNYA DİNAMİKLERİ S1 BİLİM, TEKNOLOJİLER, İNOVASYON, TALEP YAPISI, ÜRETİM STRATEJİLERİ, DEĞER SİSTEMLERİ, KÜLTÜR, ETİK VE KARAR SÜREÇLERİ S2 GÜÇ VE PARANIN GÜCÜNÜN YÖNLENDİRDİĞİ SOSYO-EKONOMİK SİSTEMLER S2: 2009’da dünya dinamiklerini belirleyen temel vektörler S1: “İnsanlık Optimali” ni hedefleyen, olması gereken (normativ) dünya O. Güvenen, 2009 / IX 14 14

BİLİM, TEKNOLOJİLER, İNOVASYON, ÜRETİM, TALEP YAPISI ZİNCİRİ, KARAR SİSTEMLERİ VE STRATEJİK ÖNGÖRÜ Bilimsel araştırma, teknoloji, inovasyon, ürün, talep zincirinin etkinliği, dünya düzeyinde katma değer oluşturabileceğimiz bilim ve teknoloji alanında dünyanın en seçkin üniversite ve kurumları, üniversiteler, kamu, iş dünyası ile sürekli etkileşimde hedef ve stratejilerini gerçekleştiren “Ulusal Araştırma Merkezleri” ’ni ülkemizde kurmakla mümkündür. Bu yaklaşım, kaynak kullanımının etkinliği, verimliliğin üstel bir fonkiyonda gelişmesi, ispat edilmiş bir stratejidir. O. Güvenen, 2009 / IX

DÜNYA VE TÜRKİYE’DE NANOTEKNOLOJİ YAYINLARI O. Güvenen, 2009 / IX Kaynak: Nanotecnología en España, 2006.

TÜRKİYE’NİN NANOTEKNOLOJİDEKİ YERİ Önemli nanoteknoloji araştırmalarının %50 yakınını Prof. Salim Çıracı ve grubu tarafından yapılmıştır. O. Güvenen, 2009 / IX

TÜRKİYE’NİN BİLİM VE TEKNOLOJİDEKİ YERİ 1995-2004 (10 yıl) arasında SCI dergilerinde yayınlanan makalelerin tümü h-indeks: Bir araştırmanın uluslararası camiada ne kadar etkili olduğunu gösteren değer Stanford Üniversitesi, Türkiyeden 3 kattan daha fazla etkili araştırma yapıyor. Türkiye’nin h-indeksinin 60’ı, uluslararası ortak çalışmaların sonucunda elde edilmiştir. O. Güvenen, 2009 / IX

TUBİTAK TARAFINDAN ÜNİVERSİTELERE VERİLEN AR-GE DESTEĞİ O. Güvenen, 2009 / IX

O. Güvenen, 2009 / IX Kaynak: Eurostat

DÜNYADA NANOTEKNOLOJİ YATIRIMLARI Bütün dünyadaki toplam yatırım (2005): 6 milyar dolar Avrupa Birliği: 4.8 milyar avro Güney Afrika: 170 milyon dolar (önümüzdeki 3 yıl için) İsrail: 230 milyon dolar (önümüzdeki 5 yıl için): 45 şirket kuruldu Ulusal Kanser Enstitüsü (ABD): 143 milyon dolar (5 yıl için) O. Güvenen, 2009 / IX

NANOTEKNOLOJİ HANGİ ALANLARI ETKİLEYECEK? O. Güvenen, 2009 / IX Kaynak: EmTech Research 2005

NANOTEKNOLOJİNİN 2006-2011 YILLARINDA SANAYİDE UYGULANMA ORANLARI Kaynak: Future Trends Forum (TFT), 2006 O. Güvenen, 2009 / IX

KÜRESELLEŞME VE STRATEJİK ÖNGÖRÜ World Development Indicators Database, World Bank, 2009 ABD yıllık GSYİH = 14.2 trilyon dolar* Çin = 7.9 Japonya = 4.3 Hindistan = 3.4 Almanya = 2.9 Rusya = 2.3 ... Türkiye = 1.03 trilyon dolar Avrupa Birliği (27 ülke) = 14.7 trilyon dolar * Satın alma gücü paritesi O. Güvenen, 2009 / IX

