KALKINMA TEORİLERİ 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER TARİHİ KLASİK DURGUNLUK YAKLAŞIMI TARİHİ MATERYALİZM (MARX) SAFHA TEORİSİ (ROSTOW) KISIR DÖNGÜLER (NURKSE) DENGELİ – DENGESİZ KALKINMA YENİ KLASİK KARŞI DEVRİM ULUSLAR ARASI BAĞIMLILIK TEORİLERİ SINIRSIZ EMEK ARZI İLE KALKINMA (A.LEWİS) DÜALİZM 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

Klasik Durgunluk Yaklaşımı Sanayi devrimi sonrası ele alınan konuların günümüz AGÜ problemleri ile gösterdiği paralellikler 1- Yapısal Değişim 2- Düalizm 3- Nüfus Artışı 4- Yoksulluk 5- Gelir Dağılımı Adaletsizliği 6- Göç 7- Karamsarlık Klasiklerden esinlenen/etkilenen Kalkınma İktisatçıları A.Lewis, L.Bauer, C. Clark, W.W. Rostow 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

MARX: TARİHİ MATERYALİZM TARİHSEL OLMAYAN YAKLAŞIM KLASİK: MARX: TARİHSEL OLMAYAN YAKLAŞIM STATİK ANALİZ (FOTOĞRAF) TARİHSEL YAKLAŞIM DİNAMİK ANALİZ (FİLM ŞERİDİ) TARİHSEL AŞAMALAR 1- İLKEL KOMİNİZM (ASYA TİPİ ÜRETİM TARZI 2- KÖLELİK ÇAĞI 3-FEODALİZM 4- KAPİTALİZM 5- GEÇİCİ SOSYALİZM 6- PÜR KOMÜNİZM 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

SANCILI AŞAMALAR: Feodalizm ve Kapitalizm Bu aşamaların ortadan kalkması için gereken şartlar 1- Kölelerin kentlere göçü 2- El işçiliği – Seri üretim rekabeti 3- Keşif ve ticaretin kapitalist rejime işlemesi 4- Ulus devletlerinin birbirleriyle işbirliği yapması Kapitalist sistem neden sürekli krizlere maruz kalır? İşçi sınıfının tüketim harcamalarındaki artışın yetersizliği Günümüz Marksistlerine göre kapitalizm hala neden yıkılamamıştır? 1- Böl - Yönet taktiği 2- İşçi – Kapitalist sınıf çıkarlarının uyumlaştırılması 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

TARİHSEL AŞAMALAR / SAFHA TEORİSİ W.W. ROSTOW : 1958 “EKONOMİK GELİŞMENİN SAFHALARI: Komünist olmayan bir manifesto” The Stages of Economic Growth ; A Non-communist Manifesto SAFHALAR ; Stages 1- Geleneksel Toplum ; Traditional Society 2- Kalkış Öncesi Aşama ; Pre-conditions for take-off 3- Kalkış Aşaması ; take-off 4- Olgunluk Aşaması ; drive to maturity 5- Kitlevi Refah Çağı ; the age of hıgh mass- consumption 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

geleneksel top.aşaması 5 4 refah aş. kalkış aş. 3 1 2 olgunluk aş. kalkışa haz. aş. geleneksel top.aşaması 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

1- GELENEKSEL TOPLUM AŞAMASI - 18. Y.Yıl Yada Newton Öncesi - Gelişme sınırları üretim fonksiyonuna bağlı Yani toplumda bir takım gelişmeler yaşanmakta ancak kişi başına düşen gelirin artışı sınırlı; bir tavan söz konusu - Hakim sektör tarım - “Kadercilik” hakim sosyal yapı Yani dede ve torun aynı standarda sahip Örnek toplumlar; Çin Hanedanlıkları Orta Doğu ve Akdeniz Medeniyetleri Ortaçağ Avrupası 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

2- KALKIŞA HAZIRLIK SAFHASI -Kalkış aşaması için gerekli ön şartların oluşturulduğu aşama Ön Şartlar: 1- Toplumun kendi iç dinamikleri yada 2- Harici kuvvetler tarafından sağlanır. Ancak daha çok görülen “harici kuvvet etkisi”dir. Batı Avrupa açısından sanayi devrimi öncesindeki gelişmeler buna örnektir. İlk tamamlayan ülke İngiltere’dir. Ekonomik gelişmeler diğer alanlardaki gelişmeleri tetikler; - Milli şuur oluşur - Riski göze alan müteşebbis sınıf doğar - Bankacılık gelişir - Modern teknikleri uygulayan firmalar doğar - Alt yapı yatırımları (ulaş-haber) artar - Geleneksel ve modern kesimin bir arada olduğu düalist bir yapı ortaya çıkar * Kalkışa hazırlık safhasında başarı tarım sektöründe sağlanan gelişmelerle ölçülür. 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

