Su Ürünleri Avcılığı Doç. Dr. Akasya Topçu 2013

Giriş Avcılık, dünyanın en eski mesleklerinden biridir. Balık avcılığı da, yine çok eskilere, hatta insanlığın tarihine kadar uzanmaktadır. Avcılık, eski çağlarda daha ilkel şartlarda yapılırken, giderek gelişmiş ve günümüzdeki modern araç ve gereçlerle avcılık yapılmaya başlanmıştır. Balıkçılık denince, insanın aklına balık tutma sanatı gelir. Balıkçılığın günümüzdeki anlamı, deniz ve iç sularda yaşayan ve su ürünleri de denilen canlı varlıkların ekonomik amaçla avlanması, yetiştirilmesi ve sonradan bunların değerlendirilmesini ifade eder. Balık avcılığı ise su ürünlerinin çeşitli yöntemlerle yakalanmasıdır.

1- SERSEMLETME VEYA BAYILTMA İLE AVCILIK Yöntemin aslı balığın bayılarak veya sersemleyerek kaçamayacak hale gelmesine dayanmaktadır. Balıkçılar, kıyıdan veya sığ sulardan, ancak hareketsiz veya çok yavaş ilerleyebilen su ürünlerini toplayabilmektedir. Kimyasal madde ve elektrikle avcılık ülkemizde yasaktır. A: MEKANİK BAYILTICILAR Tarihsel gelişim içinde taş, sopa, balta gibi mekanik bayıltıcılar ilk kullanılanlardır. Dinamit kullanımı da bütün dünyada yaygın olarak bilinen bir yöntemdir. Hemen hemen tüm ülkelerde yasaklanmış olmasına rağmen tamamen kontrol altına alınamamıştır. B: KİMYASAL BAYILTICILAR Günümüzde kimyasal bayıltıcıların kullanımı, mekanik olanlardan daha yaygındır. Bu amaçla ihtiyotoksik bitkilerden elde edilen maddelerden yararlanılmaktadır. Özellikle tropik bölgelerde bu şekilde avcılık hala sürdürülmektedir.

2- SIKIŞTIRAN VE YARALAYAN ALETLERLE YAPILAN AVCILIK Avcının kollarının yetişebileceğinden daha uzaktaki avına erişebilmesi için, avını yaralayarak kaçmasına engel olunan aletler geliştirilmiştir. Bunlar bastırmak, fırlatmak veya sıkıştırarak avcılık yapılmaktadır. Zıpkınla avcılık: Balıkların görüldüğü yerde bastırmak veya fırlatmak yoluyla kaçmalarına engel olunan aletlerdir. Büyük balıkların (Balina, Kılıç, Ton, Köpekbalığı) avcılığında ve sportif balıkçılıkta yaygın olarak kullanılır. En ilkel avlanma aracıdır, günümüzde hala kullanılmaktadır. Tüfekle avcılık: İri balıkların, yaralamak ve öldürmek amacıyla mermi ile vurulmasıdır. Günümüzde foklar, eskimolar tarafından hala tüfekle avlanılmaktadır.

3- TUZAKLAR VE KAPANLAR Kapanlar avın serbestçe içeri girdikleri, fakat dışarı çıkmalarına engel olunan düzenlemelerdir. Su ürünlerinin girişe uygun, kaçışını engelleyen avlanma araçlarına tuzak denir. Tuzaklarda balığın kaçmasını engellemek için çok çeşitli yöntemler kullanılır. Gittikçe daralan girişler, hepsinin temel özellikleridir. Dalyanlar: Deniz, göl, ırmak ağızlarında sü ürünleri avlamak amacıyla sabit veya yüzer halde kurulan tesislerdir. Dalyanlar genellikle farklı iki ortam (tatlı su - deniz) arasında kalan boğaz ve kanallar üzerinde kurulmuş, çoğunlukla göçmen balıkların avcılığında kullanılır. Büyük gruplar halinde göç eden balıklar, yolları üzerine kurulmuş “Avlu” ve “Kuzuluk” denen tuzaklara çekilir.

b) Çömlekler: Çömlekler kırmızı topraktan yapılmış vazo biçiminde ve ahtapor yakalamaya yarayan avlama gereçleridir. Çömlekler boyunlu ve delikli haldedirler, halat üzerine kösteklerle bağlanır, teknelerden deniz dibine bırakılır. c) Sepetler: Sepet, bir boğaz, gövde ve arkasındaki kepekten oluşmaktadır.Sepet içerisine yerleştirilen çeşitli yem ve diğer yem atıklarını yemek üzere içeri giren balıklar sepet içinde kalırlar. Küfeler: Deniz kıyısında ıstakoz ve böcek avında, sığ göllerde balık avında kullanılır. e) Sığınma kapanları: Sığ suda karides avında kullanılmaktadır. Sığ suda kullanıldığı ve yeri bilindiği için genellikle şamandıra kullanılmaz.

