EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA

EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA Skinner, Klasik koşullanmanın organizmanın bir çok davranışını açıklamada yetersiz kaldığını savunarak Edimsel Koşullanma modelini geliştirmiştir. Herhangi bir ihtiyaç durumunda, organizmanın kendiliğinden ortaya koyduğu davranışlara Edim, davranışın arkasından olumlu uyarıcı verilerek yapılan koşullanmaya Edimsel Koşullanma denir. Operant (edimsel) Şartlanma organizmanın göstermiş olduğu bir davranışın pekiştirilerek tekrar gösterilme ihtimalinin artırılmasıdır.

EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA Skinner’in şartlanma teorisinin en önemli ilkesi; sonuçlara göre davranışlarda meydana gelen değişikliklerdir. Hoş olan sonuçlar ( davranış doyumla sonuçlanırsa) davranışı güçlendirir ve tekrarını sağlar. Hoş olmayan sonuçlar ise davranışın tekrarı olasılığını azaltır. Ör: Ders çalışıp yüksek not alan öğrencinin ders çalışmaya daha istekle yaklaşması Edimsel koşullanma sürecinde pekiştireç davranıştan sonra verilir.

EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA Skinner’e göre davranışlar Tepkisel ve Edimsel olmak üzere iki türlüdür. Tepkisel davranışlar ; organizmada zaten var olan ve bir uyarıcı vasıtasıyla ortaya çıkan refleksif davranışlardır. Edimsel Davranışlar; organizma tarafından ortaya konulan ve sonuçları kontrol edilen davranışlardır. Sevdiğimiz birini telefondan aramamız gibi Tepkisel davranışlarda davranışa neden olan uyarıcı her zaman bilinirken edimsel koşullanmada davranışa neden olan uyarıcı çok belirgin değildir. Günlük yaşamadaki bir çok davranış bu yolla kazanılır.

EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA’YA GÖRE ÖĞRENME Önemli olan nokta, davranış ve onun sonuçlarıdır. Yani bu tür koşullanmada önemli olan tepkidir. Tepki olumlu ve doğru olduğunda pekiştirici uyarıcı verilmiş olur ve böylece davranışın tekrarı olasılığı artırılır. Edimsel koşullanma insanların çeşitli davranışlarının biçimlendirilmesinde kullanılabilinir. Derse katılımın pekiştirilmesi, soru sormak için parmak kaldırma davranışının pekiştirilmesi, arkadaşının kalemini geri verirken teşekkür etmesinin pekiştirilmesi vb. Ceza da edimsel koşullama için kullanılır.

EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA DENEYİ

EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA DENEYİ Skinner kutunun içine koyduğu farenin pedala basarak yiyecek alma davranışını öğrenmesini istemiştir. Fare rastgele kutu içinde dolaşırken butone her yaklaştığında yiyecek verilmiştir. Yiyeceği alan fare her seferinde en son yiyecek aldığı noktaya gelip beklemiştir. En sonunda butona basma davranışı sergileyerek yiyecek alma davranışı aşama aşama geliştirilerek öğretilmiştir. Sonrasında fare her acıktığında butona basarak yiyecek elde etmiştir.

EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA DENEYİ Daha sonra Farenin bir ceza karşısında davranışının nasıl değişeceği incelenmiştir. Bu amaçla kutuya birkaç pedal daha konmuş ve bu pedallardan birine basıldığında elektrik şoku verilmesi sağlanmıştır. Aç fare elektrik şoku verilen pedala bastığında şok sonrası o gün o davranışı bir daha göstermemiştir. Başka bir gün aynı düzeneğin olduğu kutuya bırakılan fare yine aynı pedalı denemiş elektrik şokunu aldıktan sonra yine o davranışı göstermemiştir.

EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA DENEYİ Yapılan üçüncü bir deneyde elektrik yüklü pedaldan elektrik alınmış ve ceza ortamdan kaldırıldığında farenin davranışlarının nasıl değişeceği incelenmiştir. Elektrik olmadığını fark eden fare dönüp dolaşıp pedala tekrar tekrar basmış, pedala basma davranışının sıklığı artmıştır. Ortamdan ceza çekilince istenmeyen davranışın yapılma olasılığının arttığı görülmüştür.

EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA DENEYİ’NİN SONUCU 1- Pekiştireç Davranışın yapılma olasılığını arttırır 2-Ceza davranışı ortadan kaldırmaz, o an için bastırır yapılmasını azaltır. 3-Ortamda var olan ceza ortamdan çekilince istenmeyen davranışın yapılma olasılığı artar

EDİMSEL KOŞULLANMA ÖRNEKLERİ Çocuğun odasını Düzenli olarak toplaması Annesinin çocuğa Teşekkür etmesi Çocuğun odasını Düzenli olarak Toplamaya Devam etmesi = DAVRANIŞ SONUÇ DAVRANIŞIN DEVAM ETMESİ

EDİMSEL KOŞULLANMA ÖRNEKLERİ Sınavına Hazırlanan Öğrencinin Ders çalışması Öğrencinin Sınavdan Yüksek not alması Öğrencinin ders Çalışmayı sürdürmesi = DAVRANIŞ SONUÇ DAVRANIŞIN DEVAM ETMESİ

EDİMSEL KOŞULLANMA ÖRNEKLERİ Sınıfta ders İşlenirken Mustafa Yersiz bir Espri yapar Diğer Öğrenciler Espriye tepki Vermez, Öğretmen de Kızgın kızgın bakar Mustafa, ders İşlenirken Yersiz espri Yapmaz (davranış Pekiştirilmediği İçin ) = DAVRANIŞ SONUÇ DAVRANIŞIN SÖNMESİ Olumsuz sonuçlanan davranış Söner, olumlu davranış pekişir ve tekrar edilir

ÖRNEK SORU: Ceren annesini kek yaparken izlemiştir. Birkaç hafta sonra arkadaşlarını eve davet ettiğinde onlara kendisi kek yapmıştır. Annesi yaptığı keki çok beğendiğini söyleyerek Ceren’i arkadaşlarının yanında övmüştür. Annesinin bu davranışından sonra Ceren daha sık kek yapmaya başlamıştır. Buna göre Ceren sırasıyla hangi öğrenme süreçlerini yaşamıştır. (KPSS 2007) A)Sosyal Öğrenme –Edimsel Koşullanma B)Bilişsel öğrenme- Tepkisel Koşullanma C)Sosyal Öğrenme- Tepkisel koşullanma D)Tepkisel Koşullanma- Edimsel Koşullanma E)Bilişsel öğrenme-Sosyal Öğrenme

EDİMSEL KOŞULLANMANIN ÖZELLİKLERİ 1-Organizmanın bir konuda ihtiyaç içinde olması gerekir. Farenin aç olması ve açlığını giderme ihtiyacı hissetmesi gibi 2-Edimsel şartlanmada davranış organizma tarafından başlatılır 3-Organizma amaca yönelik davranışlar yaparken bazı ip uçlarından yararlanarak sonuca gider 4-Davranışın sonucundaki başarı yada başarısızlık organizma için dönüt niteliğindedir 5-Davranış sonucunda edinilen doyum pekiştireç niteliği taşır ve davranışın tekrarını sağlar

ÖRNEK SORU: Aşağıdakilerden hangisi, edimsel koşullanmanın özelliklerinden biri değildir (KPSS 2007) A)Davranış ayırt edici bir uyarıcı tarafından kontrol edilir B)Pekiştireç alma işlemi tamamen, öğrenenin denetimi dışındadır C)Pekiştireç belirli bir davranışı izler D)Öğrenilecek davranış, pekiştireç almayı sağlayan bir araçtır E)Edim istemli olarak ortaya konur

EDİMSEL KOŞULLAMA FAKTÖRLERİ 1-PEKİŞTİRME: İstenilen davranışın sıklığını artırmak için yapılan işlemdir. Olumlu ve olumsuz pekiştirme olmak üzere iki ana başlıkta ele alınır. Davranışın oluşmasını ve tekrarını artıran uyarıcıya Pekiştireç denir. Birincil ve ikincil pekiştireçler olmak üzere ikiye ayrılır. Pekiştirmenin ne zaman ve nasıl verileceğini belirleyen yönergelere Pekiştirme tarifeleri denir. Sürekli ve kısmi pekiştirme olmak üzere iki ana pekiştirme tarifesi vardır. Kısmi Pekiştirme: SAP-DAP/SOP-DOP olmak üzere 4 çeşidi vardır.

EDİMSEL KOŞULLAMA FAKTÖRLERİ 2-CEZA: İstenmeyen davranışın ortadan kaldırılması için uygulanır. Birinci ve İkinci Tür ceza olmak üzere ikiye ayrılır. Birinci türde hoş olmayan bir uyarıcı ortama eklenir dayak gibi İkinci tür Cezada ise ortamdan hoş bir şey çıkartılır cep telefonunun alınması gibi

CEZAYA ALTERNATİF YÖNTEMLER: (Davranış Kontrol Teknikleri) A)-SÖNME: Daha önce pekiştirilmiş olan davranışın pekiştirilmemesi yoluyla davranışın azalarak ortadan kalkmasıdır. Önce davranış tespit edilir, daha sonra davranışa köken olan pekiştireç tespit edilerek geri çekilir. Söndürme zinciri belirlenir ve uygulanır. İlk etapta davranışın sıklığında bir artış görülebilir. Ancak bu davranışın sönmeye başladığının belirtisidir.

CEZAYA ALTERNATİF YÖNTEMLER: B)OLUMSUZ DAVRANIŞIN TERSİNİ PEKİŞTİRME: Olumsuz davranışın tam tersi olan olumlu davranışın pekiştirilmesidir. Kavgacı öğrencinin yardımcı olmaya dönük davranışlarının aferin denilerek pekiştirilmesi gibi C)ORTAM DEĞİŞTİRME: İstenmeyen davranışa neden olan uyarıcıların ortamdan çekilmesidir. Kopya çeken öğrencilerin ayrı yerlere oturtulması gibi D)BIKTIRMA: Öğrencinin yoruluncaya kadar davranışı yapmaya zorlanmasıdır.

EDİMSEL KOŞULLAMADA TEMEL KAVRAMLAR: 1: SÖNME: Davranışın bir süre pekiştirilmemesi sonucu, sıklığının önceki düzeyine düşmesidir. Sönmede davranışın sıklığı hemen azalmaz ilk etapta artış olur. Ancak bu davranışın söneceğine işarettir. 2-KENDİLİĞİNDEN GERİ GELME: Koşullanma ile edinilmiş olan davranışın sönme sonrası aynı ortam ya da hatırlatıcı durumla karşılaşıldığında yeniden ortaya çıkmasıdır. 3 GENELLEME: Benzerliklere yapılan tepkiyi ifade eder.bir uyarıcıya verilen tepkiler benzer uyarıcılara da verir. Tavşan seven çocuğun tüm hayvanları sevmesi gibi

EDİMSEL KOŞULLAMADA TEMEL KAVRAMLAR: 4- AYIRT ETME: Farklılıklara yapılan tepkidir. Uyarıcıların ayırt edilerek koşullanılmış olan duruma uygun tepki vermeye denir. Beyaz tavşan seven çocuğun başka renk tavşanı sevmek istememesi gibi 5-ZAMANLAMA: Organizmanın gösterdiği davranış ile verilecek olan pekiştirmenin arasındaki zaman 5 ile 30 sn arasında olmalıdır ki koşullanma etkin şekilde gerçekleşsin. 6-KAÇINMA KOŞULLANMASI: Durum henüz ortaya çıkmadan durumdan uzaklaşmayı ifade eder.

EDİMSEL KOŞULLAMADA TEMEL KAVRAMLAR: 7-KADEMELİ YAKLAŞMA: İstenilen davranışın daha çabuk kazandırılması amacıyla istenilen davranışa en yakın davranış pekiştirilir. Bir süre sonra daha yakını sonra daha yakını pekiştirilir böylece kademeli şekilde davranışın kazandırılması sağlanmaya çalışılır. Antrenörün futbolcuya gol atma davranışı kazandırmada önce her şutu, sonra kalenin yanından geçen şutu, kaleye isabet eden şutu ve en sonunda gol olan şutu pekiştirmesidir.

EDİMSEL KOŞULLAMADA TEMEL KAVRAMLAR: 8-ZİNCİRLEME: Yapı olarak aşamalardan oluşan davranışların kazanılması için her bir aşamanın bir sonraki aşamaya ön koşul olduğu ve her aşamanın pekiştirilmesiyle davranışın geliştirilmesidir. Çay demleme davranışı için; çaydanlığa suyu koyma, çaydanlığı ateşe koyma, suyun kaynaması,çayı demleme aşamaları birbirini izler ve her aşama ayrı ayrı pekiştirilir.

EDİMSEL KOŞULLAMADA TEMEL KAVRAMLAR: 9-PREMACK İLKESİ: Sevilen bir şeyin hatırına sevilmeyen tepkinin gösterilmesidir. Odanı temizlersen sinemaya gidebilirsin gibi 10-KOŞULLU ANLAŞMA: Birey pekiştireçlere ulaşmak için istenen koşulları yerine getirmesi istenir. Ağlamadan istersen oyuncağı veririm gibi 11-ARA VERME (MOLA- TİME OUT):Uygun olmayan davranıştan sonra bireyin belli bir zaman dilimi pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılmasıdır.

EDİMSEL KOŞULLAMADA TEMEL KAVRAMLAR: 12-BATIL DAVRANIŞ: Tesadüfen pekiştirilme sonucu ortaya çıkar. Organizma davranışı sergilerken o davranışla ilgili olmazsa bile bir pekiştireç aldığında, almış olduğu pekiştireci bu davranışla ilişkilendirir ve o davranışı yapma eğilimi gösterir. Anahtarlığı sağ cebine koyup işe giden biri işleri iyi giderse anahtarı hep sağ cebe koyup işe gider.

KLASİK KOŞULLANMA İLE EDİMSEL KOŞULLANMA ARASINDAKİ FARKLAR Öğrenme Yolu U-T bağı vardır. Nötr uyarıcı ile koşulsuz uyarıcı arasında bağ kurulur Duygusal, psikolojik ve fizyolojik davranışlar öğrenilir. T-U bağı vardır Yapılan tepkinin sonucuna bağlı olarak davranış tekrarlanır. Bilgi ve beceriler öğrenilir. Uyarıcının Niteliği Uyarıcı ve tepki bellidir. Kolaylıkla gözlenir Uyarıcı her zaman bellidir. -Uyarıcıyı görmek mümkün değildir Uyarıcı belirgin değildir. Organizma aktifliği -Otomatik ve bilinçsiz tepkiler Organizma pasiftir Otonom sinir sisteminin denetimi vardır -İradeli ve bilinçli tepkiler -Organizma aktiftir - Merkezi sinir sistemi denetimi vardır.

KLASİK KOŞULLANMA İLE EDİMSEL KOŞULLANMA ARASINDAKİ FARKLAR Pekiştirme -Pekiştireç tepkiden önce verilir -Pekiştireç koşulsuz uyarıcının kendisidir. -Koşullu uyarıcı ise ikincil pekiştireçtir. -Pekiştireç yapılan davranışa bağlı olarak verilir. -Olumlu ve olumsuz pekiştireç olmak üzere iki türlüdür. Davranışlar -Organizmada var olan ancak bir uyarıcı ile ortaya çıkan davranışlardır. - Davranışı ortaya çıkaran uyarıcılar davranıştan önce gelir -Edimsel davranışlar organizma tarafından ortaya konur.bir uyarıcıya bağlı değildir. -Edimsel davranışları kontrol eden uyarıcılar davranıştan sonra gelir.

ÖRNEKLER: Asansörden korkma KLASİK KOŞULLANMA EDİMSEL KOŞULLANMA Asansörden korkma Asansörü olan binalara girmeme ya da merdivenleri kullanma Birine aşık olma Aşık olduğu kişi ile vakit geçirme Otobüs görünce mide bulanması Otobüs yolculuğu yapmama Parayı sevme Para kazanmak için bir işte çalışma Örümcek gördüğünde yerinden sıçrama Örümcek olabilecek yerlerden uzak durma

DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI KLASİK KOŞULLANMA EDİMSEL KOŞULLANMA Haz ve mutluluk Nötr Uyarıcı U T Koşulsuz Uyarıcı Davranış Devam eder Acı ve elem Koşullu uyarıcı Acil Fren sesi duyduğunda korkma BİTİŞİKÇİ KURAMLAR Davranış ortadan kalkar Öğrenme U-T arasındaki bağdır. Otomobil Kullanırken Acil fren yapmama Acil fren sesi duyduğunda kaza olacağını anlama

PROGRAMLI ÖĞRETİM MODELİ Öğretimi bireyselleştiren yöntemlerdendir. Öğrenci bu yöntemle özel hazırlanmış bir araçla, kitapla ya da bilgisayarla etkileşime girerek kendi kendine öğrenir. Birey kendi hızına göre hareket eder. Okur, anlar, sorulara cevap verir ve geribildirimlere göre hareket eder. Doğrusal ve dallara ayrılan programlama olmak üzere ikiye ayrılır.

PROGRAMLI ÖĞRETİM MODELİ İLKELERİ: Küçük adımlar ilkesi: Öğrenilecek bilgi küçük birimlere bölünür basitten karmaşığa doğru ve ön koşul ilkelerine göre sıralanır Etkin Katılım İlkesi: Her birimin öğrenilmesinden sonra öğrencinin istenilen davranışı göstermesi beklenir. Bunun için etkin katılım sağlanır, soruyla ya da alıştırmalarla Başarı İlkesi: Öğrenmenin sağlanması için doğru davranışın hemen pekiştirilmesi gerekir. Pekiştireç alabilmesi için soruları doğru cevaplaması beklenir.

PROGRAMLI ÖĞRETİM MODELİ İLKELERİ: Anında Düzeltme İlkesi: Öğrenciye yaptığı davranışın doğrulu hakkında anında geri bildirim verilir. Bireysel Hız İlkesi: Bireysel farklıklara göre öğrencinin hızına uygun öğrenme etkinliklerinin gerçekleştirilmesidir. KISACA: K-Küçük adımlar E-Etkin Katılım B-Başarı A-Anında Düzeltme B-Bireysel Hız

ÖRNEK SORU: Beş yaşındaki çocuğuna gömleğini kendi giyinmeyi öğretmeye çalışan bir anne, ona sırasıyla önce gömleğin bir kolunu sonra da iki kolunu birden giymeyi başardığında bir ödül verir.Çocuk gömleği üzerine geçirmeyi öğrendikten sonra anne onu iliklemeyi başardığı her düğme için ödüllendirmeye devam eder. Örnekteki anne çocuğuna gömlek giymeyi öğretmek için aşağıdakilerden hangisini kullanmaktadır. (2007 KPSS) A)Sistematik Duyarsızlaştırma B)Simgesel ödül biriktirme C)Kademeli yaklaşma D)Karşıt koşullama E)Söndürme

ÖRNEK SORU: Aşağıdaki ifadelerden hangisi öğrenilmiş çaresizliğe örnektir. A)Bu ders bana zor geliyor B)Bu derse çalışırsam geçebilirim C)Bu dersten başarısız olmam her şeyin sonu değil D)Bu dersten kesinlikle geçerim E)Bu dersten ne yapsam geçemem

ÖRNEK SORU: Sınıfta öğrencilere Öğretilecek bilgiler kolaylıkla öğrenilebilecek küçük birimlere bölünür ve öğrencilerin bunları basitten karmaşığa doğru öğrenmeleri sağlanır. Bu yöntemi kullanan bir öğretmen , aşağıdaki ilkelerden hangisini uygulamaya çalışmaktadır. (KPSS 2001) A)Bireysel Hız B) Etkin Katılım C)Küçük adımlar D)Beyin fırtınası E) Oranlı Pekiştirme

ÖRNEK SORU: Davranışçı eğilime sahip öğretmenlerin daha çok tercih ettiği ve pekiştirme ilkelerini temel alan bilgi parçacıklarını adım adım düzenleyerek öğrenciyi ilerlemeye yönelten öğretme- öğrenme modeli aşağıdakilerden hangisidir? A)Buluş yoluyla Öğrenme B)Tam Öğrenme C)Kademeli yaklaşma D)Programlı Öğretim E)Sunuş yoluyla öğrenme

EDİMSEL KOŞULLANMANIN EĞİTİME YANSIMALARI Eğitimde hedeflerin belirlenmesi yeterli değildir., bu hedeflerin davranışsal tanımlarının da yapılması gerekir Öğretmenin görevi davranışı biçimlendirmektir. Eğitimin temel işlevi, davranışın oluşumunu desteklemek için pekiştirme koşullarını düzenlemektir. Sınıf ortamında çok sık kullanılmayan ikincil pekiştireçlerin verilmesi çok önemlidir. Dışsal pekiştireçlerin eğitimde önemi içsel pekiştireçlerden daha büyük olduğunu düşünür

EDİMSEL KOŞULLANMANIN EĞİTİME YANSIMALARI Öğretim programlarının hazırlanmasında , öğrenme hızı konusundaki bireysel farklılıklara dikkat edilmelidir. Eğitimde cezadan kaçınılmalıdır. Öğrencinin uygun olan davranışı pekişştirilmeli uygun olmayan davranışı ise görmezden gelinmelidir. Öğretim başarıyı en üst düzeye çıkartacak şekilde planlanmalıdır. Bu amaçla programlı öğretim kullanılmalıdır.