TARIM SEKTÖRÜ’NÜN ÖNEMİ Teknolojik Gelişme  Verim Artışı  Üretim Artışı Önemi! 1- Artan nüfus için gıda ihtiyacını karşılar. 2- Sermaye birikimi için gerekli olan döviz tasarrufuna imkan verir. 3- Sanayi sektörüne döviz transferi yapar. 4- Sanayi sektörüne yönelik talep artışı sağlar. 5- Vergilendirme yöntemi ile devlete finansman sağlar. 6- Geleneksel kesimden modern kesime kaynak transferi sağlar. 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

KALKIŞA HAZIRLIK AŞAMASINDA İKTİSADİ ALT YAPI Sosyal sabit sermaye yatırımlarının yapılması gerekir. Bu yatırımların özellikleri 1- Yatırımların geri dönüşüm ve amortisman süresi uzundur. 2- Genellikle bir defalık harcamayı gerektirir. 3- Özel fayda değil sosyal fayda sağlar. Bu nedenlerden dolayı bu tür yatırımları özel sektör değil, DEVLET yapar. ABD  (1815-1840) tipik örnektir. B) DİĞER DEĞİŞİMLER - Elit lider ve elit tabaka - Toprağa dayanan gücün azalması - Milli devlet kurulması Alman (1848) İhtilali tipik örnektir. C) DEVLETE DÜŞEN TEKNİK GÖREVLER - Toplumu teşkilatlandırmak - İyi bir vergi ve mali sistem kurmak -Bütün alanlarda modernleşme sürecini başlatmak - Sabit sermaye stokunu oluşturmak. - Düzenlemelerde kararlı ve ısrarlı olmak 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

3 - KALKIŞ AŞAMASI ; TAKE OFF Temel Karakteristikleri : Tarım Sektöründeki Değişmeler düşünsel değişiklikler uygulamacı değişiklikler Sanayi Sektöründeki Değişmeler yeni sanayi kollarının ortaya çıkışı buna bağlı diğer gelişmeler Sosyal ve Politik Kadrolardaki Değişmeler Göstergeleri: Üretilen Yatırımların MG İçindeki Payının %10’dan daha yükseklere çıkması (Gerekli ancak yeter şart değildir). 2. Öncü rolü oynayabilecek imalat sanayi kollarının oluşması. 3. Gelişmeleri tetikleyecek idari ve politik kadronun oluşması 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

Öncü Sektörler ; Teorik Ayırım Birinci Derecede Gelişen Sektörler Yeni Kaynak yada teknik teknik kullanımı sonucu ortaya çıkan ve sektörleri etkileme gücü olan sektörler Tamamlayıcı Gelişme Halindeki Sektörler Birinci Derece Sektörlerin Etkisiyle Gelişen Sektörler Demiryolu, Kömür, Çelik, Makine Sanayi v.s. Sektörler Tali Derecede Gelişen Sektörler Talebe Bağlı Olarak Gelişen Sektörler Nüfus Artışı Konut Öncü rolü oynayabilecek sektör yada sektörler, “Birinci Derecede Gelişen Sektörler İçinden Çıkar” 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

Öncü Sektörün Sahip Olması Gereken Özellikler: 1. Ürettiği mallara yeterli iç ve dış talep olmalı 2. Yeni üretim yöntemlerine açık olmalı 3. Sermaye birikimlerinin bu sektöre kolayca aktarılabilmesi 4. Diğer sektörleri etkileyebilmeli Bazı Öncü Sektör Örnekleri Pamuklu dokuma sanayi Demiryolları Ağır sanayi (askeri ağırlıklı) Kereste / selüloz Çiftlik ürünleri Çeşitli tüketim malları 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

Öncü sektörler olarak; *Demiryolu ABD, Almanya, Kanada, Rusya Tam etkili İsveç ve Japonya Kısmen Neden Demiryolu ? 1. Ulaştırma masraflarının azalması 2. İhracatın artması 3. Tamamlayıcı sektörleri gelişmesine yaptığı katkı *Silahlı Kuvvetler Rusya, Japonya, Almanya, Çin *Hammadde Üretimi ve Gıda Maddeleri İsveç Kereste Danimarka Çiftlik Ürünleri Japonya İpek Böceği ve İplik *Kalkınma Stratejisi Değişimi İthal ikameci politika uygulaması Arjantin ve Türkiye 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

