BÜTÇE HAKKI KAVRAMI VE GELİŞİMİ HAZIRLAYANLAR 2010473010 FİKRİ BADİOĞLU 2010473035 HATİCE ERYAŞAR 2010473041 YEŞİM GÜL 2010473058 KUBİLAY KOÇ 2010473111 ERCAN İŞLER

BÜTÇE HAKKI KAVRAMI Bütçe, devletin gelecek belirli bir dönem içindeki gelir-giderlerini tahmin eden ve bunların yürütülüp, uygulanmasına izin veren bir hukuki tasarruftur. Bütçe hakkı ise, yasama organının halk adına kamu gelirlerini toplayıp yine halk adına bu gelirleri harcamasıdır.

BÜTÇE HAKKI KAVRAMI Bütçe hakkı, tarih kapsamı içinde uzun mücadeleler sonunda monarşinin elinden alınıp parlementoya verilmesiyle elde edilmiştir. Siyasi bir kurum olan parlemento, bu hakkı bünyesinden çıkan hükümete bütçe hazırlama yetkisini verip hazırlanan tasarıyı görüşme, onaylama, hükümet uygulamasını ve uygulama sonuçlarını denetleme şeklinde kullanmaktadır. Bütçe aynı zamanda ülkenin bağımsızlığı hakkında bir fikir vermektedir. Eğer bir ülke kendi iradesiyle sınırları içinde gelirlerini toplayabiliyor, harcamalarını yapabiliyor ve bu işlemler tek bir hazine tarafından gerçekleştiriliyorsa, o ülke bağımsızdır denilebilir.

BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ Bütçe hakkının tarih içindeki gelişimi 3 aşamadan geçerek gerçekleşmiştir. Bu 3 aşama; Vergilerin ve diğer gelir kaynaklarının meclis tarafından onaylanması, Harcamaların(ödenek tahsisi ile) meclis tarafından onaylanması, Devletin gelir ve giderlerine ait onay işleminin her yıl meclis(parlemento) tarafından yeniden yapılması, şeklinde gerçekleşmiştir. Bütçe hakkıyla ilgili dünyadaki önemli tarihsel süreçler şunlardır; Magna Carta(1215), Haklar Dilekçesi(1627), Haklar Yasası(1689), Amerika’nın bağımsızlığıyla vergi koyma ve harcama yapma yetkisinin parlementoya verilmesi(1783), Fransız İhtilalinden sonra Fransız Anayasası’na bütçe hakkının halkın temsilcilerine ait olduğunun belirtilmesi(1789).

BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ 1215 Magna Carta Libertatum(Great Charter) ile başlayan gelir ve giderlerin tür ve miktarının belirleme yetkisinin kime ait olduğu konusunda yaşanan mücadelelerin sonunda halkın temsilcilerinin bütçe üzerinde elde ettikleri, yürütmenin vergi toplamasına izin verme ve harcama yapmasına onay verme yetkilerinin bütünü bütçe hakkı olarak kavramsallaştırılmıştır. İngiliz Parlementosu tarafından 1688 Büyük Devrimi Sonrasında Haklar Yasası(Bill of Rights) kabul edilmesi ile parlementonun bütçe üzerindeki etkisi önemli ölçüde kurumsallaşmıştır. Haklar Yasası ile vergilerin konulması parlementonun iznine tabi kılınmıştır. Bütçe hakkının yürütme organının vatandaşlara ülkenin yönetiminde söz hakkı tanımaksızın vergi koyma yetkisinin olmadığı şeklindeki en temel ilkesi Amerikan Devrimine ilham kaynağı olmuş ve “Temsilsiz vergi olmaz.” şeklinde tarihsel slogan olarak kendini göstermiştir.

BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ Parlementonun kamu harcamaları üzerindeki denetim yetkisi, vergi konusundaki yetkilerindeki gelişmenin aksine, daha ağır bir gelişme göstermiştir. İngiliz Parlementosu 1688 tarihinden sonra, ancak kamu harcamaları üzerinde onaylama hakkını elde etmiştir. 1789 Fransız İhtilalinden sonra, halk temsilcilerinden oluşan parlementonun en temel unsurunu “Bütçe Hakkı” alanındaki yetkileri teşkil etmiştir.

