GİZLİ İQTİSADİYYAT ANLAYIŞINA VAHİD YANAŞMANIN FORMALAŞDIRILMASI PROBLEMİ Aspirant və Gənc Tədqiqatçıların XIII Respublika Elmi-praktiki Konfransı Elşən Rəsul oğlu BAĞIRZADƏ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti “Makroiqtisadi Tənzimlənmə” kafedrasının dissertantı BAKI, 06 mart 2009

GİZLİ İQTİSADİYYAT TƏDQİQATLARINDA TERMİNOLOJİ PROBLEM Hazırda gizli iqtisadi fəaliyyətləri ifadə etmək üçün 25-dən çox termindən istifadə edilir Qeyri-formal iqtisadiyyat (informal economy) Beynəlxalq Əmək Təşkilatı tərəfindən Beynəlxalq Səviyyədə razılaşdırılanlar Müşahidə edilməyən iqtisadiyyat (non-observed economy) BMT, İƏİT, BVF, BƏT, MDB STAT tərəfindən Eyni müəllifin müxtəlif tədqiqatlarında qəbul etdiyi eyni gizli iqtisadiyyat anlayışını müxtəlif terminlərlə ifadə etməsinə belə rast gəlinir. Problemə toxunan Latviyalı alim Gylys Povilas qeyd edir ki, eyni fenomenin müxtəlif adlarla adlandırılması yanlış bir şey deyildir. Əsl yanlış müxtəlif fenomenlərin eyni adlarla adlandırılmasıdır. Terminoloji problemin həlli məqsədilə irəli sürülən ən son yanaşma ondan ibarətdir ki, hər bir tədqiqatçı öz tədqiqatında istifadə etdiyi terminin gizli iqtisadi fəaliyyətlərin hansı hissəsini əhatə etməsini qeyd etmək şərtilə, istənilən termini işlədə bilər.

GİZLİ İQTİSADİYYAT ANLAYIŞINA MÜXTƏLİF YANAŞMALAR “Rəsmi hesablanan ÜDM göstəricisinin əhatə etməli olduğu qeydə alınmayan bütün iqtisadi fəaliyyətlər” Professor Feige EDGAR, Wisconsin-Madison Universiteti , ABŞ “ÜDM hesablamalarından kənarda qalan, leqal və ya qeyri-leqal olmasından asılı olmayaraq bazara istiqamətlənmiş əmtəə və xidmətlər istehsalı” Dr. Smith PHILIP, Quenn’s Universiteti, KANADA “Nəticəsində əlavə dəyərin yaradıldığı və Milli Hesablar Sistemi Konvensiyası şərtlərinə uyğun olaraq, milli gəlir hesablarına daxil olmalı olduğu halda, faktiki olaraq milli statistika orqanları tərəfindən uçota alınmamış bütün iqtisadi fəaliyyətlər” Professor Friedrich SCHNEIDER, Johannes KEPLER adına Linz Universiteti, Avstriya

Norman LOAYZA, Dünya Bankı “Dövr edən pul kütləsinə uyğun potensial milli gəlir ilə real olaraq qeydə alınmış milli gəlir arasındakı fərq” Dr. Dilip BHATTACHARYYA, Qeyri-formal İqtisadiyyat Araşdırmaları Mərkəzinin Direktoru, London “Vergiyə cəlb edilməli olduğu halda, vergi orqanlarına bəyan edilməyən gəlirlərin məcmusu” Professor Acharya SHANKAR, Hindistan Beynəlxalq İqtisadi Münasibəətlər Araşdırmaları Şurası “Dövlətin vergiqoyma və digər tənzimləmə tədbirləri ilə razılaşmayan iqtisadi vahidlər şəbəkəsi” Norman LOAYZA, Dünya Bankı “Kriminal və Qeyri-kriminal gizli iqtisadi fəaliyyətlərin məcmusu” Gregory MANKIW, Harvard Universiteti, Economics dərsliyində