Kalkış Aşamasını Başlatan Faktörler : 1.Yeni doğal kaynak kullanımı ABD, Avusturalya, İsveç 2. Sosyal yada politik devrim 1848 Alman Devrimi 1865 Japon Meji Restorasyonu Hindistanın Bağımsızlığı Çin Komünist Zaferi v.s. 3. Yeni Teknolojik Uygulamaların Sonuçları Demiryolu Kömür, demir, makine sanayi, idari hizmet v.s. 4. Yeni dış ticaret sahalarının bulunması İsveç kerestesi İngiliz ve Fransa pazarı 5. Dış ticaret şartlarının aleyhte gelişmesi İthal ikameci politika uygulaması 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

Kalkış Safhası ; Bazı Ülkeler ve Tarihler İngiltere 1783-1802 Rusya 1890-1914 Fransa 1830-1860 Kanada 1896-1914 Belçika 1833-1860 Arjantin (c) 1935- Amerika (a) 1843-1860 Türkiye (d) 1937- Almanya 1850-1873 Hindistan (e) 1952- İsveç 1868-1890 Çin (e) Japonya (b) 1878-1900 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

Olgunluk Aşaması ;Bazı Ülkeler 4 – OLGUNLUK AŞAMASI “Toplumun mevcut teknolojiyi bütün sahalarda kullanabilme gücüne ulaşması” Temel Karakteristik Özellik: “Kalkış safhasında öncü rolü oynayan sektörler misyonunu tamamlar, yerini yeni modern sektörlere bırakır.” Olgunluk Aşaması ;Bazı Ülkeler İngiltere 1850 İsveç 1930 A.B.D. 1900 Japonya 1940 Almanya 1910 Rusya 1950 Fransa Kanada 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

OLGUNLUK SAFHASI ETKİN SEKTÖRLER VE ÜLKE ÖNEKLERİ Kalkış Safhası İNG: Pamuklu Dokuma Pamuk Eğme mak. Maden ve Kok Kömürü  (1830-1850) demiryolları ABD ALMANYA Demiryolları FRANSA İSVEÇ: kereste, demir yolu ilk demir JAPONYA: (1880-1940) bilinçli ve çalışan bir toplum (1880-1940) tarımsal reform,devlet öncülüğünde gemi imalat sanayi kollarının kurulması, askeri harcamalar RUSYA: Demir yolu, dünya piyasalarına açılım Olgunluk Safhası Çeşitlenen imalat sanayii kolları Çelik sanayii,Ağır makine,Mesken konut Çelik sanayi,gemi inşaatı, modern mühendislik hizmetleri Makine, kimya, demiryolu, elektrik, gemi inşaat Kağıt sanayi selüloz sanayi, Kaliteli çelik, elektrik makineleri Modern sektörler Çelik Petrol sanayi, kalkınma planları ve Organize edilmiş toplum 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

OLGUNLUK SAFHASININ BAZI ÖZELLİKLERİ Bütün sektörlerin aynı düzeyde gelişmiş olması söz konusu değildi -Bölgesel gelişmişlik farklarının olması çok doğal ABD Güney Bölgesi KANADA Quebec Bölgesi -İyi bir yönetici yada lider kadrosunun olması -İşgücünün yapı ve niteliğindeki olumlu değişmelerin olması -Toplumda yeni arayışların gündeme gelmesi 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

5 - KİTLEVİ REFAH ÇAĞI Arz Yerine Talep Tüketim Refah Maksimizasyonu Ekonomik Hedefler Sosyal Hedefler Bu Safhada Ortaya Çıkabilen Çeşitli Hedefler 1- Dış politikada ve askeri alanda üstünlük sağlama 2- Refah devleti düzenini kurma 3- Kaliteli tüketim *İLK ÜLKE ABD ABD- 1900 BATI AVRUPA VE JAPONYA 1940 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

Büyümeye İlişkin Bazı Göstergeler Büyüme Oranları Sektörel Büyüme KBDG $ 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 12,0 4,2 6,7 4,3 4,4 7,0 9,2 4,9 3,3 6,1 9,0 3,0 1,2 -0,5 -2,8 4,8 3,1 4,2 7,1 4,3 6,8 9,8 1,5 1,6 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 9,4 0,3 6,4 8,1 -6,1 8,0 7,1 8,3 3,9 -6,1 6,3 -9,5 7,8 5,9 9,9 Tarım 2,0 Sanayi 9,4 İnşaat 4,6 Ticaret 12,8 Ulş-Hab. 6,8 Mali Kurumlar 1,1 Konut Sahipliği 1,8 Serbest Meslek 8,0 Kar Amacı Olm.Kur 0,2 Devlet Hizm. 1,2 İthalat vergisi 26,2 GSYİH 8,9 GSMH 9,9 1980 1570 1985 1356 1990 2172 1995 2784 2000 2987 2001 2105 2002 2619 2003 3383 2004 4172 18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER

18.09.2018 Prof.Dr. Metin BERBER