Genç Araştırmacılar için Bilim ve Etik Hasan Seçen Fen Bilimleri Lisansüstü Eğitim Sempozyumu Erciyes Üniversitesi/ 5-7 Mayıs 2011
Ani Papirusu: M.Ö. 1240 Kimseye yalan söylemedim. Yakınlarımı bahtsızlığa sürüklemedim. Doğruluk evinde alçaklık etmedim. Kimseye kötülük yapmadım. Kimseyi gücünün dışında çalıştırmadım. Bir yetimi mal ve mülkünden mahrum etmedim Kölelere kötü muamele etmedim. Bir hizmetçiye iftira edip efendisine kötülemedim. Kimseyi üzmedim. Kimseyi aç bırakmadım. Kimseye göz yaşı döktürmedim Kimseye acı çektirmedim. Kimseyi öldürmedim ve kimsenin kahpece öldürülmesini emretmedim.
Ani Papirusu: M.Ö. 1240 Tapınaklarda yiyecek ikramlarını eksik etmedim. İffetsizlik yapmadım. Yakınlarımı utandıracak bir iş yapmadım. Yiyecekleri pahalı ve eksik satmadım. Teraziyle tartarken hile yapmadım. Hurma bahçelerini eksiltmedim. Süt çocuğunun ağzından sütü almadım. Otlayan hayvanları otlaklarından sürüp çıkarmadım. Tanrı’nın kuşlarını avlamadım. Kimsenin özel göletinden balık almadım. Hiçbir arkın suyunu başka tarafa çevirmedim. ….. Ben temizim, ben temizim, ben temizim. http://interoz.com/EGYPT/bod3.htm
Konfüçyüs’den “İnsanları yasa ve ceza ile yönetirseniz, onlar bir daha yanlış yapmayacaklar, ancak şeref ve utanma duygularına da sahip olmayacaklardır. Ancak, insanları erdem ve ahlâk kuralları ile yönetirseniz, o zaman onlar hem şeref ve utanma duygusuna sahip olacaklar, hem de doğruyu yapmaya çalışacaklardır.”
William Shakespeare’den Başkalarına karşı dürüst olmadan önce kendine karşı dürüst ol!
İmmanuel KANT’dan Ahlâk, nasıl mutlu olabileceğimizi değil, mutluluğa nasıl layık olabileceğimizi gösteren bir doktrindir.
Bertrand Russell’den Bilgelikle birleşmeyen kudret, tehlikelidir ve çağımız için gerekli olan şey de bilgiden çok bilgeliktir. Bilimin sağladığı kudret ancak bilgelikle birleştiğinde, refah ve mutluluk getirebilir; tek başına ise yıkıntıya yol açar.
Albert Einstein’den Yeryüzündeki koşulların düzelmesi salt bilimsel buluşlardan çok insan geleneklerinin ve ülkülerinin gerçekleşmesine bağlıdır.
Cavit Orhan Tütengil’den İnsan, yapısı icabı, faziletle rezilet arasında raks eder. Daima faziletli olmak bir tabiat vergisi değil, insanca cehit işidir. Kendimizi daima göz altında tutmalıyız. Yılmadan, yorulmadan...
Prof. Dr. Mümtaz Turhan’dan İlim, hakikî ilim adamına hakikat severliği, dürüstlüğü, objektif ve bîtaraf olmayı öğretmekle, ahlâkî davranışlara temel olarak onları teşvîk eder. İşte bizim ilim ve ölçüye sarılışımızın hikmeti budur.
Ahlâk ve etik Ahlâk, bir toplumun en üst genel davranış standartlarını içerir. Ahlâk, bireylerin meslekî ve kurumsal rollerinden bağımsız, toplumun tümü için geçerlidir. Etik ise genel davranış standartları değil, toplumdaki belirli bir mesleğin, işin, kurumun veya grubun davranış standartlarıdır.
Ahlâk ve etik Ahlâk, yaşadığımız toplumda her zaman ve mekânda 24 saatimizi kuşatır. Ancak toplumdan topluma farklılık gösterebilir. Etik, mesleğe ve alana özgüdür, ancak o meslek ve alan için evrensel kurallar ortaya koyar.
