ENFEKSİYON KONTROLÜ VE STERİLİZASYON Konu: Sterilizasyon kavramları DOÇ.DR. ÖMER BENDER

Tarihçe Mikroorganizmaların varlığı henüz bilinmemesine rağmen yazılı insanlık tarihinin ilk başlarından beri insanlar, hastalıklara karşı koymak amacı ile dezenfeksiyon ve sterilizasyon işlemlerini uygulamışlardır.

Tarihçe Eski Mısırlılar, enfeksiyöz maddeleri sterilize ve mumyaları dezenfekte etmek için ateşi kullanmışlardır.

Tarihçe Yunanlılar binalarını dezenfekte etmek için kükürt yakarlarken, Yahudiler cüzzamlı hastaları izole edip geride kalan bütün eşyaları yakmışlardır.

Tarihçe 16.yüzyılda veba salgınında da ölenlerin vücutları, topluca yakılarak ortadan kaldırılmıştır.

Tarihçe Orta Asya’daki Türkler, temiz su kaynaklarını kirletmemeye son derece önem gösterirken, suyu kutsal saymışlar, yaralarını dağlamışlar ve hastalıktan ölen insanların giysilerini ve hayvan kadavralarını yakarak ortadan kaldırmışlardır.

Tarihçe Dezenfeksiyon amacıyla kimyasal maddelerin kullanımı ve sterilizasyon amacı ile ışığın kullanımı 19. asırda Robert Koch, Louis pasteur ve Joseph Lister sayesinde olmuştur.

Neden Önemli ? Hastane infeksiyonları tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de hasta, sağlık personeli, toplum ve sağlık bütçesi açısından önemli bir sorundur. Hem morbidite ve mortalite düzeylerinde artışa neden olmakta hem de yataklı tedavi kurumlarının çalışma verimlerinde azalmaya ve sağlık harcamalarında ciddi boyutlarda yükselmeye yol açmaktadır

Neden Önemli ? CDC (Centers for Disease Control)’nin bir çalışmasına göre hastane infeksiyonlarının %30 unun temel sterilizasyon ve dezenfeksiyon kurallarının uygulandığı zaman önlenebileceği, cerrahi infeksiyonlarda önleme oranının önemli ölçüde azaltıldığı gösterilmiştir .

STERİLİZASYON, DEZENFEKSİYON, ASEPSİ, ANTİSEPSİ Sterilizasyon, dezenfeksiyon, asepsi, antisepsi mikrobiyoloji alanında yapılan çalışmaların temelini oluşturmaktadır. Tüm çevrenin mikroorganizmalarla dolu olduğu gözönüne alındığında, mikropsuz bir ortamda çalışmak veya elde edilen sterilliği devam ettirmek oldukça zordur. Hastadan alınan inceleme örneğinin, çevredeki mikroplarla bulaştırılması hem ekimlerin kontamine olmasına yol açar, hem de hatalı tanı konulmasına sebep olur.

STERİLİZASYON, DEZENFEKSİYON, ASEPSİ, ANTİSEPSİ Bu yüzden hastanelerde çalışmaya başlamadan önce mutlaka sterilizasyon, dezenfeksiyon, asepsi, antisepsi yöntemlerinin iyi bilinmesi ve uygulanması gerekir. Ayrıca hastane ortamında hastalara yapılan cerrahi uygulamalarda, enjeksiyonlarda da bu kurallara uyulması oldukça önemlidir. Bu sayede müdahalelerden sonra ortaya çıkabilecek komplikasyonlar büyük ölçüde önlenebilecektir

Sterilizasyon Bir madde ya da cisimin, birlikte bulunduğu her türlü mikroorganizma topluluklarından arındırılması işlemidir. Tam bir sterilizasyon sağlaması için ortamda yaşayan hiç bir canlı mikroorganizma olmaması gerekir. Sterilizasyon işlemi ile ortamdaki sporlu sporsuz tüm bakteriler, mantarlar, virüsler ve parazitler tamamen canlılıklarını kaybederler.

Sterilizasyon Herhangi bir cismin veya maddenin, birlikte bulunduğu tüm mikroorganizmaların her türlü canlı şekillerinden, tamamen temizlenmesi işlemidir. Sterilizasyon kesin bir ifadedir. Bir nesne veya ortam ya sterildir ya da değildir, az steril veya çok steril gibi bir ifadeler yanlıştır.

Dezenfeksiyon Bir maddenin ya da cisimin birlikte bulunduğu hastalandırıcı mikroorganizmalardan arındırılması işlemidir. Yani cansız ortamlardaki hastalık oluşturan patojen mikropların öldürülmesi işlemidir. Tam bir dezenfeksiyon için ortamda hastalandırıcı bakteri, mantar, protozoon gibi tüm mikroorganizmaların vejetatif şekillerinin ölmeleri ve virüslerin inaktive olmaları gerekir. Bazı bakteri sporları dezenfeksiyondan sonra canlı kalabilirler.