GLOBAL EKONOMİ VE NANOTEKNOLOJİ ETKİLEŞİMİ Dünyada nanoteknoloji ürünlerinin pazar payı 2004 yılında 13 milyar dolar düzeyindeydi. Bu payın, 2014 yılında 2.6 trilyon dolar düzeyinde gerçekleşeceği öngörülmektedir. Nanoteknolojinin, bütün endüstri alanlarını etkileyeceği düşünüldüğünde toplum ve ekonomi yapılarına etkileri kaçınılmaz olacaktır. Gelişmiş ülkelerde nanoteknoloji kritik ve öncelikli alan olarak desteklenmektedir. İsrailde, nanoteknoloji şirketleri katma değeri yüksek ürünlerle ekonomiye önemli katkı sağlamaya başlamıştır. Çin önümüzdeki yıllarda 1 milyon nanoteknoloji uzmanı yetiştirmek için program başlatmıştır. O. Güvenen, 2009 / IX

BİLİM METODOLOJİSİ VE STRATEJİK ÖNGÖRÜ Yirminci yüzyılda ve yirmibirinci yüzyılda bilim metodolojisinin, özellikle sosyal bilim metodolojisinin altküme ve kısmi tahlil yaklaşımı uyguladığı bilinen bir olgudur. Altküme ve kısmi tahlil yaklaşımı kısa dönemde toplum ve ekonomi yapılarının incelenmesinde belirli çözüm getirmekle beraber, özellikle orta -uzun dönemde mekanist, “ kısa dönemci ” ve genelde yüksek alternatif maliyet oluşturan bir konumdadır. O. Güvenen, 2009 / IX

BİLİM METODOLOJİSİ VE STRATEJİK ÖNGÖRÜ SOSYO EKONOMİK SİSTEMLERİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ : Matematiksel karmaşıklık Matematiksel kaos Belirsizlik O. Güvenen, 2009 / IX

BİLİM METODOLOJİSİ VE STRATEJİK ÖNGÖRÜ G: Genel sistem etkileþimi E: Ekonomi ya da diğer sosyal bilimler O. Güvenen, 2009 / IX

TEKNOLOJİLER VE KARAR SÜREÇLERİ ETKİLEŞİMİ Bilişim Teknolojileri Malzeme Teknolojileri Nanoteknolojiler Genetik ve Bioteknoloji Enerji Teknolojileri Çevre Teknolojileri Tasarım Teknolojileri Beyin Simülasyon Teknolojileri ... O. Güvenen, 2009 / IX

TEKNOLOJİLER VE KARAR SÜREÇLERİ ETKİLEŞİMİ Veri, bilgi, teknoloji yöntemi Teknolojiler, (Nanoteknolojiler, Bilişim Teknolojileri, vb.) : Çok Faktörlü, Çok Sektörlü Verimlilik ve Gelişme Etkileşimi Veri, bilgi, bilişim ağları Teknolojilerin etkin kullanımı, çok faktörlü ve çok sektörlü verimlilik ve büyüme Sermaye ve sosyal sermaye birikimi Bilim, teknoloji, bilgi ve bilinç toplumu Gelişme süreci Bilim, teknoloji, bilgi, bilinç toplumu ve öngörülü algılama O. Güvenen, 2009 / IX

KÜRESELLEŞME VE STRATEJİK ÖNGÖRÜ Küreselleşme ~ Mali piyasalarda ve daha az düzeyde reel ekonomide küreselleşme Dünya toplam yıllık GSYİH = 60 trilyon dolar (satın alma gücü paritesi, 2009) Bir günde, dünya düzeyinde, mali piyasalarda ortalama 3 trilyon dolar düzeyinde işlem yapılmaktadır. O. Güvenen, 2009 / IX