Etik bu anlamda kullanıldığı zaman… Meslek Etiği Tıp Etiği Spor Etiği Askerlik Etiği Hukuk Etiği Medya Etiği ...gibi kavramlar karşımıza çıkar.
Meslek Etiğine bir örnek: Hipokrat yemini …Gerek sanatımın icrası sırasında, gerek sanatımın dışında insanlarla münasebette iken etrafımda olup bitenleri, görüp işittiklerimi bir sır olarak saklayacağım ve kimseye açmayacağım…..
Bilim sosyal bir kurum olmanın ötesinde bir meslek midir? Meslektir; Meslekler, insanların toplumca değer verilen yarar ve hizmetlere ulaşmalarına imkân sağlar. Mesleklerin, yeterlik ve davranış standartları vardır. Her meslek bir eğitim gerektirir. Her mesleğin meslek standartlarına uyulmasını garantileyen, yönetim birimleri vardır. Her meslek bir kariyerdir veya iştir.
Bilim sosyal bir kurum olmanın ötesinde bir meslek midir? Meslek değildir; Tıp ve hukuk gibi diğer sosyal kurumlardan daha az profesyoneldir. Ehliyet heyetleri yoktur. Bilimi meslek olarak görmek, bilimin nasıl yapılacağı konusuna çok fazla kısıtlama getirebilir.Bu da bilimsel özgürlüğü ve bilimsel gelişmeyi engeller. Bu yüzden pek çok bilim insanı, bilimin bir meslek olarak görülmesini ve bir formata bağlanmasını kabul etmez.
Bilimin Hedefi: Bilgi kuramına yönelik hedefler Doğayı anlama ve doğru tanımlama Açıklayıcı teoriler ve hipotezler geliştirme Güvenilir öngörülerde bulunma Hataları ve peşin hükümleri ortadan kaldırma Sonraki kuşaklara bilimi öğretme
Bilimin Hedefi: Pratik hedefler Mühendislik, tıp, ekonomi, tarım vb uygulamalı alanlarda problem çözme. İnsan sağlığı ve mutluluğu Doğanın kontrol altına alınması Teknolojinin gücü
Bilimin Yöntemi: Lineer olmayan ardışık bir dizi aşama
En genel düzeyde Bilim Etiğinin ana ilkeleri 1.Genel ahlâka uygunluk Bilimsel etik genel ahlâki standartlara aykırı olamaz! 2.Örnek olma rolü Bir akademisyenin, öğrencisine, asistanına, meslektaşına ve bütün topluma örnek olma sorumluluğu vardır.
Bilimde etik tavrın standartları Dürüstlük Dikkat Açıklık Özgürlük Onur payı Eğitim Toplumsal sorumluluk Yasallık Fırsat Eşitliği Karşılıklı Saygı Verimlilik
Bilimde Etik Tavrın Standartları 1: Dürüstlük Bilim insanları enfarmasyonu ve sonuçları saptırmamalı, yalanlara dayandırmamalı ve yanlış sunmamalıdır. Araştırma sürecinde her açıdan objektif, tarafsız, ve dürüst olmalıdır. Nüans: Hatalı bilim mazur karşılanabilir, fakat sahte bilim asla!
New England Journal of Medicine Dergisinin Editörü: “Bir araştırma yanlış yapılmış olabilir, yanlış sonuç çıkarılmış olabilir, ama bunu doğrulukla sunarsanız en kıymetli araştırmadır.”
Bilimde Etik Tavrın Standartları 2: Dikkat Dikkatsizlik hatalara yol açar. Bazı hatalar ciddi bir suç sayılmaz ama, hata ortaya çıktığında, kabul etmek, bir düzeltme yayınlamak, hatayı belirtip geri çekmek gerekir. Danışmanlık sistemi doğru işlediğinde hatalar en aza indirilebilir. Tekrarlanan hatalar ise ihmalkârlığı gösterir.
Bilimde Etik Tavrın Standartları 3: Açıklık Bilimsel araştırmalar açık veya ulaşılabilir olmak zorundadır. İstisna; halihazırda sürmekte olan araştırmalar, askerî veya ticarî amaçlı araştırmalar hariç bilim ortamı açıklığı gerektirir.
