Doç.Dr.Mehmet Merve ÖZAYDIN SOSYAL SİGORTA Doç.Dr.Mehmet Merve ÖZAYDIN

Sosyal Sigorta nedir? Devletçe organize edilmesi Kendi kendine yönetim esasına göre işlemesi Kamu hukuku karakterli Zorunlu Çalışan nüfusun büyük bir kısmına yönelik olan Çalışma hayatı merkezli risklere göre koruma oluşturan Sigortalı ve bakmakla yükümlü olduklarını korumayı amaçlayan

Sosyal Sigortanın Özellikleri Kapsama dahil olma ve uygulama bakımından zorunlu Kanunla ya da kanunun vermiş olduğu yetkiye dayanarak kamu otoritesi tarafından düzenlenmesi Belirli ve hesaplanabilir riskleri içermesi Aktüeryal dengeye dayalı olarak işlemesi (riskler ve tazmin arasındaki aktif ve pasif denge) Sistemin aktif yönünü mesleki faaliyet ölçütü ile çalışanların oluşturması Ödenilen primler yoluyla menfaatlerden yararlanılması Primler ile menfaatler arasında genel olarak bir ilişkinin olmaması Finansmanın üçlü yapıda bir sistemle karşılanması Devletin açıklarını kapatıcı finansman fonksiyonu Riskin ortaya çıkmasına bağlı olarak menfaatlerin sağlanması

Primler Sosyal sigortaların en önemli gelir kaynağı/ üç şekilde değerlendirilir Sosyal sigortaların sağladığı hizmetlerden faydalanmanın fiyatı, bedelidir. satın alınması zorunlu bir hizmet, sadece yararlanan değil yaralanmayanların ödediği bir bedel, fiyatla hizmet arasında ilişkinin olmaması) Primler ücretin bir parçasıdır. (geciktirilmiş ücret, geri bırakılmış ücret) Primler bir vergidir. (tahsisi vergi, parafiskal gelir) kamu hizmetlerinde yararlanma karşılığında zorunlu tahsil edilen bütçe dışı gelir.

İvazlar İvaz; Sigorta yükümlülüklerini yerine getiren aktif sigortalı ve bakmakla yükümlü olduğu bağımlılıkların sosyal sigorta kapsamındaki belirlenmiş olan menfaatleridir. Özellikleri; risklerin zararlarını gidermeyi amaçlar, katılımcıları bakımından hak ve garantidir, kaza ve hastalık tipi risklerde tedavi edici imkanlar sağlar, gelirin tam ya da kısmen devamına imkan sağlar, primlerle zorunlu olarak oluşturulan tasarrufun kullanılmasıdır. İki grupta incelenir; Gelir azaltıcı durumlara karşı ivazlar Gider artırıcı durumlara karşı ivazlar

İvazlar Gider artırıcı sonuçlara karşı ivazlar Sağlık hizmetleri (koruyucu, tedavi edici, rahabiltasyon, acil sağlık hizmeti vb) Uzun süreli bakım hizmetleri yaşlılar, çocuklar, sürekli işgöremezler için kurumlarda sağlanan bakımlar) Aile ödemeleri (eş ve çocuklar için) Maktu ödemeler (doğum, evlenme, ölüm tek seferlik ödemeler) Gelir azaltıcı sonuçlara karşı ivazlar; Geçici gelir kayıplarına yönelik ivazlar (iş kazası, analık, hastalık vb durumlarda-geçici işgöremezlik) Sürekli gelir kayıplarına yönelik ivazlar (malulüyet, yaşlılık, ölüm gibi sonuçlarda) Toptan ödemeler (ivaza hak kazanmadan ayrılmalarda toptan ödemeler)

Sosyal Sigorta Özel Sigorta Farkları Uygulayıcı devler Özel ticari işletmeler Devletin kurumsal garantisi Kanunlar ve sözleşmeler Kamu hukuku Özel hukuk Tek elden yönetim rekabet Kar amacı yok Kar amaçlı Toplumun varlık ve bütünlüğünü koruma hedefi Sadece sözleşme kapsamındaki koruma Kişi, yükümlülük ve kapsam kanunla belirlenir Sözleşmelerle belirlenir

