DİŞLİ ÇARK MEKANİZMALARI Hanife ÜNLÜ 051227053 Prof.Dr.Hüseyin Rıza BÖRKLÜ

DİŞLİ ÇARKLAR Hareket ve güç iletiminde kullanılan, üzerinde eşit aralıklı ve özel profilli girinti ve çıkıntıları bulunan silindirik veya konik yüzeyli elemanlara DİŞLİ ÇARK denir. Bir dişli çark mekanizması biri döndüren diğeri döndürülen olmak üzere en az iki çarktan oluşmaktadır.

Mil Eksenleri Aynı Düzlemde Olan Dişli Çarklar SINIFLANDIRMA - MİL EKSENLERİNE GÖRE Mil Eksenleri Aynı Düzlemde Olan Dişli Çarklar Eksenleri paralel olan dişli çarklar Düz Helis Kremayer Ok Dişli Çarklar Eksenleri kesişen dişli çarklar Konik Dişli Çarklar Düz Konik Dişli Helisel Dişli Eğrisel dişli

Mil Eksenleri Ayrı Ayrı Düzlemde Olan Dişli Çarklar Helisel Dişli Çarklar Sonsuz Vida ve Karşılık Dişlisi

Dıştan Çalışan Dişli Çarklar ÇALIŞMA DURUMUNA GÖRE Dıştan Çalışan Dişli Çarklar İçten Çalışan Dişli Çarklar

DİŞLİLERİN AÇILDIĞI YÜZEYE GÖRE Silindirik Yüzeyli Dişli Çarklar Konik Yüzeyli Dişli Çarklar Düzlem Yüzeyli Dişli Çarklar

GENEL DİŞLİ KANUNU Eş iki dişin yan yüzeyleri ,(A) temas noktasında birbiri üzerinde koyarlar. Temas noktasının, ani dönme merkezi (O)’dan olan uzaklığı (e) olduğuna göre bu kaymadaki kayma hareketinin doğrultusu AO doğrusuna diktir.

DİŞLER VE ORTAK DİŞ TERİMLERİ

Bölüm dairesi ve çapı (d): Dişli çarkın yuvarlandığı dairedir ve dişler bu daire üzerinde oluşturulmuştur. Diş üstü dairesi ve çapı (da): Dişlerin üst kısımlarından geçen dairedir. Diş dibi dairesi ve çapı (df): Dişlerin dip kısımlarından geçen dairedir. Adım (p): Bölüm dairesi üzerinde bir diş kalınlığı ve bir diş boşluğundan oluşan çevresel uzunluğa denir. Modül (m): Birbiriyle çalışan dişlilerde sabit bir oran olup, bölüm dairesi çapının, diş sayısına bölünmesiyle bulunur.Çapsal adım olarak da kullanılır. Diş Sayısı (z): Bölüm dairesi üzerinde bir dolu veya bir boş diş sayısıdır. Genellikle dolu kısım anlaşılmalıdır. Diş yüksekliği (h): Dişlinin diş başından diş dibine kadar olan mesafesidir. Diş başı yüksekliği (ha): Diş üstü ile bölüm dairesi arasındaki mesafedir. Diş kalınlığı ve diş boşluğu (s,e): Dişli sistemine göre, bölüm dairesi üzerinde adımla ilgili olan dolu ve boş mesafedir.

DİŞ PROFİLLERİ VE ÇİZİMLERİ Pratikte çeşitli diş sayılarına sahip dişli çarkları, birbiri ile değiştirmek suretiyle, kusursuz bir kavrama ve çalıştırma durumu sağlamak gerekir.Bunun için dişlerin, diş yan yüzeylerine ait kavrama eğrilerinin birbiri ile çakışması ve alıştırılması sağlanmalıdır. EVOLVENT DİŞLİLERİ - Evolvent Eğrisi Daire evolventi, sabit bir daire üzerinde yuvarlanan doğrunun, bir noktası tarafından meydana getirilir.Eğri noktaların birleştirilmesi ile oluşturulur.

Evolvent Profilli Dişli Çarkların Avantajları İmalatları basit, kullanışlı ve verimi yüksek dişlilerdir. Dişlinin her iki yüzeyi aynı geometrik kurallara göre meydana gelir. Eksenler arasındaki bir hata evolvent dişlilerin çalışmasını etkilemez. Aynı takımla farklı dişliler elde edilir Evolvent Profilli Dişli Çarkların Dezavantajları İki konveks (dış bükey) yüzeyin beraber çalışması sonucunda büyük aşınma meydana gelir. Dişe gelen radyal yöndeki kuvvetin etkisi fazladır. Diş sayısının küçük olması durumunda diş dibi kesilmesi ortaya çıkar.