Dezenfeksiyon Mikrobiyal kontaminasyonun kabul edilebilir güvenlik sınırlarına çekildiği, bakteriyel sporların büyük bir kısmının etkilenmediği, gerçek anlamda yalnızca patojen mikroorganizmaları bulundukları cansız ortamdan uzaklaştırma işlemidir Dezenfektan Dezenfeksiyon işleminde kullanılan kimyasal maddelerdir

Antisepsi Vücut yüzeyinde ve yaralardaki hastalandırıcı mikroorganizmaların yok edilmesi işlemine denir. Bir bakıma vücuda uygulanan dezenfeksiyon işlemidir. Zaman zaman yanlış alışkanlık sonucu el dezenfeksiyonu, yara dezenfeksiyonu gibi deyimler kullanılabilir. Bunun yerine el antisepsisi, yara antisepsisi, vücut antisepsisi denilmesi daha uygun bir kullanımdır.

Antisepsi Canlı yüzeyler üzerindeki patojen mikroorganizmaların yok edilmesidir. Özellikle vücudun yüzeysel bölgelerinde, deride, mukozalarda ve herhangi bir nedenle oluşan lezyonlarda bulunan hastalandırıcı mikroorganizmaların kimyasal ajanlar kullanılarak öldürülmesi için yapılan işlemdir.Kısaca dezenfeksiyonun dokulara uygulanmasıdır. Bu amaçla kullanılan kimyasal maddelere antiseptik madde denir. Antisepside en etkili yöntem ellerin sık sık yıkanmasıdır.

Antisepsi İdeal Antiseptiğin Özellikleri Mikroorganizmaların üremesini inhibe etmeli. Kan, cerahat, mukus, serum veya tükürük gibi ortamlarda etkinliğini korumalı. Vücut dokularını ve hücrelerini tahriş etmemeli. Ağız yıkama suları ve gargaralar etkisini çabuk göstermeli Açık yaraya uygulandığında toksik etkili olmamalı. Vücudun doğal direncini herhangi bir şekilde olumsuz etkilememelidir.

El Antisepsi El yıkama mikroorganizmaların bireyler arası transferini engelleyen en önemli işlemlerden biridir. Su, sabun ve antiseptik madde yeterlidir. Günlük hayatta 30 saniye elleri sabunlamak yeterlidir. Hasta ile temastan önce ve sonra, hastaya ait vücut sıvılarıyla kontamine bütün maddelerle temas halinde el antisepsisine mutlaka uyulmalıdır.

El Antisepsi El antiseptiği, sadece ameliyathane, çocuk ve doğum odaları ile yoğun bakım ünitelerinde değil tüm hastane birimlerinde kullanıma sunulmalıdır.

Asepsi Hastalandırıcı mikroplardan arındırılmış bir ortam anlamına gelir. Yani çalışılan ortamdaki tüm hastalık oluşturucu mikroorganizmaların yok edilmesi işlemidir.

Pastorizasyon Başta süt ve süt ürünleri olmak üzere, çeşitli sıvı gıda maddelerinin besin değerlerini düşürmeden, hastalandırıcı mikroplardan arındırılması amacıyla uygulanan bir nevi fiziksel dezenfeksiyon yöntemidir.

Dekontaminasyon Dezenfeksiyon / sterilizasyon öncesinde, fiziksel ve /veya kimyasal yöntemlerle bir yüzey veya malzemeden organik madde ve patojenleri uzaklaştırarak, sağlık çalışanı tarafından çıplak elle dokunulacak seviyede güvenli hale getirme işlemidir. Cerrahi işlemler sırasında veya sonrasında, kan veya vücut sıvıları ile kontamine olmuş geniş yüzeyler (jinekolojik masa ya da ameliyat masaları vb.), cerrahi araçlar vb

Mekanik temizlik Su ve deterjan kullanılarak bir cisimden ya da ortamdan yabancı maddelerin uzaklaştırılmasıdır. Hastanelerde yerlerin ve yüzeylerin deterjanla temizlenmesinde mikroorganizmaların %80, dezenfektanlarla yapılan işlemlerde ise %90-99 azaldığı bildirilmiştir.

Mikrobiyostatik mikroorganizmaların üremesini durduran kimyasal madde Bakteriyostatik bakterilerin üremesini durduran kimyasal madde Fungustatik mantarların üremesini durduran kimyasal madde Kimyasal maddeye maruz kalan mikroorganizma, bakteri, mantar ölmez temas ettiği sürece çoğalması önlenmiş olur. Temas sona erdiğinde koşullar eski haline döneceğinden çoğalmayı sürdürür.

Germicide= Jermisit =Mikrobisit Mikroorganizmaları öldüren gelişme ve çoğalmalarını engelleyen kimyasal maddeler Bakterisit bakteriyi öldüren kimyasal maddeler Fungusit mantarları öldüren kimyasal maddeler Virusit virüsleri öldüren kimyasal maddeler

Asepsi

Tıbbi Asepsi (Temiz Teknik) Patojen mikroorganizmaların bir bireyden başka bir bireye ya da bir yerden başka bir yere geçmesini engellemektir. Bunu sağlamak için çeşitli yöntemlerden yararlanılabilir; nemli bezle toz alma, elektrik süpürgesiyle temizlik, yıkama, kaynatma, eldiven kullanma, el yıkama, atıkların uygun şekilde depolanması ve yok edilmesi vs.. Hastane ortamlarının düzenli ve gerektiği gibi temizlenmesi ile tıbbi asepsi sağlanabilir.