Sosyal Sigorta Özel Sigorta Farkları Primlerle sağlanan yaralar arasında genellikle ilişki yok Sıkı ilişki Aynı durumdaki tüm fertleri koruma hedefi Sadece sözleşme kapsamındakinin korunması Kamu yararı ilkesi-zorunlu Bireysel yarar ilkesi- gönüllü Zorunlu tasarruf ve dayanışma sistemi İsteğe bağlı tasarruf Aynı düzeydeki ütm kişilere eşit menfaatler Prim düzeyine farklılaşan menfeaatler Geniş bir risk kapsamı Seçilmiş riskler Süreklilik Sözleşme süresi Yükümlülüklerin aksatılması sigortalılık ilişkisini sona erdirmez Sözleşme şartlarına uymamak ilişkiyi sona erdirir

Sosyal Sigorta Özel Sigorta Farkları Dışarıdan katkı ile finansman da mevcut Sadece primlerle Belirli ve ölçülebilir riskler Her türlü risk Kuşaklar arası gelir transferi ile eşitsizliklerin önlenmesi amacı Eşitsizliklerin kaynağı Başarısızlık durumları sosyal yardım ve sosyal hizmet ile telafi edilebilir Sözleşme koruması dışında bir destek yok

SOSYAL SİGORTA KOLLARI İş Kazası ve Meslek Hastalıkları İş kazası ve Meslek Hastalıkları Sigortası; Çalışan kişinin işyerinde ve işverenin otoritesi altında iken meydana gelen bir olay dolayısıyla veya işyerindeki çalışma şartları veya ortamından kaynaklanan rahatsızlıklara maruz kalarak ruhsal ve bedensel açıdan zarar görmesidir. Sonuçları; -meslekte kazanma gücünün geçici veya sürekli kaybedilmesi - çalışamadığı için geçici ce sürekli gelir kaybına uğraması -tedavi giderlerinin artması/ sigortalının ölümü halinde aile fertlerinin geçim sıkıntısına düşmesi Sağlanan menfaatler; tedavi edici tıbbi yardımlar ( çalışma gücünün yeniden kazandırılmasına yönelik, rehabiltasyon) Gelir yönünden destekler; (geçici, sürekli (tam/kısmi) işgöremezlik geliri, ölüm nedeniyle aileye sağlana haklar)

SOSYAL SİGORTA KOLLARI İş Kazası ve Meslek Hastalıkları Sigortalılığın başlangıcından itibaren etki doğuruyor Ülkelerde en çok oluşturulan sigorta koludur. (ihtiyaç ilkesi, prim sorumluluğunun işverene ait olması) İşverenin sorumluluklarını yerine getirilmesi ayrıca tazminat hukuku içinde karşılık buluyor Meslek hastalıklarının tespitinde zorluk Hastalık sigortası ile ayrımındaki zorluk ve menfaatlerdeki farklılıklar

SOSYAL SİGORTA KOLLARI Malullük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortası Uzun vadeli risk kolları olarak bir arada örgütlenmiştir. Malullük herkes için mutlak bir durum değil, ölüm ve yaşlılık herkesin karşılaşabileceği risklerdir. Malullük, kişinin çalışamayacak derecede sakatlanması, yaşlılık, kişinin çalışma gücünün biyolojik olarak kaybetmesi ve ölüm ise sigortalının ölümüne bağlı olarak geride kalan aile fertleri için oluşabilecek riskleri içermektedir. Malullük ve ölüm öngörülemeyen riskler grubunda olduğu için 5 yıl gibi çalışma sürelerinde hak kazanma koşulları oluşurken, yaşlılıkta prim ödeme ve yaş sınırları konulabilmektedir. İnsanların yeterli tasarrufta bulunamayacağına dayalı olarak devlet garantisi ile gelir güvencesinin bir unsuru olarak ortaya çıkmaktadır. İşçi ve işveren tarafından karşılanan prim gelirleri ile finanse edilir

SOSYAL SİGORTA KOLLARI Malullük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortası Kadınlarda ortalama yaşam süresi daha yüksek olmasına rağmen yaşlılıkta daha erken haklar tanımlanmıştır. Bazı sektörler ve işlerde daha erken aylık alma hakkı tanınmıştır. (güvenlik güçleri, radyasyona tabii işlerde çalışanlar vb) Malullük ve ölüm sigortalarında tek bir düzey üzerinden aylık bağlanırken, yaşlılıkta prim ödeme süreleri ve miktarları belirleyici olabilmektedir. Uzun vadeli sigorta kolları için tek bir prim alınıyor Aylıkların hesaplanması, bağlanması ve sigortalılık süreleri ve borçlanma ile ilgili ortak düzenlemeler mevcut.

