DÜNYADA GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARA YÖNELİK ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ TARIMSAL BİYOTEKNOLOJİ BÖLÜMÜ DÜNYADA GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARA YÖNELİK ULUSLARARASI POLİTİKA VE UYGULAMALAR Maviş YAYLA Kübra ÇOLAK İpek TOPALOĞLU Danışman: Yrd.Doç.Dr. Yılmaz KAYA

Dünyada biyogüvenlik ve GDO politikalarının “Temel Eşdeğerlik Prensibi” (substantial equivalence) ile “İhtiyatlılık Prensibi” olmak üzere iki yönlü olduğu görülmektedir. Temel eşdeğerlik, herhangi bir organizmanın moleküler karakterizasyonunu, temel besin yapısını, toksik yapısını ve fenotipik karakterlerini içeren bir kavramdır. Bu bağlamda bir GD organizma veya üründe yapılan analiz sonuçlarının geleneksel karşılığı ile aynı temel eşdeğerliğe sahip olduğu sonucuna varılmışsa, o organizma veya ürün, geleneksel karşılığı ile aynı kabul edilmekte ve ek bir güvenilirlik araştırmasına ihtiyaç duyulmamaktadır.

ABD Gıda ve İlaç Dairesi FDA, biyoteknolojik olarak üretilen gıdaların geleneksel karşılıkları ile aynı standartları sağlamak zorunda olduğunu belirtmektedir. FDA (ABD Gıda ve İlaç Dairesi), GD ürünlerin güvenilirlik değerlendirmesinde temel eşdeğerlik prensibine göre hareket etmekte ve bir GD ürünün, aktarılan genin özellikleri, genin aktarıldığı bitkideki olası etkileri, protein, yağ ve nişasta ölçümleri, aminoasit bileşimi, vitamin ve mineral eşdeğerliği, bilinen alerjenler ve diğer potansiyel toksik bileşenlerin düzeyleri gibi özellikler yönünden geleneksel eşdeğeriyle benzer olduğu sonucuna varırsa, bu GD ürünün geleneksel karşılığı ile eşdeğer kabul edilebileceğini belirtmektedir. Bu ifade ile FDA’nın GD gıdaları, piyasadaki geleneksel gıdalar gibi gördüğü bu ürünleri geleneksel ürünlerden farksız görerek güvenilir kabul ettiği anlamına gelmektedir. Yukarıdaki özellikleri bakımından geleneksel üründen farklılık gösteren bir GD ürün olduğunda ise ürünün daha ayrıntılı güvenilirlik testlerinden geçmesi gerekmektedir.

Biyogüvenlik Kavramı “Biyogüvenlik” kavramı 5977 sayılı “Biyogüvenlik Kanunu”nda İnsan, hayvan ve bitki sağlığı ile çevre ve biyolojik çeşitliliği korumak için GDO ve ürünleri ile ilgili faaliyetlerin güvenli bir şekilde yapılması olarak tanımlanmıştır.

Bir GD ürünün laboratuvar ortamında elde edilmesinden, tarlada ekimine ve üretimine, bu ürünün satışa sunulmasından, ihracatına veya dışarıdan ithalat edilmesine kadarki her bir basamak için ayrı tedbirler alınması gerekmektedir. Alınacak bu tedbirler kapsamında oluşturulan kanun ve yönetmelikler insan ve çevre sağlığını korumak başta olmak üzere sürdürülebilir üretime katkı sağlayacak ve bilimde meydana gelebilecek ilerlemelere engel olmayacak şekilde hukuki düzenlemeler yapmayı gerektirmektedir.

Bu amaçla yapılan “Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi” ve “Birleşmiş Milletler Cartagena Biyogüvenlik Protokolü” uluslararası alanda bağlayıcılığı olan iki önemli düzenlemedir. 22 MAYIS

“Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi” Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler Çevre Programı(UNEP) tarafından hazırlanmıştır. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’nin amacı biyolojik çeşitliliğin korunması, biyolojik çeşitlilik ve doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı ile genetik kaynakların kullanımından doğacak faydanın adil şekilde paylaşımını sağlamaktır. Sözleşme, biyolojik çeşitliliğin korunması ve biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımı konularından başka, genetik kaynaklar ve biyoteknoloji konularını da kapsamaktadır.