dos. Юрий ЛАТОВ, dos. Cергей КОВАЛЕВ, RUSİYA “Rəsmi statistikanın qeydə almalı olduğu halda, qeydə ala bilmədiyi məhsuldar iqtisadi fəaliyyətlər” Professor Vito TANZI, George Washington Universiteti, Italiya Maliyyə və İqtisadiyyat Nazirliyi “Dövlətin uçot və nəzarətindən kənarda inkişaf edən və buna görə də rəsmi statistikada əks olunmayan iqtisadi fəaliyyətlər” dos. Юрий ЛАТОВ, dos. Cергей КОВАЛЕВ, RUSİYA “Heç bir sənədlə rəsmiləşdirilməyən və ya məzmunu reallığı əks etdirməyən sənədlərlə həyata keçirilən iqtisadi fəaliyyətin dövlətdən və biznes ilə bağlı digər şəxslərdən (şərik, işçi, debitor və.s) tamamilə və ya qismən gizlədilərək, rəsmi iqtisadiyyatın xaricinə çıxarılması” Professor Osman ALTUĞ, Mərmərə Universiteti, Türkiyə

“Qeyri-formal və qeyri-kriminal gizli fəaliyyətlərin məcmusu” “Qeyri-formal, qeyri-leqal və xəlvəti iqtisadi fəaliyyətlərin məcmusu” Bagachwa və Nahoya, Hindistan “Qeyri-formal və qeyri-kriminal gizli fəaliyyətlərin məcmusu” M. CARTER, İngiltərə “Qeyri-qanuni iqtisadi subyektlərin həyata keçirdiyi iqtisadi fəaliyyətlə, qanuni subyektlərin həyata keçirdiyi qeyri-qanuni iqtisadi fəaliyyətlərin məcmusu” “Qanunların və digər normativ aqtların pozulması ilə malların istehsalı, təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsindən ibarət olan maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti” Professor Akif MUSAYEV, Azərbaycan “Vergi siyasətinin iqtisadi problemləri” kitabı, səh. 213-214

(Qeyri-kriminal sektor) Professor Səttar SƏFƏROV, Azərbaycan QEYRİ-RƏSMİ DÖVRİYYƏ Gizli iqtisadiyyat (Kriminal sektor) Kölgə iqtisadiyyatı (Qeyri-kriminal sektor) Professor Səttar SƏFƏROV, Azərbaycan Xalq qəzeti, 19.10. 2006

ÜMUMİYYƏTLƏ VAHİD TƏRİFƏ GƏRƏK VARMI? Alman tədqiqatçısı B. FREY hesab edir ki, belə bir tərifi formalaşdırmaq zəruri deyil. Əsas olan odur ki, gizli iqtisadiyyatın səbəbləri, miqyası və ya təsirləri araşdırılmalı olan bu fenomenin dərk edilməsidir. Eyni zamanda digər Alman iqtisadçıları E. Klinkmüller və G. Leptin də hesab hesab edir ki, gizli iqtisadiyyatın düzgün və mükəmməl tərifinin verilməsi qeyri-mümkündür. Həmçinin belə bir cəhd də mənasızdır. Ancaq əksər iqtisadçılar belə hesab edir ki, belə bir tərifin verilməsi zəruridir, ən azı tədqiqatçı özü öz tədqiqatının predmetini müəyyənləşdirməlidir. Əks halda problemin miqyasının ölçülməsi, səbəblərinin araşdırılması, təsirlərinin üzə çıxarılması və onunla mübarizə yollarının irəli sürülməsində ciddi çətinliklərlə üzləşiləcəkdir.

