VERGİ HUKUKUNDA VERGİYİ DOĞURAN OLAY VE VERGİ MATRAHI

A. VERGIYİ DOĞURAN OLAY Mükellef için vergi borcu, devlet için vergi alacağı şeklindeki ilişki vergiyi doğuran olayın ortaya çıkması ile işlemeye başlamaktadır. VUK’nun 19. maddesine göre, vergi alacağı vergi kanunlarının vergiyi bağladıkları olayın Vukuu veya Hukuki Durumunun Tekemmülü ile doğar. Özellikle, vergiyi doğuran olay, vergilendirme döneminin saptanması ve zamanaşımının doğuracağı hukuki sonuçları açısından önem arz etmektedir.

Vergiyi Doğuran Olayın Ortaya Çıkışı Vergi Kanunlarının Vergiyi Bağladıkları Olayın Gerçekleşmesi Hukuki Durumun Tekemmülü Bir İşlemin Hukuka Uygun Olarak Doğması Gelirin elde edilmesi (G.V.) Mal teslimi ve hizmet ifası (K.D.V.) Motorlu taşıt ithali (Ö.T.V.) v.b Kira kontratı yapılması (D.V.) Anonim şirket kurulması (Harçlar) v.b.

Vergiyi Doğuran Olaya Bağlı Şeyler 1 Vergiyi Doğuran Olaya Bağlı Şeyler 1. Vergilendirme Döneminin Tespiti (Uygulanacak Kanun Hükümlerinin Belirlenmesi) 2. Tarh (Tahakkuk) Zamanaşımını Süresinin Başlangıç Tarihinin Belirlenmesi 3. Cezai Yaptırımların Geçerlilik Kazanması

VERGİLENDRİME SÜRECİ Tarh Vergiyi Doğran Olay Matrahın Belirlenmesi Tebliğ Tahakkuk Vergi Borcunun Doğması Üzerinden vergi hesaplanacak değerin belirlenmesi Verginin miktar olarak belirlenmesi Verginin mükellefe bildirilmesi Verginin kesinleşmesi (ödenebilir hale gelmesi)

VERGİNİN MATRAHI Vergi konusunun belirlenmesi ve vergiyi doğuran olayın ortaya çıkması ile birlikte vergi borcu doğmuş olsa bile verginin hesaplanması ve alınabilmesi için hususlar yeterli olmamaktadır. Bunun için vergi matrahının tespit edilmesi gerekmektedir. Vergi Matrahı; Gerekli indirim ve istisnaların düşülmesi sonucu bulunan, üzerinden vergi alınacak değerdir.

Emlak vergisinde emlağın vergi değeri, rayiç bedel vaya alım satım günündeki değeri matrahı oluşturmaktadır. KDV’nde matrah teslim ve hizmet işlemlerinde bu işlemlerin karşılığını oluşturan bedeldir. Gelir vergisinde kazanç ve iratlardan indirimler ve istisnalar düşüldükten sonra kalan bedeldir. Matrah parasal bir değer olabileceği gibi, çeşitli ölçülere göre belirlenen fiziki bir varlık da olabilir.

Matrah Türleri Spesifik Esas (Miktar Esası) Örnek Gelir Vergisi’nde elde edilen gelirin dikkate alınması. MTV’nde motorlu araçlara ilişkin, silindir hacmi, yaş, istiap haddi gibi ölçülerin kullanılması. KDV’nde satış tutarının dikkate alınması. ÖTV’nde akaryakıt ürünlerine ilişkin kilogram, litre, metreküp gibi ölçülerin kullanılması. Spesifik Esas (Miktar Esası) Ad Valorem Esas (Değer Esası) Sayı, adet, metre, litre, metreküp, Kg vb. Fiziki ve teknik ölçüler Satış tutarı, hizmet bedeli, ücret, faiz vb. Parasal değerler

Matrah Tespitine İlişkin Usuller A) Beyan Ususlu B) Karineler Ususlu C) İdarece Takdir Usulu D) Diğer Usuller Beyan Usulu Mükellefler veya vergi sorumluları vergi matrahını, kanunda belli edilen usuller çerçevesinde kendileri hesaplayarak, vergi dairesine bir beyanname ile bildirirler. Vergi hukukunda, matrahın tespitinde en çok kullanılan usul beyan usulüdür. Gelir, kurumlar, veraset ve intikal vergisi, gümrük, emlak, KDV, BSMV ile damga vergisinin bir kısmında beyan usulüne göre matrah tayin edilmektedir.

Karineler Usulu Mükellefin vergi matrahı, dış belirtiler yardımıyla belirlenmektedir. Bu usulde matrah, gelir, işçi, makine sayısı gibi ölçülere göre belirlenmektedir. Karineler vasıtasıyla verginin matrahının tespiti, basit ve nettir. Bu usulün vergilemede adaletin dışına çıkması gibi sakıncaları bulunmaktadır. İdarece Takdir Usulü Vergi idaresince tek taraflı olarak saptanmaktadır. İkmalen ve re’sen tarhiyatta idarece takdir usulü kullanılmaktadır. İdarece takdir usulu, vergi dairesi, takdri komisyonları ve vergi inceleme elemanlarınca yerine getirilmektedir. Diğer Usul (Götürü Usulü) Bu usulde de vergi matrahı vergi idaresince saptanmaktadır. Ancak idarece takdir usulündeki gibi her mükellef için tek tek değil, mükellefler için toplu olarak ve dereceler itibariyle tespit olunur. Bu usulden sadece diğer ücret sahipleri yararlanabilmektedir.