Bilimde Etik Tavrın Standartları 4: Özgürlük Özgün yeni fikirler üretilmesi, Sorunlar üzerinde yeni çözüm teknikleri geliştirilmesi, Bilimin ilerlemesi için ÖZGÜRLÜK ortamı şarttır. Baskıcı, otoriter, aşırı planlamacı, eleştiriye kapalı ortamlarda bilimsel gelişme durur.
Bilimde Etik Tavrın Standartları 5: Onur Payı Onur payımotivasyon Sorumluluk ve onur payı bir paranın iki yüzü . Tanınma, saygınlık, itibar, para, ödül… her bilim insanı için gereklidir ama, Hak etmeyenlere onur payı verilmesi adalet duygusunu zedeler.
Bilimde etik tavrın standartları 6: Eğitim Bilim insanı, bilmediklerini öğrenir, bildiklerini öğretir… Bilim eğitimi usta-çırak ilişkisi gibidir. Danışman örnektir ve çoğu şeyler sezgisel olarak öğrenilir.
Bilimde etik tavrın standartları 7: Toplumsal Sorumluluk Yaptığımız bilimi önce içinde yaşadığımız toplum olmak üzere, bütün insanlığın mutluluğu için yaptığımızın bilincinde olmak. Toplumsal tartışmalara katılmak. (Gerektiğinde) Uzmanlık görüşü bildirmek. “Kötü bilim”in çamaşırlarını ortaya çıkarmak
Bilimde etik tavrın standartları 8: Yasallık Tehlikeli ve kontrole tabi maddelerin kullanımı İnsan ve hayvanların kullanımı Araştırma ortamlarının sağlık ve güvenliği Telif hakları Patentler vb. konularda yasalara uymak mecburî ve ahlâkî bir görevdir.
Bilimde etik tavrın standartları 9: Fırsat eşitliği Bilimsel araştırma ortamları, ırk, cinsiyet, memleket, milliyet, yaş, vb. gibi bilimsel yeterlikle doğrudan alakası olmayan hususları dikkate alarak ayrımcılık yapmamalı, bilimsel yeterliğe sahip olan herkese açık olmalıdır. Özgün fikirler geliştirilmesi, fikir çeşitliliği ve farklı geçmişlerden gelen insanların etkileşmesiyle mümkün olabilir. Üniversiteler, evrenkent yani, evrenin bütün renklerini yansıtan ortamlar olmalıdır.
Bilimde etik tavrın standartları 10: Karşılıklı saygı Bilimin toplumsal dokusunu koruyabilmek için karşılıklı saygı gerekir. Böylece bilimsel hedeflere ulaşılması kolaylaşacaktır. Bilim adamları fiziksel ve psikolojik olarak birbirlerine zarar vermekten kaçınmalıdır.
Bilimde etik tavrın standartları 11: Verimlilik Bilim insanları kaynakları ve zamanı akıllıca ve verimli bir şekilde kullanmalıdır. Araştırma bütçeleri abartılmamalıdır.
Bilim dünyasına ne oldu? 20.yüzyıl başlarına kadar “amatörler” 20. yüzyıl başlarından itibaren “profesyonel ler” 1980’li yıllardan itibaren “bilim etiği” kavramı konuşulmaya başlandı. Birçok kurumda “bilim etiği” ders olarak okutulmaya, en azından araştırmaya yeni başlamış elemanlara işin başında 10-20 saatlik seminer programları halinde verilmeye başlandı…
Nedenler 1: Kariyer ve prestij Akademik topluluklarda kariyer, yapılan yayınlar, kazanılan burslar, yürütülen projeler akademik görevlerle ölçülür. Kariyerin en üst basamaklarına yükselmiş bilim adamları bile prestijlerini koruyabilmek için kendilerini yayın yapmak zorunda hissetmektedirler.
Nedenler 2: Araştırma fonlarından destek alabilmek için Fon arayan bilim adamı sayısının artması ve bütçelerin darlığı nedeniyle fon alabilmek , fonun kesilmemesi için bilim insanları sonuçlar üretmek zorundadır.