BMT, İƏİT, BVF, BƏT və MDB STAT-ın ORTAQ YANAŞMASI 2002-ci ildə göstərilən beynəlxalq qurumlar 1993-cü ildə qəbul edilmiş MHS (SNA-System of National Accounts) konvensiyasındakı gizli iqtisadiyyatla bağlı anlayışları inkişaf etdirib, ümumiləşdirərək, “Müşahidə Edilməyən İqtisadiyyatın Ölçülməsi: Stolüstü Kitab” (“Measuring the Non-Observed Economy: A Handbook”) adlı geniş məzmunlu bir metodiki sənəd yayınladılar. Statistik dairələrdə “Mavi kitab” kimi də tanınan bu sənəddə problemlə bağlı “müşahidə edilməyən” (non-observed) termini ortaya atılaraq, konkret tərifi verilmişdir. Kitabda ÜDM bir növ rəsmi iqtisadiyyatı ifadə edən bir göstərici kimi qəbul edilmiş və onun xaricində qalan, başqa sözlə kitabda da göstərildiyi kimi statistik ölçmə baxımından “problemli sahələr”i təşkil edən və müşahidə edilməyən fəaliyyətlərin hamısı bir termin altında toplanmışdır.

MÜŞAHİDƏ EDİLMƏYƏN İQTİSADİYYAT (NON-OBSERVED ECONOMY) Gizli iqtisadiyyat nəzəriyyəsinin predmeti MÜŞAHİDƏ EDİLMƏYƏN İQTİSADİYYAT Qeyri-kriminal gizli iqtisadi fəaliyyətlər Xəlvəti istehsal (underground production) Kriminal istehsal (illegal production) Kriminal gizli iqtisadi fəaliyyətlər Qeyri-formal sektor istehsalı (informal sector production) Məqsədli şəkildə gizlədilməyən iqtisadi fəaliyyətlər Şəxsi istehlak məqsədli ev təsərrüfatı istehsalı (household production for own final use) Bazar üçün nəzərdə tutulmayan, şəxsi istehlak məqsədli ev təsərrüfatı istehsalı Statistik müşahidə proqramlarının yetərsizliyindən müşahidə olunmayan istehsal (production missed due to deficiencies in data collection programme) Statistika orqanlarının fəaliyyətilə bağlı olduğundan iqtisadi problem deyil

Qeyri-kriminal gizli sektor Çirkli pulların yuyulması İQTİSADİYYAT Gizli iqtisadiyyat Rəsmi iqtisadiyyat Dövlət sektoru Rəsmi özəl sektor Qeyri-kriminal gizli sektor Kriminal gizli sektor Çirkli pullar Qismən bəyan edilən (Yarıgizli) sektor Bəyan edilməyən (Tam gizli) sektor Qeyri-formal sektor Çirkli pulların yuyulması

KORRUPSİYA, RÜŞVƏT və GİZLİ İQTİSADİYYAT: BİRİ-BİRİNƏ BAĞLI, ANCAQ FƏRQLİ FENOMENLƏR Şəxsi və ya qrup maraqları naminə vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə KORRUPSİYA Gizli iqtisadiyyatın predmeti deyil, çünki İqtisadi fəaliyyət deyil Nəticəsində hər hansı bir maddi qarşılıq olmaya da bilər Korrupsiya nəticəsində əldə edilən maddi qarşılıq RÜŞVƏT Nəticəsində əlavə dəyər yaranmadığından, sadəcə yaradılmış əlavə dəyərin subyektlərarası transferti baş verdiyindən gizli iqtisadiyyat anlayışına daxil edilmir KORRUPSİYA GİZLİ İQTİSADİYYAT Rüşvət