Vergi Matrahının Tespitine İlişkin Komisyonlar Vergi matrahı tespitinin bir kısmını vergi idaresi tek başına, bir kısmı ise çeşitli komisyonlarla birlikte yapmaktadır. Bu komisyonlarda çeşitli meslek gruplarından temsilciler de bulunmaktadır. Günümüzde etkili olarak görevlerini sürdüren komisyonlar; Takdir Komisyonları Zirai Kazançlar İl Komisyonları Zirai Kazançlar Merkez Komisyonu

VERGİNİN TARHI Tarh Çeşitleri Verginin Tarhı, VUK’na göre; vergi dairesi tarafından vergi alacağının kanunlarda gösterilen matrah ve nispetler üzerinden hesaplanarak miktar olarak tespit edildiği idari işlemdir. Vergi tarhı ile ödenecek vergi miktarı belirlenir. Tarh Çeşitleri Olağan Tarh Yöntemleri Olağan Dışı Tarh Yöntemleri Beyana Dayanan Tarh Diğer bazı tarh halleri (Diğer Ücretlerde, emlak vergisinde) İkmalen Tarh Re’sen Tarh İdarece Tarh

A) Beyannameye Dayanan Tarh Beyan üzerinden alınan vergilerde tarh ve tahakkuk işlemi, tahakkuk fişi ile yapılır. Bu durumda mükellef veya sorumlu ödeyeceği vergiyi, beyannamesinde hesaplayıp, vergi dairesine vermektedir. Vergi dairesi tarh işlemini, bu beyannameye istinaden düzenleyeceği Tahakkuk Fişi ile yapmaktadır. i) Gelir ve Kurumlar Vergisinde Beyannameye Dayanan Tarh Mükellef ya da vergi sorumlusu, düzenlediği beyannameyi ya bizzat vergi dairesine verir ya da posta ile gönderir. Vergi dairesi, aldığı beyannameyi inceleyerek gerekli denetimi yapar ve ardından tahakkuk fişini düzenler. Beyanname posta ile gönderilmişse tahakkuk fişi, beyannamenin vergi dairesine ulaştığı tarihten itibaren gelir vergisinde 7 gün, kurumlar vergisinde 3 gün içerisinde düzenlenir. Beyannameler posta ile gönderildiğinde, vergi tahakkuk işleminin bitmesi beklenmeden, vadesinde ödenir. Beyanname elektronik ortamda dönderilmesi halinde tahakkuk fişi elektronik ortamda düzenlenir ve mükellefe veya beyanname gönderme yetkisi verilmiş gerçek ve tüzel kişiye elektronik ortamda iletilir. Bu ileti tahakkuk fişinin mükellefe tebliğ yerine geçer.

ii) Veraset ve İntikal Vergisinde Beyannameye Dayanan Tarh Veraset ve intikal vergisinde tahakkuk, beyanname elden verilmiş olsa bile 15 gün içerisinde yapılr. Tahakkuk fişi mükellefe ya elden verilir ya da posta ile gönderilir iii) İhtirazi Kayıtla Verilen Beyannameler ve Verginin Tarhı Mükellefler vergiye tabi olup olmadığı hususunda tereddüt ettikleri matrahları, verecekleri bayennameye ihtirazi kayıt düşmek yoluyla beyan etmekte ve bunun üzerinden salınan vergiye itiraz edebilmektedirler. İhtirazi kayıt ile beyanda, tarh ve tahakkuk, tahakkuk fişi ile yapılır.

B) Diğer Ücretler Üzerinden Verginin Tarhı Diğer ücret sahipleri vergilerini tarh ettirmek için herhangi bir beyanname vermek zorunda değillerdir. Bu mükellefler, tarh zamanında bu vergilerini, bağlı bulundukları vergi dairesine ibraz edecekleri vergi karnelerine yazdırmak suretiyle tarh ettirirler. Bu tarhiyat aynı zamanda tebliğ hükmündedir. Vergi, karneye yazılmakla, ödenmesi gereken safhaya gelir. Mükelleflerin matrah tutarına dava açma hakları yoktur. C) Emlak Vergisinde Vergi Tarhı Emlak vergisi ilgili belediyeler tarafından otomatik olarak tarh edilmeye başlamıştır. Vergi matrahı, bina ve arazinin vergi değeridir. Emlak vergisi, belirlenen vergi değerleri üzerinden, her 4 yılda bir belediyeler tarafından otomatik olarak tarh ve tahakkuk ettirilmektedir.