Nedenler 3: Parasal Ödüller Yeni bir metodun, Tekniğin veya icadın patentini alan kişi pek çok para kazanabilir. Böylece parasal ödüllerin bilim etiğine aykırı tavırlara imkân vermesi mümkündür. “Biraz para iyidir. Fakat paranın çoğu kötüdür. Çünkü insan yaratılış olarak bencil bir varlıktır ve paranın fazlasını muhakkak kötü bir yolda kullanır.” Albert Einstein
Nedenler: 4 Bilimin denetim mekanizmalarındaki eksiklikler Danışmanlık kurumlarının iyi çalışmaması Hakemlerin iyi inceleme yapmamaları Makalelerin çoğunun okunmaması Deneylerin çoğunun tekrarlanmaması
Nedenler 5: Bilim Etiğinin Öğretilmemesi Etik değerler, görgü kurallarına benzerler.
Nedenler 6: Teoriye ve literatüre çok sıkı bağlılık Eğer ne yaptığımızı biliyor olsaydık, buna araştırma denmezdi, öyle değil mi?” Albert Einstein
Bilimsel makale yazılırken bazı aşamalarda etik sorunlar çıkabilir: Yazarların sıralanması Materyal ve yöntemler (metodoloji) Kaynak gösterme Makaleyi bölme (salami science) Duplikasyon Teşekkür
Metodoloji konusunda bir alıntı… Yayınladığımız her şeyin doğruluğu ispatlanabilmelidir. Ancak günümüzde korkarım bu durumda da bir etik sapma söz konusudur. İnsanlar, birçok önemli detayı koymadan yayın yapmakta ve kendini doğrulama hipotezi bozguna uğratılmaktadır. Bunu yapma nedeni açıktır, kritik detayları vermekten kaçarak yarışta yakalanma probleminden uzaklaşmaktadırlar. Böylece kendini doğrulama hipotezi yok olur. Prof. Dr. Frank E. Karasz New Polymeric Materials Dergisinin Editörü
Bilim Eğitim ve Etik dersi modeli Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü zorunlu dersi 2007- 2 saat/hafta (birleşik) seminer şeklinde Her dönem açılıyor Öğrenci sayısı 150-300
http://fenbilimleri.atauni.edu.tr/
http://fbe.atauni.edu.tr/bilim/
Ders içeriği: Bilimin Doğası Bilimsel Yöntem Bilim Tarihine Toplu Bir Bakış Bilim Felsefesi Bilim ve Sözde Bilim Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler Bilimsel Bilgiye Erişim: Kütüphane ve çevrim içi veritabanları Araştırma Projesi Hazırlama Bilimsel Makale Hazırlama ve Sunma Laboratuar Güvenliği Öğrenme Teorileri Etkili Sınıf Yönetimi Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Eğitim ve Teknoloji Etkili Hitabet Etkili Power Point Sunumu
Çağrılı Konuşmacılar Prof. Dr. Ahmet İNAM, Bilim Felsefesi Prof. Dr. Metin BALCI, Türkiye’de Bilim Nereye Gidiyor? Prof. Dr. Esin Kahya, Bilimsel Yönteme Tarihsel Bir Bakış Prof. Dr. Hüseyin Gazi TOPDEMİR, Post-Pozitivist Bilim Felsefeleri Prof. Dr. Emin KANSU, Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler Prof. Dr. Mehmet AY, Bilimsel Proje Hazırlama
Etik dışı davranışları en aza indirmek için… En başta genç bilim insanı adaylarının, bilimin ve araştırmanın akademik ilerleme veya sosyo-ekonomik yükselmeye hizmet eden bir araçtan çok, insanları yücelten bir hayat tarzı, uğraş ve bir ülkü olduğuna inanmaları etik dışı davranışları en aza indirebilir.
Kumandan erik çalarsa… Beyler örf ve kanuna nasıl riayet ederlerse, halk da aynı şekilde itaat eder. Beyler hangi yoldan giderse, beylerin bu gidişi kulların da yoludur.” YUSUF HAS HACİB Kumandan bir erik çalarsa, askeri ağacı kökünden söker. Kumandan başkasının sürüsünden izinsiz bir koyun sağarsa, askeri sürüde koyun bırakmaz.” NUŞİREVAN
Son Söz Ben, manevi miras olarak hiçbir dogma, hiçbir kalıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim manevi mirasım bilim ve akıldır.
TEŞEKKÜR İlginiz için hepinize teşekkür ederim.
DAHA İLERİ KAYNAKLAR