SOSYAL SİGORTA KOLLARI Malullük Malüliyet, iş göremezlik halinin süreklilik kazandığı ve kişinin eski işini yapamayacağı durumu ifade eder. Tıbben öngörülen bir sürede iyileşemezlik durumu Hak kazanma koşulları; Belirli süre prim ödeme (1800 gün-5 yıl) Sigortalının malül sayılması (%60 çalışma gücü kaybı) Yazılı talep ve prim borcu olmaması- kontrol muayenesi Sağlanan menfaatler; kazançta meydana gelen azalmayı telafi etmek tedavi edici ve iyileştirici sağlık hizmetleri sunmak, fizyolojik yapıdaki eksiklikler için ortez ve protez araçları

SOSYAL SİGORTA KOLLARI Yaşlılık Fizyolojik bünyede meydana gelen biyolojik değişiklik sonucu çalışma gücünün azalması Uzun vadeli bir risk, sosyal güvenlik garantisi de uzun vadeli Öngörülebilir bir risk olduğundan primler ile aylıklar arasında bir ilişki vardır Tüm dünyada sosyal güvenlik harcamalarının en büyük kolu Hak kazanma koşulları; Belirli bir yaşa gelme /prim ödeme/ sigortalı olma Özel şartlarla yaşlılık aylığından yararlanma; (malül sigortalılar, maden işleri, erken yaşlananlar, ağır engelli çocuğu olan kadın sigortalılar) Toptan ödeme; uzun vadeli sigorta kollarından yararlanmayı hak edemeyenlere yönelik primlerin iadesidir.

SOSYAL SİGORTA KOLLARI Ölüm sigortası Sigortalının hak sahiplerine yönelik menfaatleri içerir. Aileyi temel alan bir sigorta koludur Türk hukukunda hak sahipleri, eş, çocuklar, anne ve babadır. Sağlanan haklar; hak sahiplerine aylık bağlanması hak sahiplerine toptan ödeme aylık alan kız çocuklarına evlenme ödeneği cenaze ödeneği verilmesi

SOSYAL SİGORTA KOLLARI Hastalık Sigortası (Genel Sağlık Sigortası) Sigortalı ve bağlı bulunanları etkilediği için en fazla sayıda insanı ilgilendiren sigorta koludur. Kişilerin sağlıklarının korunması, sağlık riskleri ile karşılaşmaları halinde oluşan harcamaların finansmanı ile ilgili sigorta koludur. Sigortalılar (çalışan ve çalışma geliri üzerinde prim ödeyenler- Bakmakla yükümlü olunanlar- bağımlı statü ( resmi evlilik bağı olan eş, 18, 20 (lise), 25(yüksek) yaşını doldurmamış evli olmayan çocuklar ile her yaşta %60 ve fazla malul çocuklar, kazancı asgari ücretin net tutarından düşük olan anne-baba) çalışmaya bağlı geliri olmayan ancak prim ödeyenler, (isteğe bağlı sigortalılar, oturma izni olan yabancılar, gelir testi sonucu geliri asgari ücretin üçte birinden yüksek olanlar) ödeme gücü olmayan ve primleri devlet tarafından ödenenler (geliri asgari ücretin 1/3’ünden az olanlar)

SOSYAL SİGORTA KOLLARI Hastalık Sigortası (Genel Sağlık Sigortası) Sağlanan Menfaatler; Koruyucu sağlık hizmetleri, Ayakta ve yatarak tedavi hizmetleri Analık haline bağlı tedaviler Ağız ve diş sağlığı tedavileri Yardımcı üreme yöntemleri destekleri Tüm sağlık hizmetleri ile ilgili kan, aşı, protez vb Sağlık yardımlarının iyileşinceye kadar yapılması esastır. Bazı durumlarda katılım payı alınması esastır Yurt dışında tedavi durumları da söz konusudur. Hak kazanma şartı 30 gün sigorta primi (acil hallerde söz konusu değil)

SOSYAL SİGORTA KOLLARI İşsizlik Sigortası Çalışma gücünde bir kayıp olmaksızın geçimini sağladığı işi kaybetmesidir. İşsizlikteki kusuru çalışana bağlayan anlayıştaki değişim 1999 tarihinde kabul edilip 2000 yılında uygulamaya geçen en geç sigorta koludur Diğer sigorta kollarından farkı Türkiye İş Kurumu tarafından yönetilmesidir. Prim oranı %4’tür. (%1 sigortalı, %2işvren, %1 devlet payı) Primleri SGK toplar, takip eden ayın 15. gününe kadar İŞKUR’a aktarır.