KÜRESELLEŞME VE STRATEJİK ÖNGÖRÜ Küreselleşmenin olumsuz etkilerini minimum, olumlu etkilerini maksimum düzeye yönlendirebilecek strateji ve karar süreçleri, dünya dengeleri kapsamında önemli bir sorumluluktur. Küreselleşmenin gelir düzeyi yüksek ve yoksul ülkelerde etkileri : 6.5 milyar dünya nüfusunun %40’a yaklaşan oranı günde 2 dolar altında bir gelirle yaşamaktadır. Bilişim ve teknoloji olanaklarına erişim ve etkin kullanımında 6.5 milyar insan ve 200 ulus – devlet düzeyinde büyük dengesizlik mevcuttur. Dünya nüfusunun %20’si, dünya gelirinin %85’ine sahiptir. Küreselleşme son 20 yılda, gelir dağılımının bozulmasını arttırmıştır. O. Güvenen, 2009 / IX

GEREKLİ YERKÜRE SAYISI Kaynak : Dennis Meadows, 2005 O. Güvenen, 2009 / IX

Türkiye – Dünya Etkileşimi ve Stratejik Öngörü 2009, 2010, 2025, 2040, 2050, ... A.B.D ÇİN HİNDİSTAN JAPONYA RUSYA FEDERASYONU BREZİLYA GÜNEY AFRİKA .... DİĞER BÖLGESEL ENTEGRASYONLAR ... DİĞER ULUS DEVLETLER ... TC AB O. Güvenen, 2009 / IX

Karar Süreçleri, Stratejik Planlama – Simülasyon Model Sistemi ve Türkiye – Dünya Etkileşimi TÜRKİYE – DÜNYA ETKİLEŞİMİNDE TEMEL KAVRAMLAR Çoğulcu ve katılımcı demokasi “Hukuk” ’un üstünlüğü Teknik devlet Bilgi ve iletişim teknolojilerinin etkin kullanımı, çok faktörlü verimlilik ve büyüme İnsan, doğa hakları ve sorumlulukları Uluslararası kurallar Çevre ve doğa Bilgi ve bilinç İnsani gelişme Dünya (6.7 Milyar) Türkiye (74 Milyon) O. Güvenen, 2009 / IX

TÜRKİYE’DE, NANOTEKNOLOJİDE İNOVASYON, ÜRETİM, YÜKSEK KATMA DEĞER, TALEP VE SEKTÖRLER ARASI ÇOĞALTAN KATSAYISININ GERÇEKLEŞTİRİLMESİ Nanoteknoloji; nano ölçekte malzemelerde mikroelektronik ve nanoteknoloji uygulamalarında enerjide, tıp, sağlık, ilaç sanayi, bioteknoloji, savunma sanayi, uzay, robotik, çevre, v.b. uygulamalarında sanayi ve toplum yapısında çok faktörlü, çok sektörlü verimlilik, yüksek katma değer, sektörler arası çoğaltan katsayısı oluşturabilecek “katalizör” niteliğe sahiptir. Sanayide nanoteknoloji firmalarına sermaye akışı ve “ulusal nanoteknoloji stratejisi” kapsamında kamu AR-GE yatırımlarının sağlanması büyük öneme haizdir. O. Güvenen, 2009 / IX

ULUSAL NANOTEKNOLOJİ HEDEFİ Belirtilen hususların, Türkiye’de nanobilim ve nanoteknolojilerin, biyoteknolojilerin, genom projelerinin sağlayabileceği katma değerlerle ne ilgisi olabilir ? “İkinci sanayi devrimi” olarak nitelendirilebilecek “nanobilim-nanoteknoloji” dinamiğinde, çok faktörlü çok sektörlü verimlilik sonucu, ülkede büyüme, gelişme olasılığının yüksek olacağını belirtmek, hata payı sınırlı bir varsayım olacaktır. Sanayi devrimi dışında kalmayı, çok büyük maliyetlerle ödeyen ülkemiz, önümüzdeki 5 yılda, 2014 yılı sonunda, nanobilim ve nanoteknolojilerde, dünyanın ilk onuna girebilme hedefini gerçekleştirmiş olursa, “Türkiye optimali” kapsamında bir strateji ve yönetimle, dünya dinamiklerinin bilincinde, kendi stratejisinin belirlenmesinde etkin bir ülke konumuna gelebilir. O. Güvenen, 2009 / IX

