Klinik Biyokimya’ya Giriş Ve Enstrumantasyon

Klinik Biyokimya, adından da anlaşılabileceği gibi, “ biyokimyanın kliniğe uygulanması” ya da “biyokimyasal parametrelerin” klinikte, tanı koyma ve / veya yapılan tedavinin sonuçlarının izlenmesi açısından kullanılmasıdır.

Vücutta meydana gelen biyokimyasal olayların bilinmesi, vücudun hasta veya sağlıklı olup olmadığının izlenmesini kolaylaştıran birtakım laboratuar çalışmalarından oluşmaktadır. İşte bu çerçevede, biyokimyasal parametre değişikliklerinin izlenmesi büyük önem taşımaktadır

Çeşitli vücut materyali bir ile birkaç farklı materyal ile biyokimyasal analizler, artık büyük oranda “otomasyon” şeklinde uygulanan çalışmalardan oluşmaktadır. Farklı yöntem ve ilkelerle çalışılan sistemler ve kendi biyokimya laboratuarımızdan örneklerle aktarmayı, konunun daha kolay ve rahat anlaşılabilmesi açısından yararlı buldum.

Pratikte farklı bazı uygulamaların olduğu bu alanda laboratuarımızı örnek olarak vermeyi aynı, kas dokusu anlatılırken çizgili kas dokusunun örnek alınarak anlatılmasına benzer şekilde değerlendirmelisiniz.

Kullanılan materyaller bakımından çeşitlilik söz konusudur. Ön sırada tam kan, plazma, serum yanında, idrar ve gaita örnekleri, B.O.S. ve vücut sıvıları ( eklem sıvısı dahil), biyokimyasal analizlerin uygulandığı materyallerdir. Tüm bunlara ek olarak böbrek ve safra taşlarının biyokimyasal analizleri, klinik biyokimyada önem taşımaktadır.

Tam kan ile çalışılan testler Laboratuarımızda tam kan ile (tanı ve tedavide) yoğun bir şekilde çalışılan parametreler,”kan gazları” diye tanımladığımız testlerdir. Bu testlerde ilke olarak arter kanı “numune olarak kullanılır” ve değerlendirmeler buna göre yapılır

Kan gazlarının izlenmesi, çocuk hastalar (yeni doğan başta olmak üzere) yaygın olarak kullanılmaktadır. Bebekler, yeni doğan ya da iki yaş altı olanlar, çok kolay ve hızlı bir şekilde klinik değişiklikler gösterir (anlık iyi ya da kötü tablo çizebilirler) işte bu değişikliklerin izlenmesi ve tedavi açısından, sıvı ve elektrolit takibi ile birlikte kan oksijen, karbondioksit ve pH değerinin bilinmesi sağlanmalıdır.

Çocuk hastalar yanında, cerrahi müdahale yapılan hastalarda ayrıca solunum ya da sindirim sistemi patolojilerinde çok önemli bir takip aracıdır (1.,2.,3.,4.)

Serum ve plazma ile çalışılan testler Klinik biyokimyada yapılacak testler için alınacak kan örneklerinin nasıl olacağı, yapılacak testlerin sağlıklı sonuç vermesi, doğru değerlendirmeler yapılabilinmesi açısından çok önemlidir. Örnek 5 de bu durum tablo halinde sunulmuştur

Klinik biyokimya açısından çalışılan parametreler rutin ve acil diye başlıca iki grupta toplanır. Rutin den kastedilen, tanı ve tedavi açısından bilinmesi gereken biyokimyasal değerler için yapılan tanımlamadır.

Acil grubu diye ayrılan ya da tanımlanan parametreler ise hastaları yaşamsal açıdan çok kısa süre içerisinde müdahale edilmesi, dolayısıyla, bilinmesi gereken, hastaya acil müdahale için önemi olan parametreleri/ değerleri ifade eder Bu değerler 15 ya da 30 dakika içinde, en çok 1 saat içinde mutlaka çalışılıp bilinmelidir. Laboratuarımız, çalışmalarını 24 saat kesintisiz sürdürmekte ise de, acil hasta ve analizler öncelik sırası gözetilerek çalışılır.