SOSYAL SİGORTA KOLLARI İşsizlik Sigortası Hak kazanma şartları; son üç yılda 20 ay (600 gün) işsizlik sig. Primi ödeme işsizlik öncesindeki son 120 gün kesintisiz prim ödeme iş sözleşmesinin hak kazanacak şekilde sonlanması işten ayrılma belgesinin alınması ve İŞKUR’a başvurma Ödeneğin miktarı sigortalının son dört aylık prime esas kazancının günlük brüt tutarının %40’ı. (asgari ücretin brüt tutarının %80’ini geçemez) Ödeneğin süresi; 600 gün prim ödeyenlere 180 gün 900 gün prim ödeyenlere 240 gün 1080 gün prim ödeyenlere 300 gün ödenek verilir

SOSYAL SİGORTA KOLLARI Analık Sigortası Sigortalı kadın ve sigortalı erkeğin eşi için güvenlik garantisi sağlayan sigorta Gebelik döneminde öncesi ve sonrasında ihtiyaç duyulan sağlık hizmetlerinin verilmesini amaçlar Sigortalı kadının gelir kesilmesine bağlı işgöremezlik ödeneğinin verilmesi İşgöremezlik ödeneği için 120 gün prim ödeme şartı varken, diğer sağlık harcamaları hastalık sigortası üzerinden sağlanır. Ebeveyn izni yaygınlaşıyor

SOSYAL SİGORTA KOLLARI Aile Ödenekleri Sigortası ILO’nun saydığı sigorta kollarından Türkiye’de olmayan tek sigorta koludur Aile gelirinin yetersizliği ve yoksulluk tehdidine yönelik bir sigorta uygulamasıdır Sigortalının işi ve geliri olmasına rağmen ailedeki kişi sayısının yüksek olmasından dolayı oluşan geçim sıkıntısını önlemeye yöneliktir. Çocuk sayısına bağlı olarak aileye nakdi para yardımı sağlamaya yöneliktir. Bazı ülkelerde vergi muafiyetleri de uygulanabiliyor. Beslenme programları, tatiller, eğitim programları gibi destekler şeklinde de olabilir. Yardımlar ailedeki çocuk sayısı ve gelire göre sağlanır. Her çocuk için aynı miktarda ödemeleri içermektedir. Nüfus artış hızını desteklemek için bir araç olarak kullanılmaktadır.

Sigorta Prim Oranları 1) 4/a Kapsamında Çalışan Sigortalılar Sigorta Kolları Sigortalı Payı % İşveren Payı % a) Kısa Vadeli Sigorta Kolları Primi (İş Kazası, Meslek Hastalığı, Hastalık ve Analık Sigortası) - 2 b) Genel Sağlık Sigortası Primi 5 7.5 c) Malüllük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortaları Primi 9 11 d) Malüllük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortaları Primi (Fiili Hizmet Gün Sayısı Eklenecek İşlerde) 12 - 14 Toplam Prim Oranı 14 20.5

ÜCRET HESAPLAMASINDA SİGORTA ASGARİ ÜCRETİN NETİNİN HESABI (TL/AY) ASGARİ ÜCRET 1.273,50 SGK PRİMİ % 14 178,29 İŞSİZLİK SİG. FONU % 1 12,74 GELİR VERGİSİ %15 (*) 72,26 ASGARİ GEÇİM İNDİRİMİ 90,11 DAMGA VERGİSİ % 07,59 9,67 KESİNTİLER TOPLAMI 272,96 NET ASGARİ ÜCRET(**) 1.000,54 İŞVERENE MALİYETİ (TL/AY) ASGARİ ÜCRET 1.273,50 SGK PRİMİ % 15.5 ( İşveren Payı ) (***) 197,39 İŞVEREN İŞSİZLİK SİGORTA FONU % 2 25,47 İŞVERENE TOPLAM MALİYET 1.496,36