SİKLOİD DİŞLİLER - Sikloid Eğrileri Yuvarlanan saire üzerindeki bir noktanın meydana getirdiği eğriye denir. Eğer bu daire bir doğru üzerinde yuvarlanırsa SİKLOİD, başka bir daire üzerinde yuvarlanırsa EPİSİKLOİD, bir dairenin içinde yuvarlanırsa HİPOSİKLOİD eğrisi olur. P

Sikloid Profilli Dişlilerin Avantajları Yüzey basıncı düşüktür. Diş sayısı az olan büyük dişli çark yapılabilir. Daha sessiz çalışırlar. Sikloid eğrisiyle diş profili çizimi Sikloid Profilli Dişlilerin Dezavantajaları Eksenler arası mesafesi hassas olarak monte edilmelidir. Dişli profillerinin imali zor ve pahalıdır. Sikloid dişliler, saat sanayisinde, ölçme aletlerinde kullanılır.

Ortasikloid profil, bir doğru üzerinde kaymadan yuvarlanan bir dairenin bir noktasının geometrik yeridir. Episikloid profil, bir daire üzerinde kaymadan yuvarlanan bir dairenin bir noktasının geometrik yeridir Hiposikloid profil, bir daire içinde kaymadan yuvarlanan bir dairenin bir noktasının geometrik yeridir

Kavrama Doğrusu ve Açısı Dişli çarkların çalışması sırasında dişlerin temas noktaları, döndürme kuvvetinin dişe etki yaptığı noktadır. Kuvvet, dişe belli bir açı altında etki eder. 

DİŞLİ ÇARKLARIN YAPILIŞLARI Güç ve hareket iletiminde çok kullanılan dişli çarklar; büyüklük iletilen güç, devir sayıları ve çalışma şartlarına göre dökülerek, talaş kaldırılarak, kaynak edilerek veya milleriyle birlikte imal edilirler. Dişli Çarkı Meydana Getiren Kısımlar Dişli çarkların görevini yapabilmesi için üç ana kısımdan meydana gelmeleri gerekmektedir. Dişililer ve Diş Çemberi (Jant) Üzerinde dişlilerin açıldığı ve sıralandığı kısımdır. Kollar Diş çemberiyle göbeği bağlayan kısımdır. Büyük çaplarda belirli sayıda ve çeşitli profillerden meydana gelir. Göbek Dişli çarkların mile bağlandığı ve ortasında mile uygun kama kanallı deliklerin bulunduğu genellikle silindirik kısımdır.

DÜZ DİŞLİ ÇARKLAR Eksenleri paralel olan miller arasında kuvvet ve hareket iletiminde kullanılan,dişleri mil eksenlerine paralel açılmış dişlilere DÜZ DİŞLİ çark veya ALIN DİŞLİ veya SİLİNDİRİK DÜZ DİŞLİ çark denir. Düz dişli çarklar çift olarak çalışır, dişli çiftinin çevre hızları birbirine eşit ve dönüş yönleri terstir.

DIŞ DİŞLİ ÇARKLAR İÇ DİŞLİ ÇARKLAR Çark gövdesinin çevresinde diş üstleri, dişli çarkın ekseninden dışa doğru bakan dişlilerdir.Bu dişliler kısaca, dişli çark olarak adlandırılır. İÇ DİŞLİ ÇARKLAR Çark gövdesinde diş üstleri dişli çarkın eksenine doğru içe bakan dişlilerdir. Bu dişliler çember dişli çark olarak adlandırılır. Diş sayısı, adım, adım açısı, diş sayısı oranı ve eksenler arası negatif işaret alır.

Dıştan Çalışan Düz Dişliler İçten çalışan Düz Dişliler

Düz Dişli Çark Formülleri

Düz Dişlilerde Dişli Kuvvetleri Döndüren Kuvvet Radyal Kuvvet

DÜZ DİŞLİ ÇARKLARIN RESİMLERDE GÖSTERİLİŞİ Basit Çizim Normal Çizim Şematik Çizim

HELİS DİŞLİ ÇARKLAR Helis dişliler, sessiz çalışma ve mukavemet açısından düz dişlilerden daha iyi performans gösterirler ve daha yüksek devirlerde çalışabilirler. Diş profilleri dönme ekseni ile belli bir açı yapmaktadır. Otomobil şanzıman dişlileri  genellikle helis dişliden imal edilmektedir.