Sözleşme’nin önsözünde biyolojik çeşitliliğin önemi vurgulanmış, biyosferdeki yaşam sürdürme sistemlerinin idame ettirilmesi bağlamında biyolojik çeşitliliğin korunmasının insanlığın ortak sorunu olduğu ifade edilmiştir. Biyolojik çeşitliliğin belirli insan faaliyetleri yüzünden önemli ölçüde azalmakta olmasından kaygı duyulduğu belirtilerek Devletlerin kendi biyolojik çeşitliliklerini korumakla ve kendi biyolojik kaynaklarını sürdürülebilir biçimde kullanmakla yükümlü olduklarını vurgulanmıştır.

Biyolojik çeşitliliğin korunmasının ve sürdürülebilir kullanımının, giderek artan dünya nüfusunun gıda, sağlık ve diğer ihtiyaçlarının karşılanmasında son derece önemli olduğunun ve bu amaçla hem genetik kaynaklara hem de teknolojilere erişimin ve bunların paylaşılmasının taşıdığı önem ifade edilmiştir.

“Birleşmiş Milletler Cartagena Biyogüvenlik Protokolü Cartagena Biyogüvenlik Protokolü biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımı üzerinde olumsuz etkilere sahip olabilecek ve modern biyoteknoloji kullanılarak elde edilmiş olan değiştirilmiş canlı organizmaların güvenli nakli, muamelesi ve kullanımı alanında yeterli bir koruma düzeyinin sağlanmasına katkıda bulunmak amacıyla hazırlanmıştır.

Protokol’ün, 4. Madde’sinde Protokol “Kapsam”ı olarak; “insan sağlığı üzerindeki riskler de göz önünde bulundurularak, biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımı üzerinde olumsuz etkilere sahip olabilecek olan tüm değiştirilmiş canlı organizmaların sınır ötesi hareketi, transit geçişi, muamelesi ve kullanılması ” belirlenmiştir.

Protokol, ithalat Tarafının insan sağlığı üzerindeki riskleri göz önünde bulundurarak, biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımı üzerindeki potansiyel olumsuz etkileri minimize etmek amacıyla veya bilimsel belirsizlik gibi durumlarda şartlı onay vermesini veya ithalat yasağı koymasını engellememektedir.

15. Madde, değiştirilmiş canlı organizmaların, insan sağlığı üzerindeki riskler de göz önünde bulundurularak, biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımı üzerinde sahip olabilecekleri potansiyel olumsuz etkilerin tanımlanması ve değerlendirilmesi amacıyla risk değerlendirmelerinin yapılması şartını düzenlemiştir.

Protokol’ün 20. Madde’si “değiştirilmiş canlı organizmalarla ilgili bilimsel, teknik, çevresel ve yasal bilgilerin ve deneyim alışverişinin” kolaylaştırılması amacıyla Biyogüvenlik Takas Mekanizması (BTM) kurulması hükmünü içermektedir. Protokol’ün 21. Madde’si, gizili tutulması talep edilen bilgileri düzenlemekte ve ihtiyaç duyulan bilgilerin gizli olarak işlem görecek şeklinde tanımlamasına izin vermektedir.

Protokol kamu bilincini geliştirme amacıyla, değiştirilmiş canlı organizmaların olası risklerini göz önüne alarak Tarafların GDO’ların güvenli nakli, muamelesi ve kullanımı ile ilgili kamu bilincini, eğitimini ve katılımını teşvik edecek ve kolaylaştıracak tedbirler alması hususunu da Protokol kapsamına almıştır.

GDO’lara İlişkin Diğer Uluslararası Anlaşmalar Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kapsamında uluslararası ticarette yapılan reformlar sonucunda, tarımsal ticaret fırsatları da son yıllarda önemli ölçüde artmıştır. Bu reformlar büyük ölçüde çeşitli sektörlerde tarife ve sübvansiyonları azaltma odaklıdır. SPS Anlaşması ülkelerin ithal ettiği gıdalar ile hayvansal ve bitkisel ürünlerin güvenilir olduğunu garantilemeye dair haklarını belirlemekte ve bununla birlikte ülkelerin ticarete örtülü engel teşkil edecek gereksiz sıkı tedbirler kullanmaması gerektiğini beyan etmektedir.