Tıbbi Asepsinin Temel İlkeleri 1. Eller sık sık yıkanmalı 3. Kirli alanlara dokunmadan önce temiz eldiven giyilmeli 4. Kirlenmiş materyali çevreye zarar vermeden yok etmeli 5. Atıklar özelliğine ve türüne göre ayrı kutulara atılmalı 6. Yere düşen malzeme kontamine kabul edilmeli ve kullanılmamalı 7. Kirli çarşaf ve eşyayı, kıyafete dokundurmadan taşımalı 8. Herhangi bir bakım aracını temizlerken, suyu etrafa ve kıyafete sıçratmamalı 9. Yatak yapma, çarşaf değiştirme gibi işlemler sırasında toz kaldırmadan çalışmalı

Tıbbi Asepsinin Temel İlkeleri 10. Bakım işlemleri en az kirli alandan en kirli alana doğru olmalı (Bu şekilde kirli bölgenin kirleri temiz bölgeye taşınmamış olur). 11. Klinik içinde temiz araçların saklandığı bir yer olmalı, bu alanla araçların temizlendiği alan arasında uzaklık olmalı. 12. Hastaların bakımında kullanılan sürgü, böbrek küvet vs. gibi eşyalar kesinlikle döşemeye konmamalı, boşaltıldıktan sonra temizlenerek yerine kaldırılmalı. 13. Bireysel temizliğe özen gösterilmeli; saçlar sık sık yıkanmalı, ya kısa kesilmiş ya da toplanmış olmalı. Üniforma kısa kollu olmalı. Uzun kollu üniforma ellerin bileklerle birlikte etkili yıkanmasını güçleştirdiği gibi kol manşetleri ile enfeksiyon taşınmasına da neden olabilir. Tırnaklar kısa ve pürüzsüz olmalı. Mikroorganizmaların yerleşmesi, üremesi çok kolay olduğu için mücevher takılmamalı. Hastaların öksürük, aksırık ve solunumu ile yüz yüze gelinmemeli.

Cerrahi Asepsi (Steril Teknik) Uygulama yapılacak ortamın, çevresinin ve gerekli araç gerecin mikroorganizmalardan arındırılması işlemidir. Ameliyathanede, doğumhanede, enjeksiyon yapma, mesaneye sonda yerleştirme gibi deri bütünlüğü bozulduğu, steril vücut boşluklarına yapılan girişimlerde steril teknik kullanılır.

Tıbbi asepsi uygulamalarında bireyin mikroorganizmalara dirençli olduğu varsayılır Cerrahi asepside ise bireyin doğal savunma sisteminin zayıfladığı göz önünde bulundurularak çalışılır. Bu nedenle steril teknik olarak da bilinen cerrahi asepsinin ilkeleri son derece katıdır ve mutlaka uyulması gerekir.

Cerrahi Asepsinin Temel İlkeleri 1. İnvaziv girişimlerde kullanılan tüm malzemeler steril olmalıdır 2. Enjektörler, serum setleri gibi steril malzemeler kullanılmadan hemen önce açılmalı, paketleri önceden açılmış malzemeler steril kabul edilmedikleri için kullanılmamalıdır. 3. Steril malzemeler hava akımından uzak kuru ve temiz bir alan üzerine konulmalıdır 4. Steril bir cisim sadece steril olan bir cisme temas edebilir. Steril olmayan bir cisme temas ettiğinde kontamine (kirli) kabul edilir. 5. Steril cisimler kuru steril forseps ya da steril eldiven giyilmiş elle tutulur 6.Kesilmiş deriden içeri sokulan, deriyi delerek içine giren, normalde steril olan vücut boşluklarına yerleştirilen her şeyin steril olması gerekir.

Cerrahi Asepsinin Temel İlkeleri 7. Steril cisim bel düzeyinin altında tutulmaz 8. Steril alandan uzaklaşılmaz ve ona sırt dönülmez. Cisim görüş açısı içerisinde tutulur. 9. Steril bir bohça veya paketin dışı steril değildir. Açarken önce uzak taraftan başlanır 10. Steril alan veya cisim üzerine doğru konuşulmaz, öksürülmez ve üzerinden kol geçirilmez 11. Steril alan veya cisim üzerine herhangi bir sıvı sıçratılmaz. Sterilizasyondan gelen cisim nemli ise kesinlikle kullanılmaz 12. Bir cismin sterilliğinden en ufak bir şüphe varsa, o cisim kontamine kabul edilir.

Cerrahi Aseptik Uygulamalar Cerrahi el yıkama Steril gömlek giyme Steril eldiven giyme Steril bohça açma

Antisepsi

İdeal bir antiseptikte olması gerekli özellikler Kan,müküs,serum veya tükürük gibi çıktıların bulunduğu ortamlarda etkinliğini korumalı. Mikroorganizmaların üremesini inhibe etmeli. Vücut dokularını ve hücrelerini tahriş etmemeli. Deriyi tahriş etmemeli. Ağız yıkama suları ve gargaralar etkisini çabuk göstermeli. Vücudun doğal direnci herhangi bir şekilde olumsuz etkilenmemelidir.