AZƏRBAYCANDA İŞLƏDİLƏN ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Gizli iqtisadiyyat (hidden economy) Gizli iqtisadiyyat (hidden economy) Gizli iqtisadiyyat (hidden economy) Azərbaycanda geniş istifadə edilən terminlər Kölgə iqtisadiyyatı (shadow economy) Xəlvəti iqtisadiyyat (underground economy) Qeyri-rəsmi iqtisadiyyat (unofficial economy) Qeyri-formal iqtisadiyyat (informal economy) Müşahidə edilməyən iqtisadiyyat (non-observed economy) Müşahidə edilməyən iqtisadiyyat Beynəlxalq təşkilatların işlətdiyi mənada Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin işlətdiyi terminlər Qeyri-formal iqtisadiyyat BƏT-in işlətdiyi mənada Qeyri-kriminal gizli sektor Gizli iqtisadiyyat Kriminal gizli sektor

KRİMİNAL – QEYRİ-KRİMİNAL GİZLİ İQTİSADİYYAT Cinayət qanunvericiliyinin qadağan etmədiyi əmtəə və xidmətlərlə bağlı iqtisadi fəaliyyətlərdəki gizlilik QEYRİ-KRİMİNAL GİZLİ İQTİSADİYYAT Cinayət qanunvericiliyinin qadağan etdiyi əmtəə və xidmətlərlə bağlı iqtisadi fəaliyyətlərdəki gizlilik KRİMİNAL GİZLİ İQTİSADİYYAT

GİZLİ GƏLİR – GİZLİ MƏŞĞULLUQ Bəyan edilməmiş gəlir Vergi baxımından GİZLİ GƏLİR Milli Gəlirin Milli Gəlir Statistikasında əks olunmayan hissəsi Statistik baxımdan İşləyən əhalinin rəsmi məşğulluq rəqəmlərində əks olunmayan hissəsi Statistik baxımdan GİZLİ MƏŞĞULLUQ Sosial müdafiə qurumlarına bəyan edilməmiş məşğulluq Sosial müdafiə baxımından

ÜMUMİLƏŞDİRMƏ Qanunlara uyğun olub olmaması GİZLİ İQTİSADİ FƏALİYYƏTİN TƏYİNİ KRİTERİYALARI Əlavə dəyərin yaradılıb yaradılmaması Statistik baxımdan ölçülüb-ölçülməməsi Bazar buraxılışı olub-olmaması Beləliklə; Gizli iqtisadiyyat – qanunvericiliyə tamamilə uyğun olmadan və ya onun bir sıra tələblərini pozmaqla həyata keçirilən, üzərində dövlət idarəetmə orqanlarının tənzimləmə və nəzarət funksiyalarının reallaşdırıla bilmədiyi və ya qismən reallaşdırıldığı, milli gəlir statistikasının mövcud hesablama metodları ilə kəmiyyət qiymətləndirmələrinin aparıla bilmədiyi və ya qismən aparıldığı və buna görə də rəsmi hesablanan ÜDM göstəricisinin əhatə etmədiyi əlavə dəyər yaradılan bazar yönümlü iqtisadi fəaliyyətlərin məcmusudur.

ƏSAS MƏNBƏLƏR OECD. Measuring the Non-Observed Economy: A Handbook. Paris: OECD Publication Service, 2002 SCHNEIDER F., Enste D. H. The Shadow Economy: An International Survey. Cambridge: Cambridge University Press, 2002 SCHNEIDER F., Bajada Ch. Size, Causes and Consequences of the Underground Economy, Aldershot: Ashgate, 2005. ERDAĞ N. Kayıt Dışı: Kara Para, Yolsuzluk. İstanbul: Cinius, 2007 BAKKAL U. Kayıt Dışı Ekonomi, Derin Yayınları: 97, İstanbul,2007 Латов Ю. В., Ковалев С. Н. Теневая Экономика. Москва: Норма, 2006 BAĞIRZADE E. Kayıtdışı Ekonominin Temel Özendirici Faktörlerinden biri gibi Yolsuzluk ve Onunla Mücadelenin Azerbaycan Girişimleri, “Akademik Bakış” Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi-Türk Dünyası Fakülteleri-Celalabat-Kırgızistan, www.akademikbakis.org, Sayı 11, 2006 www.azstat.org www.wikipedia.org