1. Tek ağızlı pinter Tek germeli Çift germeli 2. Çift ağızlı pinter f) Pinterler: Metal veya ağaç çemberlere takılmış konik yapıdaki ağların, iç içe eklenmesi ve çember aralarının ağ ile kapatılması sonucu hazırlanan av araçlarına pinter denilmektedir. Genellikle deniz, göl ve akarsuların sığ kesimlerinde kullanılır. Yapı ve farklılıkları yönünden iki gruba ayrılabilirler; 1. Tek ağızlı pinter Tek germeli Çift germeli 2. Çift ağızlı pinter Tek ağızlı pinter

4. HAVA KAPANLARI Bazı balıklar sıkıştırılınca, bir engele gelince, herhangi bir tehlikeyi sezdiklerinde ya da uyarıldıklarında sudan dışarı fırlarlar. Su yüzeyine kurulan kapanlarla avcılığa hava kapanı denir. Bu gruba giren başlıca tuzaklar; a) Kutu tuzaklar b) Kayık tuzaklar c) Sal tuzaklar d) Üstü örtülü tuzaklar

5. GALSAMA AĞLARI (UZATMA AĞLARI) Ağın suda dik bir duvar gibi durması için üst yakaya mantarlar, alt yakaya kurşunlar donatılmıştır. Genelde dikdörtgen şeklinde ağlardır. Balıklar solungaç kapakları arasından yakalanır. Yapısı basit ve ucuza mal olan bu ağlar küçük teknelerde rahat kullanılır. Galsama ağları kendi aralarında şöyle sınıflandırılır. 1- Yüzey Galsama Ağları Yüzeyde sabit galsama ağları Yüzeyde sürüklenen galsama ağları 2- Orta su Galsama Ağları Orta suda sabit galsama ağları Orta suda sürüklenen galsama ağları 3- Dip Galsama Ağları Sade dip ağları Fanyalı dip ağları İki kat olanlar (uskurçula) Üç kat olanlar (tifana) 4- Çevirme Galsama Ağları

6. ÇEVİRME AĞLAR Çevirme ağlar, pelajik balık sürülerinin önce çevrelerinin sarılması, daha sonra ağın altının büzülmesi suretiyle kaçmalarını önleyerek avlamayı sağlayan ağlardır. Çevirme ağlarla avcılık en gelişmiş avlama yöntemlerindendir.

Hamsi Gırgırı: Sonbahar ve kış mevsimlerinde denizlerin soğuması nedeniyle büyük ve yoğun sürüler oluşturan hamsinin avlanması amacıyla hazırlanmış çevirme ağıdır. Hamsi gırgırında kullanılan malzemeler üç ana başlık altında toplanır. Ana Ağlar, Güçlendirici Ağlar, Gırgır teknelerinde bulunan yardımcı av araçları. İdeal bir hamsi gırgırında ana ağlar iki farklı göz açıklığında, dört ayrı kalınlıktaki iplikten örülmüş olarak kullanılır. Hamsi gırgırında kullanılan ana ağlarla yakalar arasında kullanılan ağlara güçlendirici ağlar denir. Bunlar sardon ve beşgöz’dür. Bugünkü modern avlama teknolojisinde teknelerde bulunan yardımcı av araçları büyük önem taşır ve üç grup altında toplanırlar; balık bulucular, ağların atılıp toplanmasında kullanılan hidrolik ve mekanik cihazlar, haberleşme ve seyir araçları’ dır.

7. SÜRÜKLEME (SÜRÜTME ALETLERİ) Bunlar aktif olarak kullanılan av aletleridir. Bir veya iki tekne tarafından deniz dibide veya orta suda sürüklenir. Teorik olarak sürükleme süresi ve sahası sınırsızdır. Açıklığı tam çerçeveli olanlar direç ve açıklığı elastiki olanlar trollerdir. a) Direç Deniz dibini tarayarak midye, istiridye, karides, deniz salyangozu vb. dip ürünlerini avlamakta kullanılır. Kaska ve algarnna olarakta adlandırılır. b) Kankava Kankava, deniz dibini taramak suretiyle, özellikle Ege ve Akdeniz’de sünger toplamaya yarayan araçlara verilen ismidir. Dipte tahribat yaptıklarından kullanımı yasaklanmış durumdadır. c) Kirişli Troller Direçlerde sadece yumuşakça ve kabuklu su ürünleri avcılığı amaçlanmışken, kirişli trolerin ana hedefi balık avcılığıdır. Kumlu ve düz satıhlarda yaşayan balıkları avlar. Kirişli Trollerde avcılığın esası zeminin karıştırılmasına dayanır. Direçlerin daha geliştirilmiş modelleridir. Kirişli Trollerde kullanılan ağlar dört kısımdan oluşur; alt, üst ve yan ağlardır.