Antiseptik Solüsyonlar · Alkoller (%70) etil ya da izopropil alkol · Çeşitli konsantrasyonlarda setrimit (Hibiscrub) Ve klorheksidin glukonat karışımı (Savlon) · Klorheksidin glukonat (%4) · Çeşitli konsantrasyonlarda paraklorometaksilenol veya kloroksilenol · Heksaklorofen (%3) (Phisohex) · İyotlar (%1 - 3), ardından %70 alkol · Çeşitli konsantrasyonlarda iyodoforlar

Dezenfeksiyon ve sterilizasyon yöntemlerini seçmeyi etkileyen faktörler

Mikroorganizmanın niteliği Mikroorganizmanın niceliği Zaman Aracın tipi Aracın hangi amaçla kullanılacağı

Mikroorganizmanın niteliği; bazı organizmalar kolayca öldürülebilirken, bazıları birçok dezenfeksiyon ve sterilizasyon yöntemine dirençlidir. Eğer organizma koagüle olmuş, proteinle sarılmışsa veya yağlı bir tabaka altında ise, bunların yıkılması da zordur ve uzun zaman gerektirir

Mikroorganizmanın niceliği; cisim üzerindeki mikroorganizma ne kadar çok ise, onları yıkmak o kadar güç ve daha uzun bir zaman ister. Kaba temizlik cisimlerin akarsu altında fırçalanarak temizlenmesidir. Suyun ılık olması ve sabun kullanılması temizliği kolaylaştırır.

Zaman, dezenfeksiyon ve sterilizasyon işlemlerinde anahtar niteliğindedir. Bütün yöntemlerde gerekli zamanın kullanılması esastır. Aracın tipi; araç dar lümenli, girintili veya bağlantı noktaları olan bir araçsa temizliği ve bakımı zordur. Aracın hangi amaçla kullanılacağı; sadece tıbbi asepsi koşulları sağlamak gerekiyorsa, aracı dezenfekte etmek yeterlidir. Eğer cerrahi asepsi gerekli ise o zaman cismin steril olması şarttır.

Dezenfeksiyon

Çevresel faktörlerden etkilenmeme Toksik olmama Yüzeye uyum göstermesi İdeal dezenfektanın özellikleri Geniş spektrum Hızlı etki Çevresel faktörlerden etkilenmeme Toksik olmama Yüzeye uyum göstermesi Uygulanan yüzeye kalıcı etki Kokusuz olması Suda çözünebilmesi

Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Kullanılması gereken yoğunluğu ve etki süresini iyi bilmek gerekir. Göz kararı uygulama yanlıştır. Dezenfektanların etki süresi iyi bilinmeli önerilen temas süresine uyulmalıdır. Sulandırılmış dezenfektan uzun süre bekletilmemeli aksi halde mikroorganizma üreme olasılığı artar ve etkinliği azalır. Solüsyon güneş ışığından korunmalı hava ile uzun süre temas ettirilmemelidir. Aletler mümkün olduğunca kullanımdan hemen sonra dezenfekte edilmelidir. Kirlerin objeler üzerinde bırakılması temizleme ve dezenfeksiyonu zorlaştırır. Döner başlıklı dental aletler kesiciler, parlatıcı gibi özel aletler ayrı kaplarda dezenfekte edilmelidir.

Yüksek Düzeyde Dezenfeksiyon Soğuk sterilizasyon da denir. Kritik aletler yüksek ısıda bozulabildiği için kimyasal solüsyonlarla dezenfekte edilirler. Bu amaçla en sık gluteraldehit, formaldehit, hidrojen peroksit, parasetik asit, klorhidroksit kullanılmaktadır. Bu işlemde bakteri sporları hariç diğer tüm mikroorganizmalar 20 dakika içinde öldürülürler. Bazı dezenfektanlar 6-10 saat gibi bir sürede sporlu bakterileri de öldürme etkisine sahiptirler ve sterilizasyon sağlarlar.

Orta Düzeyde Dezenfeksiyon Bakteri sporları ve bazı hidrofilik virüsler hariç diğer mikroorganizmaları öldürür. İzopropil alkoller ve etanol, fenoller, iyodoforlar ve uygun konsantrasyonda klor bileşikleri bu amaç için kullanılırlar.

Düşük Düzeyde Dezenfeksiyon Vejetatif bakterileri, bazı mantarları ve bazı virüsleri kapsayan dezenfeksiyon işlemidir. Bakteri sporlarına ve tüberküloz basiline etkili değildir.

Hastane Ortamının ya da Araç Gerecin Kullanım Amacına Göre Dezenfeksiyonu gerekir. Bu konuda kullanılan malzemeler enfeksiyon riskine göre yüksek, orta ve düşük risk grubu olarak sınıflandırılır

Yüksek Risk Grubu (Kritik) Olanlar Deri ve mukoza bütünlüğünün bozulduğu yerlerde kullanılan ya da steril vücut alanlarına giren araç- gereçler bu grupta yer alır. Laparaskop, artroskop, hemodiyaliz aletleri gibi ısıya dayanıklı olmayan malzemeler için sterilizasyon ya da yüksek düzeyde dezenfeksiyon önerilir.

Orta Risk Grubu (Yarı Kritik) Olanlar Vücudun steril dokularına girmeyen sadece mukoza ile temas eden laringoskop, vajinal spekülumlar, gastroskoplar, kolonoskoplar, diş hekimliğinde kullanılan bazı araçlar bu grupta yer alırlar. Bu grup aletlerin ısı ile sterilizasyonu en ekonomik yoldur. Ancak ısıya duyarlı olanlar için yüksek düzeyde dezenfeksiyon sağlanır

Düşük Risk Grubu (Kritik Olmayan) Olanlar Sağlam deriye temas eden araç gereçlerdir. Tansiyon aletleri, steteskoplar, EKG elektrotları, hasta yatakları vb. bu grupta yer alırlar. Mekanik temizleme ve düşük düzeyde dezenfeksiyon uygulanmalıdır.