Acil grup testler içerisinde, kan şekeri, enzimler, elektrolitler ile üre, kreatinin parametreleri yer almaktadır. B.O.S. ve tam idrarın biyokimyasal değerleri yine, acil esprisi ile diğer hasta ve testlerin arasına alınıp öncelikle çalışılan parametrelerdir. Zaman zaman hastanın kliniğini bilmek ve müdahale etmek bakımından, Total protein, albümin değerleri ile trigliserid ve ürik asit, bu çerçevede çalışılabilmektedir.

“Vücut sıvıları” diye tanımlanan yapılar, ya normalde de bulunan, bazı vücut bölgelerinden elde edilen sıvılardır.(omurilik içinde bulunan sıvı bu tanımlamalar dışında),ya da eklem sıvıları göğüs ve karın boşluğunda toplanan sıvılar(plevra ve periton sıvıları) ,bu grupta anılırlar. Her ne kadar eklem boşluğunda normalde de bir miktar sıvı varsa da bu, patolojik durumlarda artar.

Plevra akciğerleri çepeçevre saran, periton ise karın içi boşluğunu çevreleyen zarların isimleridir ve sağlıklı koşullarda bu zarların çevrelediği organlarla zarlar arasında olmayan ya da çok az olan bir sıvı, hastalıkta(patolojik durumlarda) artar Bu sıvıların biyokimyasal incelenmesi, klinik tabloların tanımlanması ve yapılacak tedavi açısından önem taşır, Kandaki protein ve hemoglobin değerlerinin bir farklı analizi de elekroforez yöntemi ile yapılır.

Kanda(serum/ plazma) çalışılan birkaç test “spektrofotometre de” “manüel” olarak çalışılmaktadır. Bunlar bakır ve çinko testleri olup, lityum ise flame fotometrik olarak tayin edilmektedir.

Örneklerin Toplanması Tam kan/ plazma/ serum için alınacak kan örnekleri ilke olarak 8- 12 saatlik açlık sonrasında alınmalıdır. venöz kanı olarak alınan örneklerde “staz” ya da “hemoliz” durumu olmaması için özen gösterilmelidir. Biyokimya laboratuarında çalışılan hangi testlerde serum ya da plazma kullanılacağı tablo ile özetlenmiştir

Tam idrar analizleri için bir defada alınan (spot) idrar örnekleri kullanılırken bazı durumlarda ( 24 saatlik idrar örneklerinde) çalışmalar yapılır.( Esbach/protein tayini) ve başta hormon analizleri olmak üzere (VMA, epinefrin, vb) ile üre, kreatinin testleri, bu şekilde çalışılır.

Klinik biyokimya laboratuarlarında vücut sıvıları yanında mide suyu ve gaita (feçes) Analizleri de yapılmaktadır. Mide suyunda fiziksel ve kimyasal analizler yapılmakta olup özellikle mide asiditesinin değerlendirilmesi, sindirim sistemi, özellikle de midenin gastrit, ülser ya da kanserlerinin tanımlanmasında makroskopik ve mikroskobik olarak yapılan patoloji değerlendirilmeleri yanında tanı için önemli kıstaslardır.

Gaita testleri ise, özellikle sindirim sistemi patolojilerinin izlenmesinde, başta çocuklar olmak üzere önem taşımaktadır. İshal diye genel tanımlanması yapılan her türlü enteritlerde, gaitanın fiziksel ve kimyasal incelenmesi önemli tanı yoludur.

Gaitanın fiziksel incelenmesinde renk, koku, kıvam ve pH incelemeleri yapılır. Kimyasal incelemede özellikle sindirim sistemi kanamaları takibi için ,“gizli kan” araması yapılır. Özellikle enteritlerin tanısında mikroskobik inceleme değerlidir. Bu incelemede hem gaitanın içindeki sindirilmemiş besin artıkları(lif, nişasta vb) incelenir hem de bakteriyel ya da paraziter bir enfeksiyon söz konusu ise buna yol açan mikroorganizma gözlenir ya da tanımlanabilir.