TÜRKİYE’DE BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ Batıda halk hareketleri sonucu oluşan kurumsal gelişmeden ziyade, bu kurumların yöneticileri tarafından Osmanlı Devleti’ni kurtarmak amacıyla adapte edilmesi çerçevesinde yaşanmıştır. Osmanlı Devleti’nde devlete ait bir yıllık gelir ve gider hesaplarının bir arada gösterildiği metinlere, Tanzimat Öncesi dönemlerde rastlamak mümkündür. Ancak bu metinler devlet gelirlerinin toplanmasına ve giderlerinin yapılmasına izin veren hukuki bir metin olarak nitelendirilmez. Osmanlı Devleti’nde yürütme organının yetkilerinin sınırlandırılmaya başlaması Tanzimat’tan sonra oluşturulan “Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye” adlı meclis ile padişahın yasama yetkisi ve bu arada halka mali yükümlülükler koyma gücü de bürokrasi tarafından sınırlandırılmaya başlamıştır. Tanzimat döneminde bütçe açıklarının kapatılması amacıyla, bir yıl önceki giderlere dayanarak gelecek yıla ilişkin harcamaları öngören bütçeler yapılmıştır.

TÜRKİYE’DE BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ 1855 yılında “Hazine-i Celile Muvazane Defterinin Sureti Tanzimine Dair Nizamname” adıyla tüzük çıkarılarak bütçenin idari bir belge olarak önemi arttırılmıştır. 1863-1864 yılı için hazırlanan Islahat-ı Maliye Komisyonu tarafından Batılı anlamda ilk bütçe hazırlanmıştır. 1872 yılında kabul edilen “Devlet-i Aliyyenin Bütçe Nizamnamesi” ile 1855 tarihli nizamnamede uygulanmayan bütçenin kontrolüne ait hükümler yeniden düzenlenmiştir.

TÜRKİYE’DE BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ 1. Meşrutiyet’in ilan edildiği 1876 tarihli Kanun-i Esasi ile bütçe hakkı ilk kez halk temsilcilerinin de katıldığı bir meclis olan Meclis-i Umumi’ye verilmiştir. Bu tarih Türkiye’de bütçe hakkının gelişiminde önemli bir dönem noktasıdır. 1876 Anayasası ile Kesinhesap Kanunu Tasarısının en geç 4 yıl sonra Meclise sunulması ve devlet gelirlerinin toplanması ve sarfına memur olanların işlemlerini incelemek ve denetlemek için bir Divan-ı Muhasebat(Sayıştay) kurulması öngörülmüştür. Ancak toplanan parlementonun ömrü çok kısa olmuş ve 1877 bütçesini kabul etmiş ve denetim yapamadan dağılmıştır.

TÜRKİYE’DE BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ Bütçe hakkının uygulanmasında esas adım 2. Meşrutiyet döneminde atılmıştır. 2. Meşrutiyet ile birlikte bazı bütçe prensiplerine dayanan ilk çağdaş bütçe olan 1909 yılı bütçesinden sonra, 1910 yılında 1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu kabul edilmiştir. Bu kanun, devlet harcamalarının yapılması, gelirlerin toplanması için yeni esaslar getirmiş, harcamalarda ise tasarrufu hedef almıştır.

TÜRKİYE’DE BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ Cumhuriyet Döneminde ise, 1924 Anayasası’nda bütçe ve vergilemeye ilişkin hükümlere yer verilmiştir. Bu hükümler; 85. madde “Vergilerin ancak kanunla salınacağı ve alınacağı” hükmüyle vergilerin kanuniliğini, 96. madde “Devlet malları bütçe dışı harcanamaz.” hükmüyle bütçe dışı harcamaların yapılamayacağını, 97. madde “Bütçe Kanunu’nun geçerliği bir yıldır.” hükmüyle bütçenin yıllık ilkesini, 99. madde “Her yılın Kesinhesap Kanunu Tasarısı, o yılın sonundan başlayarak en geç iki yıl içinde TBMM’ye sunulur.” hükmüyle bütçenin kesinhesap denetimini gösterir.