8. TROLLER Trolle avcılık, ülkemizde gırgır avcılığından sonra ikinci sırayı almaktadır. Kullanılan ağların yanı sıra insan gücüne fazla gereksinim duyulmadığı için çok ekonomik bir avlanma yöntemidir. Verimli trol avcılığı için; Ağların iyi kesilip donatılması, Trol Ağının istenilen şekilde açılmasını sağlayan kapıların ve bunların bağlantılarının iyi dizayn edilmesi, Donatılacak Trol Ağının boyutları ve özelliği, Trol Ağını çekecek teknenin gücü, tonajı ve boyutu önemlidir.

1. Dip Trolleri 2. Orta Su Trolleri Demersal ve dibe yskın yaşayan balıkların avında kullanılan trol ağlarıdır. Dip trolleri iki parçadan oluşan ve dört parçadan oluşan dip trolleri olarak iki çeşittir. 1. Dip Trolleri Orta su trolleri tek tekneyle çekilebildiği gib iki tekneyle çekilebilmektedir. Orta su trol ağının ağız kısmının daha iyi açılabilmesini sağlamak ve daha büyük trol ağlarının istenilen hızda çekilebilmesi için iki tekne kullanılır. İki tekne ile çekilen orta su trol ağlarının avantajları yanında birçok dezavantajları vardır. Öncelikle maliyet yüksektir, teknede çalışan eleman sayısı fazladır. Dolayısıyla tek tekne daha avantajlı olabilir. 2. Orta Su Trolleri

Trolün bölümleri Çelik halatlar (Esas halat) Kapılar Palamar (Halatlar) Maçalar Kanatlar Mantar yaka Kurşun yaka Omuz ağı Karın ağı Tünel Torba Torba muhafazası

9. OLTA İLE AVCILIK Olta ile balık avcılığının esası, olta iğnesinin ucuna gerçek ya da yapay yem takılarak balıkların yemle birlikte olta iğnesini yutması sağlanır. Amatör balıkçıların en yaygın olarak kullandıkları av aracı olmalarının yanı sıra profesyonel balıkçılar tarafından da sıklıkla kullanılmaktadır. Olta malzemeleri; 1. Misinalar 2. Olta iğneleri 3. Fırdöndüler 4. Olta çubukları 5. Olta makinaları 6. Ağırlıklar 7. Yüzdürücüler İğneye takılan canlı, cansız veya bunlara benzetilmiş yalancı yiyeceklere yem denir. Çeşitleri çok olan oltaların bazıları, ya hareket ettirilmeleri veya balığın kendi hareketi ile gövdesine takılarak kaçamayacak duruma gelmesi yoluyla avcılık yapılmaktadır. Bu bakımdan oltalar ikiye ayrılır;   1. Gerçek oltalar 2. Takılan kancalar

OLTA YAPIMINDA KULLANILAN MALZEMELER 1. İğne ve Kancalar Oltanın en önemli parçasıdır. Bükülmüş iyi kalite çelik, krom ve benzeri metalden yapılır. Olta iğneleri avlanılacak balığın türüne ve büyüklüğüne göre değişir. Uluslararası standart bir büyüklük formu yoktur. iğne boyutları numara ile ifade edilir. 1. Uç (iğne) 2. Dirsek (Boyun) 4 bölümden oluşur; 3. Beden (Sırt) 4. Pala 2. Misina (Beden), İp, Halat Günümüzde en çok poliamid (Naylon, perlon) ve polyester beden kullanılır. Poliamid kökenli Naylon veya Perlon tek kat ürünlere misina denir. Misinada aranan özellikler; 1. Elastikiyet 2. Kopma dayanımı (kopma noktası) 3. Yumuşaklık 4. Gün ışığı, kimyasal maddelere, küflenmeye karşı dayanıklılık 5. Renk 6. Büküme dayanıklılık 3. Batırıcı ve Yüzdürücüler Oltanın dibe gönderilmesi, orta su kesiminde belli bir derinlikte kalması veya belli bir kesimde yüzdürülmesi amacıyla batırıcılar (ağırlık) ve yüzdürücüler (şamandıra) kullanılır. Farklı olta yapılarına ve değişik avlanma yöntemlerine göre birçok, kurşun batırıcılar vardır. 1. Küresel (top) şamandıra 2. Kalem şamandıra 3. Dolgun şamandıra