Yüzeylerin Dezenfeksiyonu Yeterli dezenfeksiyon sağlandığı sürece tıbbi aletlere ait tutma yerleri, düğmeler ve kollar, pansuman arabaları, lavabo, yer, duvar gibi çevresel yüzeylerin teorik olarak enfeksiyon bulaşmasında önemli rol oynamadıkları kabul edilmektedir. Yüzey dezenfeksiyonu tıbbi aletlerin yüzeyleri ve hastaneye ait yüzeyler olarak iki grupta ele alınır.

Tıbbi aletlerin yüzeyleri Tıbbi gereçlere ait tutma yerleri, düğme ve kollar, tepsi ve arabalar hastanın direkt temas etmediği yüzeylerdir. Ancak bu yüzeyler hasta materyali ve özellikle kanla sık sık kirlenebilir. Bu nedenle böyle yüzeyler hastadan hastaya ve hastadan personele enfeksiyon bulaştırma potansiyeline sahiptir. Bu tür yüzeyler deterjan ve su ile mekanik olarak temizlendikten sonra, klor, fenol, iyodofor bileşikleri ya da alkol gibi orta düzey dezenfektanlarla dezenfekte edilmelidir.

Hastaneye ait yüzeyler Yer, duvar, lavabo, masa gibi objelerin çok özel durumlar dışında dezenfeksiyonu gerekmez. Ancak bu yüzeyler yoğun olarak kirlendiklerinden genel mekanik temizlikleri rutin olarak yapılır ve bu işlem için düşük düzeyde dezenfektan kullanılabilir. Zemin temizliği, ılık su ve deterjan ile yapılmalıdır. Toz ve bakteriyi yaydığından genellikle ıslak temizlik yöntemleri tercih edilmeli ve prensip olarak temizlik; kliniğin temiz bölgelerinden kirli bölgelerine doğru ilerlemelidir. Farklı alanların temizliğinde farklı bezlerin kullanımı kural haline getirilmelidir. Temizlik gereçleri her kullanımdan sonra yıkanmalı ve kurutulmalıdır.

Bu yüzeylere patojen mikroorganizma içeren hasta materyali bulaştığında orta düzey dezenfektanlarla dezenfekte edilmelidir. Çalışma alanlarının temizlenmesinde %70’lik etil alkol kullanılabilirken genelde %0.1 serbest klor içeren sodyum hipoklorit solüsyonu yeterli olmaktadır Gereksiz dezenfektan kullanımının dirençli mikroorganizmaların oluşumuna ve ekonomik kayıplara yol açtığı unutulmamalıdır.

Dezenfeksiyon Düzeylerine Göre Kullanılan Dezenfektan Maddeler

Sterilizasyon

Sterilizasyon Yöntemleri I-YÜKSEK ISI İLE STERİLİZASYON 1-Kuru ısı 2-Kızıl dereceye kadar ısıtma veya yakma 3-Alevden geçirme 4-Nemli ısı A-Sıcak su - Kaynatma - Tindalizasyon B-Buharlı ısı - Basınçlı buhar - Basınçsız buhar - Akım halindeki buhar II-SÜZME İLE STERİLİZASYON III-KİMYASAL MADDELERLE STERİLİZASYON 1-Sıvı ortama kimyasal maddeler ekleme A-Timol B-Kloroform 2-Gaz uygulama A-Etilen oksit B-Beta propiolakton IV-IŞINLARLA STERİLİZASYON 1- Ultraviyole 2- X ve gama ışınları

I-YÜKSEK ISI İLE YAPILAN STERİLİZASYON En sık kullanılan ve en ucuz sterilizasyon yöntemidir. Uygulanan yüksek ısı etkisi ile hücre proteinleri koagule olarak, yani pıhtılaşarak canlılıklarını kaybederler. Yüksek ısı ile sterilizasyon 4 grup altında toplanır. A-Kuru ısı ile yapılan sterilizasyon B-Kızıl dereceye kadar ısıtma ve yakma C-Alevden geçirme D-Nemli ısı ile sterilizasyon

A - KURU ISI İLE STERİLİZASYON Bu amaçla pastör fırını adı verilen kuru sıcak hava sterilizasyon cihazı kullanılır. Bu cihaz rezistanslar sayesinde ısı sağlayan bir nevi dolaptır. Kuru sıcak ısı ile cam ve metalden yapılmış malzemeler ve buna benzer yüksek ısıda bozulmayacak maddeler steril edilir. Genellikle 180 0 C ısıda 30 dakika tutulmak suretiyle uygulanır. Bunun yanında l60 0 C'de 2-2.5 saat, 170 0C'de 1 saat tutularak da uygulanır. Yani ısı düşürüldükçe sterilizasyon süresi uzatılır.

Kuru Hava Cam, metal gibi yüksek ısıya dayanıklı malzemelerde Genellikle pasteur fırını kullanılır. 140 C 4 st 160 C 2,5 st 170 C 1 st 180 C ½ st Yüksek ısının cerrahi aletlere zarar vermesi Isının homojen dağılımının kontrolünün zorluğu İşlemin uzun sürmesi Kontrol standartlarının olmaması Güvenilir olmaması Alevden Geçirme Bu yöntem çok fazla kullanılmamaktadır.

A - KURU ISI İLE STERİLİZASYON Malzemeler ambalaj kağıdı ile paketlendikten sonra, ya da kapaklı malzemelerin kapağı kapatıldıktan sonra, aralarından sıcak havanın rahat bir şekilde geçmesini sağlayacak şekilde fırın içerisine yerleştirilir. Kapağı sıkıca kapatıldıktan sonra cihaz çalıştırılır. Derecesi istenilen düzeye yükseldiğinde, sterilizasyon süresi hesaplanır. Bu süre sonunda cihazın ısı düğmesi kapatılarak, fırının ısısının iyice düşmesi beklenir. Isı normale düştükten sonra malzemeler alınarak kullanılabilir. Paketlenmiş malzemelerin paketleri açılmadığı sürece, sterilliği uzun süre devam eder.

Pastör Fırınının Görünümü

B-KIZIL DERECEYE KADAR ISITMA VE YAKMA Genellikle öze ve iğne denilen ekim aletlerinin sterilizasyonunda kullanılan bir yöntemdir. Örneğin öze, sapından kalem gibi tutularak, 45 derecelik açıyla, aleve ilk önce uzak konumda tutarak üzerindeki organik maddelerin yanması sağlanır. Daha sonra alevin içerisine iyice daldırılarak, tamamen kızarıncaya kadar ısıtılır. Eğer direkt olarak aleve daldırılacak olursa, üzerindeki organik maddeler yüksek ısı etkisiyle genleşerek patlayacağı için, sıçrayarak çevreye yayılır. Bu sıçrayan materyal içindeki mikroorganizmalar canlı kalabildiği için çevrenin kontamine olmasına yol açar.

Özenin Yakılarak Steril Edilmesi

C - ALEVDEN GEÇİRME Cam ve metal malzemelerin dış yüzleri alevden geçirilerek steril edilebilmektedir. Ayrıca steril kapların ağız kısımları, her açış ve kapatış sırasında alevden geçirilerek sterilizasyonun bozulmaması sağlanır.

Çeşitli Malzemelerin Alevden Geçirilerek Steril Edilişi

D-NEMLİ ISI İLE STERİLİZASYON Bu yöntemle kuru ısı ile steril edilemeyen, yani yüksek kuru ısıya dayanıksız malzemelerin sterilizasyonu yapılır. 1 – Sıcak su ile sterilizasyon 2 – Buharlı ısı ile sterilizasyon

Sıcak Su ile Sterilizasyon A - Kaynatma B -Tindalizasyon

Kaynatma 100 oC' de kaynayan su içerisinde, 30 dakika tutmak suretiyle uygulanır. Güvenilir bir yöntem olmamakla birlikte, çok önemli olmayan işlemlerde ve vücut için uygulanmayan yöntemlerde kullanılabilektedir. Kaynayan su içerisinde ısıya dayanıklı bakteri sporları canlı kalabilmektedir.

Tindalizasyon Benmari denilen sterilizasyon aleti içerisinde yapılır. Steril edilecek malzeme 56 - 100 oC'de üç gün süreyle, 30-60 dakika tutularak yapılır. Her tindalizasyon işleminden sonra 1 gece oda ısısında bekletilir. Bu bekleme sırasında ortamda bulunan sporlu bakteriler açılarak, vejetatif hale geçerler. İlk günkü işlemde ortamdaki sporsuz bakteriler ölürler. İkinci günkü işlemde açılan sporlu bakterilerin vejetatif şekilleri ölürler. Üçüncü günkü işlemde ise ortamda kalmış olan sporlardan oluşabilen vejetatif bakteriler ölürler.

Benmarinin Görünümü

Buharlı Isı İle Yapılan Sterilizasyon A-Basınçlı buhar ile yapılan sterilizasyon B-Basınçsız buhar ile yapılan steriilizasyon C-Akım halindeki buhar ile yapılan sterilizasyon

Basınçlı Buhar ile Yapılan Sterilizasyon Otoklav denilen cihaz kullanılarak yapılır. 120 oC'de, 1 atmosfer basınç altında, içerisine konan malzemenin büyüklüğüne bağlı olarak 15-45 dakika sterilizasyon uygulanır. Basınçlı buhar ile sterilizasyon kolay uygulanması, ucuz ve güvenilir bir yöntem olması nedeni ile gerek Mikrobiyoloji laboratuvarlarında, gerekse hastanenin merkezi sterilizasyon ünitesinde çok sık kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemle genellikle kuru ısı ile sterilizasyon yapılamayan yüksek ısıya dayanıksız malzemeler, sıvı maddeler ve besiyerleri, ısıya dayanıklı plastik malzemeler, ameliyat giysileri, atılacak olan kültürler, kontamine materyaller, çeşitli cerrahi aletler vs. steril edilirler.

Otoklav Otoklavlar çalışma prensibi yönünden kabaca düdüklü tencereye benzetilebilirler. Otoklavlar genellikle iç içe iki çelik kazandan yapılmıştır. İçteki kazan malzemenin suyla temas etmesini engeller. Bu kazan üzerinde buharın geçeceği delikler bulunur. Otoklavlar elektrikle çalışan rezistansları sayesinde suyu ısıtırlar. Üzerinde basınç ve ısı göstergeleri, termostat ve buhar vanası bulunur. Kapakları buhar sızdırmayacak nitelikte olup, vidaları sıkıca kapatılır.

Otoklavın Çalıştırılması Otoklavda steril edilecek katı malzemeler paketlendikten sonra, sıvı maddelerin ağızları tıkaçla kapatıldıktan sonra, otoklav içerisine aralarından buhar geçecek şekilde gevşek olarak yerleştirilirler. Daha sonra otoklavın kapağı sıkıca kapatılır. Su seviyesi kontrol edilerek eksikse tamamlanır. Isı ve basınç göstergeleri ayarlandıktan sonra, açma kapama düğmesi açılarak otoklav çalıştırılır. Rezistanslar sayesinde otoklav içindeki su ısınmaya başlar. Bir süre sonra suyun kaynamasına bağlı olarak buhar çıkmaya başlar. Otoklavın buhar vanasından önce hava, sonra hava ile karışık buhar, daha sonrada tam buhar çıkmaya başlar. Ayarlanan ısı ve basınca ulaştığında termostat sayesinde rezistanslar devre dışı kalır. Isı ve basınç düştükçe tekrar devreye girer.

Otoklavın Çalıştırılması Bu aşamadan itibaren sterilizasyon süresi hesaplanır. Normalde 15-20 dakika süre yeterlidir. Fakat steril edilen malzeme büyükse bu süre daha uzun tutulur. Çünkü ısı maddenin iç kısmına daha geç ulaşır. Sterilizasyon süresi sonunda otoklavın açma kapama düğmesi kapatılır. Basınç sıfıra düşünceye kadar otoklav açılmaz. Aksi taktirde kaplardaki sıvı kaynayarak tıkaçları dışarı fırlatırlar.

Otoklavın Görünümü

Otoklav, çift katlı çeperi ve içindeki suyun ısıtılması için gerekli ısıtma kaynağı olan, izolasyonlu özel kapağı ile gerekli ısı, zaman ve basınç kontrol göstergeleri bulunan bir cihazdır.

DİKKAT !!! OTOKLAV KAZALARI !!!!!!!!!

Otoklav kazaları 45 ton ağırlığında bir otoklav (çap 4 m, uzunluk 26 m) 4500 m uzağa fırladı 40 kg TNT eşdeğeri patlama

Otoklav kazaları

Otoklav kazaları

Otoklavda Sterilizasyon Kontrolü Otoklavın istenilen şekilde çalışıp çalışmadığının anlaşılması için, zaman zaman kontrol edilmesi gerekir. Bu amaçla fiziksel, kimyasal ve biyolojik yöntemlerden faydalanılır. Fiziksel yöntem olarak genellikle maksimal termometreler kullanılır. Bu termometrenin özelliği en yüksek ısı derecesine ulaştıktan sonra, ısı düşmesine rağmen ulaştığı göstergeyi muhafaza etmesidir. Biyolojik yöntemlerden en sık kullanılanı sporlu bakteri yöntemidir. Bu amaçla genellikle Bacillus stearothermophilus sporlu bakterileri kullanılır. Bu bakteriler 121 0 C'de 12 dakikada ölürler. Bu bakteriler bir tüp içerisinde, ısının en zor ulaştığı bir kısıma yerleştirilirler. Malzemelerle birlikte steril edilirler. Sterilizasyondan sonra besiyerine ekimler yapılarak üreme olup olmadığı kontrol edilir.

Otoklavda Sterilizasyon Kontrolü Üreme olması sterilizasyonun yetersiz olduğunu gösterir. Kimyasal yöntemlerden en sık kullanılanı ise 120 0 C'de renk değiştiren veya üzerinde steril yazısı bulunan kağıt şeklinde endikatörlerdir. Bu şeritler paketlenmiş eşyanın üzerine yapıştırılarak otoklava konur. Bu bantların rengi değişirse ya da "Steril" yazısı ortaya çıkarsa sterilizasyon yeterlidir anlamına gelir. Bunun yanında 120 0 C'de eriyen kimyasal maddeler bulunan ortadan boğumlu özel tüpler kullanılır. Bu tüpler katı durumda kimyasal madde bulunan kısım üste gelecek şekilde otoklava yerleştirilir. Otoklavın istenilen şekilde çalışması durumunda bu katı madde eriyerek alt kısıma geçecektir.

Basınçsız Buhar İle Yapılan Sterilizasyon 100 oC ısıda, buharla doymuş bir ortamda, basınç olmaksızın, yarım saat tutulmakla yapılan sterilizasyondur. Bu amaçla kullanılan cihaza Koch kazanı adı verilir. Eğer bu cihaz yoksa otoklavlarda bu amaçla kullanılabilir. Otoklavın kapağı kapatıldıktan sonra vidaları sıkıştırılmaz. Bu sayede kapağın kenarından fazla buhar çıkacağı için, ortam buhara doyar, fakat basınç oluşmaz. Sterilizasyon yapılması otoklavdakine benzer şekildedir. Otoklava göre daha az kullanılan bir yöntemdir. 100 0C'nin üzerindeki ısıda ve basınç altında bozulacak malzemelerin sterilizasyonunda kullanılır.

Akım Halindeki Buhar ile Yapılan Sterilizasyon Bu işleme Ultra High Temperature ( UHT) sterilizasyonu denir. Özellikle süt sterilizasyonunda kullanılır. Uzun ömürlü sterilizasyon sağlar. Süt buhar ile 135-150 oC'ye kadar ısıtılmış levhalar üzerine 1-4 saniye kadar püskürtülür. Daha sonra vakum bulunan soğutucu kazanlara püskürtülür. Bu sayede ısı hızla 22 oC'ye kadar indirilir. Bu şekilde yüksek ısının ani olarak düşük ısıya dönüşmesi sonucunda, şok etkisi ile bakteriler ve sporlar ölürler.