TÜRKİYE’DE BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ 1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu bazı değişikliklerle 1927 yılında düzenlenerek yürürlüğe konulmuştur. Bu düzenleme sırasında, merkezi idarenin yanı sıra belediyeler ile il özel idarelerinin hesap ve işlemleri de bu kanun kapsamına alınarak, TBMM adına Divan-ı Muhasebatça denetlenmesine başlanmıştır. 1050 sayılı Kanun; 1924 ve 1961 Anayasaları süresince çeşitli değişiklik ve ilavelerle uygulanmıştır. 1982 Anayasası’ndan sonra 2003 yılına kadar yaklaşık 80 yıl yürürlükte kalmıştır. 2003 yılında kabul edilen 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu ile 1050 sayılı Kanun yürürlükten kaldırılmış ve oldukça uzun bir dönem sonunda bütçe 5018 sayılı kanun ile çerçeve kanun niteliğinde bir düzenlemeye sahip olmuştur.

TÜRKİYE’DE BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ 1961 Anayasası; 1924 Anayasası’ndan daha etkili bir şekilde, Bütçe ve Kesinhesap Kanunu Tasarılarının TBMM’ye sunulma ve görüşülme süreci düzenlenmiştir. Buna göre, Kesinhesap Kanun Tasarısının, ilgili olduğu yılın sonunda başlayarak en geç bir yıl içinde Meclise sunulması, genel uygunluk bildiriminin ise Sayıştay tarafından Kesinhesap Kanunu Tasarısının sunulmasından başlayarak en geç altı ay içinde sunulması ile bütçeyle ilgili en önemli yenilik olarak Bakanlar Kurulu’nun bütçe tasarısına “Milli Bütçe Tahminleri” raporunun eklenmesinin hükme bağlanması ifade edilebilir. Milli bütçe tahminleri ile klasik anlamda bütçe hakkının, modern iktisat ve maliye görüşlerine paralel olarak milli ekonominin bütününü kapsayacak şekilde milli bütçeye doğru geliştirilmesi amaçlanmıştır.

TÜRKİYE’DE BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ Diğer yandan, 1961’e kadar sadece TBMM İçtüzüğünde sınırlandırılmış bulunan milletvekillerinin bütçe ödeneklerinde değişiklik teklif etme hakkı, 1961 Anayasası’ndaki “Gider artırıcı veya belli giderleri azaltıcı teklifler yapamayacaklardır.” ifadesiyle anayasal olarak sınırlandırmış ve iktisadi devlet teşekküllerinin TBMM’ce denetlenmesi esas getirilerek KİT’lerin ayrı bir ihtisas komisyonu aracılığı ile TBMM tarafından denetlenmesi sağlanmıştır.

TÜRKİYE’DE BÜTÇE HAKKI GELİŞİMİ 1982 Anayasası, 1961 Anayasası’ndaki düzenlemeler yanında Kesinhesap Kanunu Tasarılarının yeni yıl Bütçe Kanun Tasarılarıyla birlikte Plan ve Bütçe Komisyonunun gündeme alınması, Genel Kurulda görüşülmesi ve birlikte karara bağlanmasını öngörmüştür. Bu değişiklikle kesinhesap sonuçlarının gecikmeksizin elde edilmesini sağlamıştır. 1980 öncesinde bazı yıllar Kesinhesap Kanunu Tasarıları süresinde TBMM’de görüşülememiş ve on beş yıl, yirmi yıl gibi uzun yıllar geçtikten sonra kanunlaşabilmiştir. Ayrıca 1924 ve 1961 Anayasası’nda da kabul edilen Cumhurbaşkanının, TBMM’nin kabul ettiği Bütçe Kanununu veto edemeyeceği, geri gönderemeyeceği ve aynen onaylayacağı 1982 Anayasası’nda da yer almıştır.

DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER