Ruh Sağlığının Korunması ve Geliştirilmesi 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Mental hastalıklara ne/neler neden olur? Sıklıkla sorulan bu sorunun maalesef ki kesin bir yanıtı yoktur. Çünkü ruhsal hastalıkların viral ya da bulaşıcı hastalıklar gibi hastalığı önlemede belirli komponentleri yoktur. Ruh sağlığı alanında baskın olan görüş, ciddi ruhsal sorun yaşayan hastalara ulaşmaktır. Ancak bu sadece buzdağının görünen kısmıdır. “Tedavi edilebilirlik düzeyinin artışı” yeni ruhsal sorunların ortaya çıkmayacağı anlamına gelmemelidir. “önleme” kavramı özellikle son 25 yılda ivme kazanmıştır. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Bilim adamları mental hastalıkların ortaya çıkışında genetik ve çevresel faktörlerin beraber rol oynadıklarını savunmaktadırlar. Bazı kişiler genetik olarak mental hastalıklara daha eğilimlidirler. Ancak hastalığın ileriki dönemlerde gelişmesinde/ ortaya çıkmasında çevresel faktörler (kişinin genetik olarak yatkınlığı varsa) tetikleyici rol oynar. Bir hastalığın ortaya çıkışında kalıtımın ne kadar katkısı vardır? Şizofreni yüksek derecede kalıtımsal bir hastalıktır. Yapılan araştırmalar tek yumurta ikizlerinde hastalanma oranını %50 olarak belirlemişlerdir. Geri kalan % 50 neden hastalanmaktadır? 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Çevresel Faktörler Mental hastalıkların başlamasında yenidoğan ve fetüste negatif etkilere yol açabilmektedir. Bu biyolojik faktörlerin içinde: alkol ve sigaraya maruz kalma, ilaç kullanımı, düşük doğum ağırlıklı olma, beyin yaralanmaları, oksijen eksikliği, infeksiyonlar, yetersiz beslenme, çevresel toksinlere maruz kalma sayılmaktadır. Örneğin çocukta gelişen hiperaktivite ve dikkat eksikliği bozukluğu hamilelik döneminde sigara kullanımı olan, oksijen eksikliğine maruz kalan çocuklarda daha yaygın olarak görülmektedir. Aynı şekilde, ilerde obsesif kompulsif bozukluk gelişen kişilerde bebeklik döneminde geçirilmiş enfeksiyonların etkisi olduğu saptanmıştır. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

psikososyal risk faktörleri içinde yoksulluk, ihmal ve kötüye kullanım, ailede depresyon ve travmatik yaşantılara maruz kalma ileriki dönemlerde anksiyete bozukluğu, depresyon ve antisosyal davranış bozuklarına yatkınlığa sebep olmaktadır. Yapılan aile araştırmaları, anne ya da babasında depresyon yaşayan çocukların depresyon tanıları aldıklarını saptamıştır. Depresyon tanısı alma travmatik yaşam olayları ile ilişkilidir. Travmatik olaylar içinde, ebeveyn ölümü, boşanma önde gelmekle birlikte erken çocukluk döneminde bu yaşantılara maruz kalma çocuğun yaşamını kalıcı ve negatif yönde etkilemekte ve ilerki dönemlerde majör depresyonun gelişmesine neden olmaktadır. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

ÖNLEME Araştırmalar, genetik yatkınlığı azaltmaya ya da değiştirmeye yönelik bir yaklaşımın olmadığını belirtmekle beraber değiştirilebilen faktörlerden olan çevresel ve bazı biyolojik faktörler üzerinde durmaktadırlar. Bazı önleyici ruh sağlığı programları değiştirilebilecek faktörler üzerinde çalışmalar yapar. Hedef gruplar: Gençler Tek yaşayanlar İlk kez anne olanlar Düşük sosyoekonomik grup Bu programlar etkin doğum sonrası dönemde etkin çocuk bakımı, prematür doğumların azaltılması, madde kullanımının azaltılması, doğum sonrası bakım gibi konuları içerir. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Önleyici Çalışmalarda, Ruhsal Sağlık ve Fiziksel Sağlık Arasındaki İlişki psikiyatri, sosyal, biyolojik ve nörolojik temelleri güçlü olan bir alandır. Dünyada yeti yitimi ve erken ölüme yol açan her 10 hastalıktan 5’i depresyon, şizofreni, bipolar mizaç bozukluğu, alkolizm ve kompulsif bozukluktur. Ruhsal bozukluklar fiziksel hastalık riskini arttırmaktadır. Örneğin, kardiyovasküler hastalıklar depresyona, depresyon da kardiyovasküler hastalıklara yol açabilmektedir. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Ailelere ve bakım vericilere etkisi Geçmişte önleme konusu sadece halk sağlığının bir konusu iken yaşlanan nüfus ve globalleşen dünyayla birlikte diğer tıp branşları ve psikiyatrinin de konusu haline gelmiştir. Ruhsal bozuklukların maliyeti çok yüksek olup kolayca ölçülememektedir. Ek olarak: İş kaybı Üretim azlığı Ailelere ve bakım vericilere etkisi Toplumun güvenliği ve suç seviyesine katkısı Erken mortaliteye yol açması Damgalama gibi sorunları beraberinde getirmektedir. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Ruhsal bozuklukları önleme çalışmaları aşağıdaki komponentleri içerir: Ruhsal bozuklukların sıklığı ve yaygınlığını azaltmayı Hastalıkların tekrarlanmasını önlemeyi ve geciktirmeyi Hastalığı etkileyen birey, aileleri ve toplum üzerindeki etkisini azaltmayı amaçlar. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

İnsan Hakları Sorunu Olarak Ruhsal Bozuklukların Önlenmesi: Ruhsal bozukluğu olan birey ve ailelerinin damgalanma, ayrımcılık ve insan hakları ihlali yaygın ve yoğundur. Etkin önleme bu algılamayı ve toplumun bakış açısını değiştirmede önemlidir. Damgalama, hastalığın tedavisi, yaklaşım şekli ve rehabilitasyonuna zarar veren engellerdendir. (HATIRLA TARİHSEL GELİŞİM) YAŞ CİNSİYET İNANÇ etiketleme ayrımcılık DAMGALAMA 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Damgalamayı Etkileyen Bazı Etmenler Değişken Olumlu Olumsuz Yaş:daha genç olmak X Cinsiyet:kadın olmak Eğitim: yüksek eğitim Meslek: üst düzey meslek Sosyo Kültürel: alt kültür alt ekonomi İnanç: inançlı olmak olumlu Medya: kitle iletişim araçları 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Psikoanalitik açıdan damgalama: İlk ayrımcılığı egolarımız, aklımız yapar. Düşlerimizde gördüklerimizden çekinir ve bastırmaya çalışır, inkar ederiz. Ego, mükemmelliği yaralayan bütün “ötekileri”, yabancıları kötü olarak damgalar.çünkü dışarıdaki “öteki” içimizdeki “ötekinin” izlerini taşır. Tarih boyunca hastaları en çok damgalayan “saf ve temiz akıllarına” deliliğin bulaşmasından en çok korkanlardır. Örneğin Nazi Almanya’sında 1939-1945 yılları arasında 180 bin psikiyatrik hasta psikiyatristlerin gözetiminde öldürülmüştür. Hitler iktidara geldikten sonra “kalıtsal hastalıkları önleme” yasası çıkarmış ve damgalama başlamıştır. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Ruhsal Hastalığa Yönelik Damgalamanın Nedenleri Bireysel, toplumsal ve politik komponentleri içerir. “Birey olma” kavramının postmodern toplumlarda (tüm dünyada) “başarılı olma” kavramı ile değerlendirilmesidir. Bu durum, hastaların ihtiyaç duyduğu sosyal desteği azaltıcı bir sonuç doğurabilmektedir. Medya: ruhsal hastalık/hasta ile ilgili yorumların tekrarlanması, izleyicinin zihninde “ ruh hastaları saldırgandır” yargısının netleşmesine neden olmaktadır. (özellikle şizofreni) Diğer komponentler. Yaş,cinsiyet eğitim, kültür, dini inançlar, sosyal sınıf. Ruhsal hastalıkla temas 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Damgalama İle İlgili Yapılan Çalışmalar ve Toplumun Bakış Açısı: Hemşirelerle yapılan bir çalışmada, psikiyatri hemşirelerinin psikiyatri dışı kliniklerde çalışan hemşirelere oranla daha fazla olumlu tutum sergiledikleri bulunmuştur. Psikiyatri bilgi ve becerisine sahip olma ön yargı ve yanlış inanışların önlenmesinde etkilidir. Dünya Psikiyatri Birliğinin yaptığı anket çalışmasında, katılımcıların %20’si şizofren birisiyle arkadaşlığını sürdüremeyeceğini, %50’si aynı odayı paylaşamayacağını,%75’i şizofren biriyle evlenemeyeceğini belirtmiştir. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

En Çok Damgalamaya Maruz Kalan Ruhsal Hastalıklar Şizofreni Bipolar bozukluklar Anksiyete bozuklukları Alkol madde kullanım bozuklukları (kadınlar, anne ve hamile olanlar daha sık damgalanmaktadır) 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Damgalama ile Mücadele Toplumda var olan yanlış inanç ve bilgileri değiştirmek Bireylerin inanç ve tutumları damgalamaya yönelik ölçüm araçları ile belirlenmeli Tutumlar genel olarak 20-25 yaşları arasında edimsel öğrenme yolu ile kazanılır. (yani tutumların yarısı anne babadan gelmektedir) Algıda seçicilik tutumların değişmesini engeller. (tutumun doyurduğu psikolojik gereksinimin açığa çıkarılması ve kullanılan savunma mek. Anlaşılması tutum değişimini kolaylaştırıcı olabilmektedir) Hükümet politikalarını da içine alan bir önlem uygulaması gereklidir. Yapılan araştırmalar, hastalık hakkında bilgi edindirme çalışmalarının kabullendirici tutumu pozitif etkilediğini göstermiştir. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Meslek mensuplarının damgalama ile mücadele konusunda eğitilmesi önemlidir. Damgalama konusunda toplum eğitilirken psikiyatri hastalarının da damgalama ile nasıl baş etmesi gerektiği konularında bilgilendirilmelidirler. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Ruhsal Bozuklukların Önlenmesinde Sınıflandırmalar Birincil önleme: Ruh sağlığı sorunları ortaya çıkmadan gerekli önleyici tedbirleri alarak hastalığın ortaya çıkmasını önlemektir. Amaç risk faktörlerini azaltmak, hastalık nedeni olan faktörleri yok etmek ve direnci arttırmaktır. Ekonomik farklılık Olumsuz yaşam olayları Çocukluk çağı olumsuz yaşantıları engellemek Depresyon, anksiyete oranlarını düşer Çocukluk çağı ruhsal problemlerin önlenir Doğum sonu depresyona müdahale Yas Alkolle ilişkili problemlere müdahale 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

Birinci basamak kolay ulaşılabilmesi, diğer hizmet veren kurumlara göre daha fazla insanla iletişim kurabilmesi nedeniyle önemli rol oynamaktadır. Yapılan çalışmalarda, birinci basamakta depresyon %10.4 oranında, yaygın anksiyete bozukluğu %7.4 oranında görülmesi ruhsal bozuklukları önlemede birinci basamağın rolünün ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN

İkincil önleme: hastalığın ileri evrelerine müdahaleyi içerir İkincil önleme: hastalığın ileri evrelerine müdahaleyi içerir. Erken tanı ve tedaviyle hastalığın süresinin azaltmayı hedefler. Toplumda tarayıcı programlar yaparak riskli bireyler ve ortamlar belirlenebilir. Örnekler: depresyon semptomlarının taranması yolu ile tam bir depresyon oluşumunun engellenmesi ya da özkıyım düşüncelerinin taranarak tamamlanmamış girişimlerin önlenmesidir. Üçüncül önleme: mevcut hastalık, bozukluk ve sorunların fiziksel ve sosyal sonuçlarını ya da yeti kaybını azaltmayı, rehabilitasyonu, hastalıkların tekrarlanmasını önlemeyi hedefler. İkincil eş tanıların gelişmesini önler Tedaviye psikososyal işlevselliği arttırmayı Tekrarlayan hasta yatışlarını önlemeyi Sosyal iletişim kurmayı sağlamayı Hastaların vasıflı iş sahibi olmalarını hedefler. 12/29/2018 LATİFE UTAŞ AKHAN