Helis Dişli Çark Formülleri

Helis Dişlilerde Dişli Kuvvetleri Döndüren Kuvvet Radyal Kuvvet Eksenel Kuvvet

HELİS DİŞLİ ÇARKLARIN RESİMLERDE GÖSTERİLİŞİ Basit Çizim Normal Çizim Şematik Çizim

KONİK DİŞLİ ÇARKLAR Eksenlerin uzantıları birbirini kesen miller arasında hareket ulaştırılmasında kullanılan ve dişlerin bulunduğu kesik koni biçiminde olan dişli çarklara,KONİK DİŞLİ ÇARK denir. Konik dişli çarkların diş doğrultuları düz veya eğri biçimdedir.

KONİK DİŞLİ ÇARK ÇEŞİTLERİ Helis Konik Dişli Düz Konik Dişli Eğrisel konik Dişli

Konik Dişli Çark Formülleri

Dıştan Çalışan Konik Dişli Çarklarda Merkez Açısının Hesaplanması

İçten Çalışan Konik Dişli Çarklarda Merkez Açısının Hesaplanması

Konik Dişlilerde Dişli Kuvvetleri Döndüren Kuvvet Radyal Kuvvet Eksenel Kuvvet

KONİK DİŞLİ ÇARKLARIN RESİMLERDE GÖSTERİLİŞİ Basit Çizim Normal Çizim Şematik Çizim

KRAMAYER DİŞLİ ÇARKLAR Kramayer dişliler dairesel hareketin doğrusal harekete çevrilmesi için kullanılır. Plazma, oksijen kesim makinelerinde, vinçlerde, kayar kapılarda, çeşitli makinalarda kramayer dişliler kullanılmaktadır.

Kramayer Dişli Çark Formülleri

İşlenme Hallerine Göre Formülleri

KRAMAYER DİŞLİ ÇARKLARIN RESİMLERDE GÖSTERİLİŞİ Basit Çizim Normal Çizim Şematik Çizim

SONSUZ VİDA VE KARŞILIK DİŞLİSİ Birbirine dikey fakat uzantıları birbirini kesmeyen miller arasında hareket ulaştırmak ve iletim oranının çok düşük olması istendiği durumlarda, sonsuz vida ve dişli çarkı düzeni kullanılır. Sonsuz vidaya yandan bakılınca, trapez vidayı andırır. 1;2;3;4 ağızlı olarak yapılırlar.

Sonsuz Vida ve Karşılık Dişlisi Formülleri

Sonsuz Vida ve Karşılık Dişlisi Kuvvetleri Döndüren Kuvvet Radyal Kuvvet Eksenel Kuvvet

SONSUZ VİDA VE KARŞILIK DİŞLİ ÇARKLARIN RESİMLERDE GÖSTERİLİŞİ Basit Çizim Normal Çizim Şematik Çizim

OK DİŞLİ ÇARKLAR Ok dişliler, iki adet zıt yönlü helis dişlinin birleşiminden oluşur. Zıt yöndeki helisler nedeniyle eksenel yöndeki kuvvetler birbirlerini dengelemekte ve böylelikle eksenel kuvvet meydana gelmemektedir. Uygulamada kullanılan en fazla helis açısı 30 derecedir. Haddehane gibi büyük güç isteyen uygulamalarda kullanılır

Ok Dişlisi Formülleri

OK DİŞLİ ÇEŞİTLERİ Yekpare (Diş uçları yuvarlatılmış) Ortası Faturalı (Diş uçları açık) İki Parçalı (Diş uçları keskin)

ZİNCİR DİŞLİ ÇARKLAR Zincirin birbirine göre ve özelliklerine göre, zincir dişli çarkların uygun olması gerekir.Bu nedenle değişik zincirlerin, değişik yapıdaki dişli çarklarını ayrı ayrı görelim.

Halkalı Zincirlerin Dişli Çarkları Halkalı Zincirler, özel şekilde ve dökülerek elde edilen, dişli çarklarda kullanılır.Dökme demir, sert döküm veya çelik döküm olabilir. Halkalı zincir dişli çarklarının Z diş sayısı çok kez 4…..7 arasında olur.

Blok Zincir Dişli Çarkları Blok zincirlerde, diş dolusu adımı t1 ve diş boşluğu adımı t2 olmak üzere, iki türde adım vardır. Dişli çark dişlileri, diş dolusu adımı oluşturan pernoları arasında kalır t1 > t2’ dir.

Roleli Zincir Dişli Çarkları Roleli zincir dişli çarkını saran zincirin, dişli çarkla değen sarılım açısı  ne kadar fazla olursa, dişli çark dişlilerinin direnci bakımından yararlıdır. Bu sarılım açısı 120 dereceden az olmaması önerilir. Roleli zincir dişli çarklarının diş sayıları, çok kez 19….30 olur.

ZİNCİR DİŞLİ ÇARKLARIN RESİMLERDE GÖSTERİLİŞİ Normal Çizim Basit Çizim Şematik Çizim

TEŞEKKÜRLER