Olağan Dışı Tarh Yöntemleri A) İkmalen Vergi Tarhı İkmalen vergi tarhı, her ne şekilde olursa olsun bir vergi tarh edildikten sonra bu vergiye bağlı olarak ortaya çıkan ve defter, kayıt ve belgelere veya kanuni ölçülere dayanılarak miktarı tespit olunan bir matrah veya matrah farkı üzerinden alınacak verginin tarh edilmesidir. Tanımdan anlaşılacağı üzere; Daha önce bir verginin tarh edilmiş olması, Tarh işleminden sonra, ilave verginin salınmasını gerektiren matrah veya matrah farkının, defter, kayıt ve belgelere veya kanuni ölçülere dayanılarak tespit edilmiş olması gerekmektedir. Daha önce yapılmış bir tarhiyat mevcut değilse, matrah, defter, kayıt ve belgelere veya kanuni ölçülere göre de tespit edimiş olsa, ikmalen tarhiyat mümkün değildir, bu durumda re’sen tarhiyat yapılması gerekmektedir.

Matrah Farkının Defter, Kayıt ve Belgeler Üzerinden Tespiti Mal Miktarının Noksanlığı Mal Miktarının Fazlalılığı Matrah Farkının Kanuni Ölçülere Göre Tespiti Kanuni ölçü, matrahın tespiti ile ilgili olarak, vergi kanunlarıyla belirlenmiş olan ölçü ve esasları ifade ediyor. Bu ölçüler, emsal bedelleri, amortismanlar, asgari gayri safi hasılat esası gibi ölçülerdir.

B) Re’sen Vergi Tarhı Re’sen vergi tarhı, vergi matrahının tamamen veya kısmen defter, kayıt ve belgelere veya kanuni ölçülere dayanılarak tespitine imkan bulunmayan hallerde takdir komisyonları tarafından takdir edilen veya vergi incelemesi yapmaya yetki olanlarca düzenlenmiş vergi inceleme raporlarında belirtilen matrah veya matrah farkı üzerinden verginin tarh olunmasıdır. İkmalen vergi tarhının aksine, mükellef vergi ile ilgili ödevlerini ya hiç yerine getirmemiş, ya da eksik yerine getirmiştir. Re’sen tarh yönteminde vergi matrahının miktarı tespit edilirken iki husus önem arz etmektedir; Yetkililer mükellefin ödemek zorunda olduğu vergi matrahının gerçek miktarının tespitinde bazı yöntemler kullanarak gerçek matrah miktarını tespit etmeye çalışmaktadırlar. Re’sen takdir yoluyla ödenmesi gereken verginin doğrululuğu araştırılırken, tarhı öngörülen vergiye ilişkin matrah veya matrah farkının olabildiğince gerçek ya da gerçeğe en yakın miktarının tespitinin gerekliliği önemlidir.

Aşağıdaki Hallerde Re’sen Takdir Yöntemi Uygulanmaktadır; Mükelleflerin vergi beyannamelerinin kanuni süresi geçtiği halde verilmemesi. Vergi beyannamesinin kanuni yada ek süreler içinde verilmekle beraber, beyannamede vergi matrahına ilişkin bilgilerin gösterilmemiş olması. Tutulması zorunlu olan defterlerin hepsini veya bir kısmının tutulmamış ya da tasdik ettirilmemiş olması veya vergi incelemeye yetkisi olanlara herhangi bir nedenle ibraz edilmemesi. Defter kayıtlarının ve bunlarla ilgili belgelerin matrahın doğru ve kesin olarak saptanmasına imkan vermeyecek derecede noksan, usulsüz ve karışık olması nedeniyle sağlıklı bir denetim için yeterli olmaması. Tutulması zorunlu olan defterlerin veya verilen beyannamenin gerçek durumu yansıtmadığına dair delil bulunması. Yetki alınmış meslek mensuplarına imza ettirilmesi gereken beyanname ve ekleri imzalattırlımazsa ya da tasdik kapsamına alınan yeminli mali müşavir tasdik raporu zamanında ibraz edilemez. Beyannamelerin kanuni süreden sonra kendiliğinden verilmesi .

C) Verginin İdarece Tarhı Verginin idarece tarhı, ikmalen ve re’sen tarhiyat kapsamı dışında kalan hallerde, mükelleflerin verginin tarhı için vergi kanunları ile belli edilen sürelerde başvurmamaları veya aynı kanunlarda kendilerine verilen zorunlulukları yerine getirmemeleri sebebiyle zamanında tarh edilemeyen verginin kanunen belli matrahlar üzerinden idarece tarh edilmesidir. İdarece tarhiyat, yoklama fişine dayanılarak yapılır. i) karnesiz basit usulde vergiye tabi hizmet erbabı yanında çalışanlar adına tarhiyat Bu işlemi yerine getirmedikler halde idarece tarhiyat yapılır . ii) Emlak vergisinde tarhiyat Vergi değerini değiştiren sebepler gerçekleştiğinde mükellefler tarafından bildirim verilmesi ve verginin idarece tarh edilmesi gerekmektedir. iii) Damga vergisinde idarece tarhiyat İlgili vergi dairesine sunulan kağıtlarda damga vergisi hesaplanmamışsa veya eksik hesaplanmışsa vergi idarece tarh edilir.