Klinik biyokimya laboratuarlarında yapılan testlerde çalışılacak örneklerin, sağlıklı ve doğru olarak alınıp laboratuara getirilmesi ,(doğru sonuçlar alınması için) zorunludur. Çünkü laboratuar çalışmaları üç aşamada yapılan yanlış ya da eksik işlemler ile doğru ve sağlıklı olmamaktadır:

Laboratuarımızda rutin biyokimya testlerine ek olarak özel testler olarak tanımlanan bir grup test daha yer almaktadır. Rutin biyokimya testleri örnek olarak aktarıldığında tanımlanan istek belgesi üzerinde yer alan HbA1c,Protein-C, Alfa1-antitripsin, Bakır, Seruloplazmin, vit. B12, Folik asit, Ferritin, Digoksin, Troponin T, testleri ve Çinko ve Lityum parametreleri, bu grupta çalışılmaktadır.

Analiz Sonuçlarını Etkileyen Hata Kaynakları

Analiz öncesi hata kaynakları Enjektör iğne ya da örneklerin konduğu tüpleri ıslak olması→ hemoliz, Venöz kan örneği alınırken turnikenin uzun süre tutulması sonucu oluşan staz, Kan örneği için yeterli zaman beklemeden (8–12 saat açlık) ya da tok karına kan örneği alınması, Kan ayırma (plazma yada serum) santrifüj işleminin doğru ve sağlıklı yapılmaması, Kan alındıktan sonra analiz öncesinde uzun süre bekletilmesi, 24 saatlik idrarlarda çalışılacak analizler için sabah ilk idrar örneğinin tuvalete yapıldıktan sonra ertesi sabah ilk idrar dahil tüm idrarın aynı kapta toplanması, gerekiyorsa toplanan kaplara toplama öncesinde (koruyucu) konulması, Hasta ve servis adları ile numunelerin yanlış gönderilmesi bazen hiç isimsiz istek belgelerinin düzenlenmesi rastlanılan hata kaynaklarıdır.

Analiz sırasında yapılan hatalar Öncelikle testlerin çalışıldığı otoanalizörlerin (cihazların) kalibrasyonlarının yapılması ve çalışılacak testler ile ilgili kontrol çalışmalarının, olması gereken standard aralıkta bulunduğunun doğrulanması gereklidir. Hastalara ait test çalışmaları ancak cihaz (otoanalizör) ve testlerle ilgili kontrol ve kalibrasyon değerlerinin, olması gereken aralıkta olduğu görüldükten sonra çalışılır. Bu ön işlemler uygun şekilde yapılmadan çalışılan testler hatalı olarak sonuçlanır.

Analiz sonrası yapılan hatalar Sonuçların doğruluğu onaylanmadan sonuç belgelerinin çıkartılması, Hasta ve numune isim yanlışlıklarının / karışıklıklarının olabilmesi, Klinik ve polikliniklere sonuçların ulaştırılmasında karışıklık ya da yanlışlıklar.

İnternal ve eksternal kalite kontrol çalışmaları Çalışılan testlerin tekrarlanabilirliğinin ve doğruluğunun bir takım referans değerlerle ve referans laboratuarlar aracılığı ile doğrulanması işlemlerini kapsar.

İstatistiksel değerlendirmeler Otoanalizör sonuçlarının kalite kontrol panelinde yapılan çalışmalar olup sonuçların istatistiksel olarak değerlendirilmesini böylece daha sonraki zaman dilimlerinde laboratuar ve hastane kayıtlarının istatistiksel olarak değerlendirilmelerine katkı sağlar. Bu çalışmayı, aynı zamanda, başka laboratuarların çalışmaları ile kıyaslamaları da içerir. Kalite kontrol çalışmalarında yurt içi ve yurt dışı referans laboratuar olarak bilinen laboratuarlara laboratuarımızda çalışılan ve sonuçları bilinen numuneler gönderilerek (örnekler) kendi çalışmalarımızın referans laboratuarlarla uyumunun ne oranda gerçekleştiği test edilir.

Klinik ve polikliniklerle uyumluluk çalışmaları Özellikle laboratuar sonuçları ile hastaların kliniğinin uyumluluğu bu çerçevede araştırılır. Zaman zaman ortaya çıkan uyumsuzluk durumlarının nereden kaynaklandığı saptanmaya çalışılır. Yanlış örnek gönderilmesi, laboratuar sonuçlarının yetersiz şekilde takip edilmesi, özellikle acil diye gönderilen bazı numune sonuçlarının çok geç takibi v.b.

 28/ kasım/ 2005 28/ kasım/ 2005