BİR BALIĞI YAKALAMADA KULLANILAN OLTALAR Sürü yapmayan, dağınık halde bulunan veya kıymetli balıkların avında, tek kancalı oltalar kullanılır. Balıkçılığı spor veya dinlenmek amacı ile yapanların en çok kullandıkları oltalardır. a) Zokalar Zokalar taştan veya metalden oyulmuş kalıplarla, olta iğnesinin sapı üzerine, belli formda kurşun dökülerek şekillendirilir. Olta iğnesinin pala kısmına bağlanan misinaları, dişli balıkların kesmesinden korumak için, çeşitli şekillerde iğnenin palaları üzerine kurşun dökülerek yapılır.

b) Yünlüler   Özellikle sonbaharda torik, lüfer, palamut balıkları, boğaza girip, inişe geçtiklerinde istavrit, hamsi, gümüş gibi küçük yem balıklarını kovalarlar. Önüne her türlü canlı yemleri katan dişli balıklar, artık zokaya takılıp yeme bakmazlar. Bunun için istavrit, hamsi, gümüşe benzeyen kurşundan, olta iğnesinin sapına yünlüler dökülür. Yem balığına benzetilerek yapılan yünlülerde, tek veya üçlü olta iğneleri vardır. c) Seğirtme Yemsiz olarak kullanılan zokalara seğirtme denir. Yapılışı zoka gibidir. Yapıları farklı olup, torpil veya balık vücudu şeklinde dökülürler. d) Kaşık Oltası Kaşık, oval veya prizmatik şekilde, parlak metalden (krom, nikel vb.) yapılır. Baş kısmındaki delik, halka ve fırdöndü taşır. Uç kısmındaki delikte ise, halka ve üçlü olta iğnesi bulunur. Bazı tiplerde, kaşık sırtında da ikinci bir üçlü iğne vardır. e) Sırtı Sert veya yumuşak plastikten yapılan, balık yapı ve görünüşündeki av araçlarna “Sırtı” denir. Uç, beden ve kuyruk kısmında, halkaya takılı 3’lü olta iğnesi taşır. Sırtı, hareketli bir tekneden, sürükleme yolu ile kullanır ve su içinde yüzen bir balk görüntüsü meydana getirir. Özellikle kyda ve orta suda gezen lüfer, levrek, sinarit, turna, alabalık gibi saldırgan balıkların avcılığında kullanılır. f) Çarpma Üçlü iğnenin veya üç adet tekli iğnenin beden kısmından (pala dahil) kurşun ile birleştirilmesinden elde edilir. Çarpma, iğnelerin balıklara rastgele takılması ile av yapan aletlerdir. Balık biçiminde değildir. Yuvarlak veya torpil şekildedir. Alt ucundaki üçlü iğne sabittir. Hareketli değildir. Çarpmalar, çok çeşitlidir. İğnenin büyüklüğü ve kurşunun ağırlığı, avlanacak balık türüne göre değişir. Çarpmaların hemen hepsi sandaldan atılır.

BİRDEN FAZLA BALIĞI YAKALAMADA KULLANILAN OLTALAR (ÇOK İĞNELİ OLTALAR) Çok sayıdaki iğnenin, beden üzerinde donatılması ile hazırlanan oltalardır. Bu gruba girenlerin bir kısmında olta takımı su içinde ya düşey olarak hareket ettirilmekte veya bir aracın arkasından sürüklenmektedir. İğnelerin bağlandığı köstekler bir bedene ve bedende el oltasına ağlanmaktadır. Bunlara çapari denilmektedir. Diğer gruba girenler ise hareketsizdir. Belli bir derinlikte veya su altında zemin üzerinde durmaktadır. Alet, köstekler ve bedenden oluşmaktadır. Paraketa ismi ad altında toplanmışlardır. Paraketa suda uzun süre bırakılmaz. Çapari Oltalar Beden üzerinde, çok sayıda eşit aralıklarla tüylü veya tüysüz iğne taşıyan ve genellikle hareketli olarak kullanılan oltalara çapari denir. Çapari, balığın cinsine ve kullanış şekline göre çeşitlidir. İğne adedi, azaltılıp çoğaltılabilir.