ULUSAL NANOTEKNOLOJİ HEDEFİ Türkiye’nin bu hedefi gerçekleştirecek bilim insanları vardır. Yurtiçinde ve yurtdışındaki bu çok değerlerli insanlarımızın büyük azmi de vardır. Gerekli olan: araştırma, patent, inovasyon, üretim ve talep süreci, üretim ve sanayi stratejilerinde, nanobilim ve nanoteknolojiye gerekli yatırımı, kamu, üniversite, özel sektör, sivil toplum kuruluşları ve insanımızın, birlikte çalışarak sağlamasını temin etmektir. “Türkiye optimali” elbetteki çok kapsamlı ve çok boyutlu; bilim, teknolojiler, ekonomi, siyasi irade, kültür, eğitim, değerler sistemi v.b. konunun gelişmesini gerektirir. Nanobilim ve nanoteknolojilerin önemi; çok sektörlü, çok faktörlü verimlilik ve katma değer artışı sağlayarak, sistemde katalizörlük yapabilecek, matematiksel kaos sağlayarak “üst strataya” geçmesini sağlayabilecek nitelikte, bir alt küme olmasıdır. “Türkiye Milli Nanoteknoloji Stratejisi” ve “Türkiye Nanoteknoloji Vakfı”. Bu iki yapının en kısa sürede gerçekleşmesi “Türkiye Optimali” ’nin gerekli koşuludur. O. Güvenen, 2009 / IX

EKLER

NANOTEKNOLOJİDE YENİ HEDEFLER Bazı öneri ve yorumlar: Dünyanın en etkin ülkeleri düzeyinde araştırma, yayın, teknoloji, inovasyon, patent, ürün ve talep gerçekleştirmek. Nanoteknoloji, biyoteknoloji, genetik ürünlerinin, çok faktörlü, çok sektörlü katma değer gerçekleştirmesi, istihdam sağlaması, toplum değerler sistemine “Türkiye optimali” düzeyinde katkı sağlaması Etik kurallara uyumlu olması Çevre sorunlarına yapıcı ve olumlu çözüm getirebilmesi Eğitim düzeyini geliştirmesi, bilimlerarası metodolojiye katkı sağlaması Nitelikli teknisyenlerin eğitilmesi Sorumlu gelişmeyi “Türkiye Optimali” kapsamında sağlayıcı nitelikte olması O. Güvenen, 2009 / IX

NANOTEKNOLOJİRİN DOĞA VE HAYAT ANLAYIŞIMIZI DEĞİŞTİREBİLECEK NİTELİKLERİ Bazı Örnekler: Genom projeleri birkaç on yıl sonra beş neslin birilikte yaşayabileceğini öngörüyor. Bu hususun, toplumun tüm katmanlarına büyük etkisi olacağını belirtmek hata payı düşük bir olasılıktır. ABD ordusunun on yıl içinde, kullandığı malzemelerin önemli bir oranın, nanoteknoloji kökenli malzemeyle değiştirilmesi de hata payı düşük bir olasılıktır. Sanayi ve günlük hayattaki uygulamaların, temelde “paradigma” kayması niteliğinde olacağı da, aynı şekilde hata payı düşük bir olasılıktır. O. Güvenen, 2009 / IX

ETİK, EĞİTİM, HAYAT KALİTESİ, “İNSANLIK OPTİMALİ” Belirtilen başlık kapsamında geliştirilebilecek bazı konu ve yorumlar: Çocuklar küçük yaşlarda nanobilim temellerini aktaran eğitim verilmesi, bilim ve eğitim düzeyinin gelişmesinde etkin olabilecektir. Etik ve sosyal sorumluluk Bilimlerarası araştırma ve uygulamanın büyük önemi Kompleks sistemler, belirsizliğin yüksek düzeyde olduğu sistemler Halkın bilgilendirilmesi ve bilinç oluşturmak Bazı nanoteknoloji ürünlerinde toksik nitelik olması, yeni araştırmarı ve koruyucu bilginin verilmesi ve riskin belirlenmesi sorumluluk ve etik düzeyde büyük önem taşımaktadır (bazı karbon nanotüpler). Fizik bilimleri, mühendislik bilimleri, toplum bilimleri, insani bilimleri, bilimlerarası boyutta yorumlamak ve “insanlık optimali” ’ni, çevre ve etik boyutları sistem dinamiğinde içselleştirmek hedefi. O. Güvenen, 2009 / IX