SPS Anlaşması,ülkelerin sağlık ve bitki sağlığı önlemlerini belirlerken uluslararası kabul görmüş standartların kullanması gerektiğini belirtmektedir. Bu hedefe ulaşmak için, üç uluslar arası standart belirleyici organ tanımlanmıştır. Bunlar: Gıda güvenilirliği için Codex Alimentarius Komisyonu, hayvan sağlığı için Uluslararası Salgın Hastalıklar Ofisi ve bitki sağlığı için Uluslararası Bitki Koruma Sözleşmesi’dir

FAO Uluslararası Bitki Koruma Sözleşmesi Uluslararası Bitki Koruma Sözleşmesi, bitki koruma alanında uluslararası işbirliği için yapılmış olan çok taraflı bir antlaşma olup bitki sağlığını koruma ve bitki zararlılarının sınır ötesi hareketini önlemek için akit taraflar arasında işbirliğini teşvik etmektedir. Bitkilerde oluşan hastalıkların belirlenmesi, bunların yayılmasının önlenmesi ve yok edilmesi konusunda dünya ulusları arasında koordinasyon ve iş birliğini amaçlar.

IPPC,1951 yılında Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Organizasyonu tarafından oluşturulmuş. IPPC’nin dört özel hedefi arasında bitki zararlılarının yol açtığı zararların önlenmesiyle sürdürülebilir tarımı korumak ve küresel gıda güvenliğini genişletmek; çevreyi, ormanları ve biyoçeşitliliği bitki zararlılarından korumak; bilimsel temelli bitki sağlığı önlemlerinin geliştirilmesi yoluyla ekonomik ve ticari gelişimi kolaylaştırmak ve önceki üç hedefi gerçekleştirmek amacıyla üyelere yönelik bitki sağlığı kapasitesi geliştirmek olarak belirlenmiştir.

IPPC, bitki sağlığı önlemleri alma amacıyla, küresel standart belirleme mekanizması görevini üstlenmektedir. GDO’ların potansiyel “bitki zararlılığı” özelliklerini (yabancı ot özelliği de dahil) değerlendirme ve bu bağlamda bir GDO’nun bitki yaşamına veya sağlığına zararlı olup olmadığı ile de ilgilenmektedir.

Gıda Güvenilirliği için Kodeks Alimentarius Komisyonu Kodeks Alimentarius Komisyonu (CAC) dünyada gıda ile ilgili uygulamaların sağlık ve teknoloji yönünden standartlaştırılmasını sağlamak amacıyla 1963 yılında FAO ve WHO tarafından ortaklaşa kurulan ve merkezi Roma’da olan Birleşmiş Milletlere bağlı bir kuruluştur.

CAC’a 184 ülke ve Avrupa Birliği üyedir CAC’a 184 ülke ve Avrupa Birliği üyedir. CAC’a sadece ülkeler üye olabilmekte olup çeşitli organizasyon ve sivil toplum kuruluşlarının da gözlemci statüde toplantılara katılması mümkündür. CAC’ın amacı; Kaliteli ve güvenilir ürünlerin üretilmesi ve tüketicilere sunulmasının yanı sıra;dünya gıda ticaretinde yer alan gıda maddelerinin kalite ve hijyen kriterlerinin belirlenmesidir.

1994 yılında DTÖ'nün kurulmasının ardından yürürlüğe giren DTÖ Sağlık ve Bitki Sağlığı (SPS) ve Ticarette Teknik Engeller (TBT) Anlaşmaları uluslararası ticarette gıda ile ilgili düzenlemeler için CAC Standartlarını referans olarak almıştır. Ülkemiz 01 Ekim 1963 yılında CAC’a üye olmuştur. CAC toplantılarında ülkemizi Bakanlığımız temsil etmekte olup, kodeks kontakt noktası Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü’dür.

Kodeks prensiplerinin içinde; gıdalara zorunlu besinlerin eklenmesi, gıda ithalat ve ihracatında denetim ve sertifikasyonu, gıdalar için mikrobiyolojik kriterlerin belirlenmesi ve kurulması ve mikrobiyolojik risk değerlendirmesi yönetimi bulunduğu gibi biyoteknolojik gıdaların risk analizi de yer almaktadır. Gıda güvenilirlik değerlendirmesi, modern biyoteknoloji yoluyla elde edilmiş olan gıda ile bu gıdanın geleneksel karşılığı arasındaki benzerlik ve farklılıkların kıyaslanması esasına dayanmaktadır.

BİZİ DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİZ 

SORULAR 1.)FDA,GDO’lu ürünlerin değerlendirilmesinde hangi özelliklere dikkat etmektedir? 2.)Birleşmiş miletler biyolojik çeşitlilik sözleşmesinin (COB) amacından 2 tanesini yazınız. 3.)Sağlık ve bitki sağlığı anlaşması uluslararası kabul görülmüş standart belirleyici organlar nelerdir? 4.) Birleşmiş milletler Cartagena biyogüvenlik protokolü hangi amaçla hazırlanmıştır? 5.) Gıda kodeksi alimentarius komisyonu (CAC) amacını yazınız.