II-SÜZME İLE YAPILAN STERİLİZASYON Isıya dayanıksız maddeleri steril etmek amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntem sıvı bir ortamda bulunan mikroorganizmaları çeşitli filtrelerden geçirerek tutma ve süzüntüye geçmesini engelleme esasına dayanır. Süzme işleminde kullanılan aletlere filtre ya da süzgeç adı verilir.

Sterilizasyon Filtresinin Görünümü

Filtreler iki şekilde mikropları ortamdan uzaklaştırırlar 1-Mekanik Olarak Süzme: Filtrenin delikleri bakterilerden küçük olduğu için bakterileri tutarlar. Bakteriler filtrenin üzerinde kaldığı için, süzüntü steril hale gelir. 2-Adsorbsiyon Yoluyla Süzme: Bakteri yüzeyi ile, filtrenin elektrik yükünde farklılık nedeniyle, süzme işlemi sırasında bakteriler filtrenin deliklerine yapışarak adsorbe olurlar. Bu sayede süzüntüye geçemezler.

Filtre Sisteminin Sterilizasyon Kontrolü Filtre ile süzülen sıvıdan alınarak besiyerlerine ekimler yapılıp üreme olup olmadığı kontrol edilir. Ayrıca süzüntü kısmı ikinci defa filtreden süzüldükten sonra, bu filtre kağıdı alınarak besiyeri üzerine konulur. Belirli süre inkübasyondan sonra üreme olmaması sterilizasyonun tam olduğunu gösterir.

III-KİMYASAL MADDELER İLE STERİLİZASYON 1-Sıvı ortama kimyasal maddeler eklenerek yapılan sterilizasyon A-Timol ile sterilizasyon B-Kloroform ile sterilizasyon 2-Gazlar ile yapılan sterilizasyon A-Etilen oksit ile sterilizasyon B-Beta propiolakton ile sterilizasyon

Timol ile Sterilizasyon Yüksek ısıda bozulan sıvıların steril edilmesinde kullanılır. Sıvı maddeler içerisine % 1 oranında timol konularak yapılır. Timol ilave edilen sıvı bir gece oda ısısında bekletilir. Bu süre içinde hem bakteriler ölürler, hem de timol buharlaşarak, zararlı etkisi ortadan kalkar.

Kloroform ile Sterilizasyon Sıvı maddeler içerisine % 7.5 oranında kloroform ilave edilir. Arasıra çalkalanarak bir gece bekletilir. Bu süre içerisinde ortamdaki mikroplar ölürler. Daha sonra hafifçe ısıtılıp, çalkalanarak kloroformun etkisi uzaklaştırılır.

Etilen Oksit ile Sterilizasyon Etilen oksit gazı çok penetran özellikte olup, kağıt ve polietilenden yapılmış ambalajları geçerek, iç kısımdaki paketlenmiş malzemelere ulaşarak steril ederler. Bu tür sterilizasyon özel cihazlar içerisinde, bir taraftan ortamdaki hava boşaltılarak, diğer taraftan ise belirli düzeyde nemli ısı ve etilen oksit gazı verilerek uygulanır. Sterilizasyon işlemi bittiğinde ortamdan bol steril hava geçirilerek, etilen oksit gazının zararlı etkisi giderilir.

Etilen Oksit ile Sterilizasyon: En çok kullanılan Gaz sterilizasyon yöntemidir. Avantajlar Mikroorganizmaları öldürmede çok etkin Tıbbi paketleme ve çoğu plastiğe nüfuz eder Çoğu medikal malzemeyle uyumlu Kolay kontrol ve izleme döngüsü Dezavantajlar Hasta ve personele potansiyel tehlike Uzun döngü/ havalandırma zamanı

Beta Propiolakton İle Sterilizasyon Bu maddenin ambalajları geçerek nüfuz etme yeteneği fazla değildir. Ayrıca kanserojen etkisi de fazla olduğu için geniş uygulama alanı bulamamıştır. Bunun yanında oda ve bina gibi kapalı yerlerin dezenfeksiyonunda, ısıya dayanıksız malzemelerin sterilizasyonunda zaman zaman uygulanabilmektedir.

IV- IŞINLARLA YAPILAN STERİLİZASYON 1- Ultraviyole ışınları ile yapılan sterilizasyon 2- X ve Gama ışınları ile yapılan sterilizasyon

ULTRAVİYOLE IŞINLARI İLE YAPILAN STERİLİZASYON Ultraviyole ışınları civa buharlı lambalardan elde edilirler. Bu ışınların derinlere nüfuz etme yetenekleri bulunmamaktadır. Bu yüzden yalnızca ortam havasının ve ortamdaki dış yüzeylerin sterilizasyonunda kullanılırlar. Genelde hastanelerdeki operasyon odaları ve bazı steril çalışma odaları bu yöntemle steril edilir. İnsan için zararlı etkisi olduğu için bu şekilde sterilizasyon yapılırken, odada kimsenin bulunmaması gerekir. Lamba yakılarak kapılar kapatılır ve sterilizasyon süresi bitiminde lambalar söndürülerek bu şekilde gerektiğinde steril odaya girilir. Ultraviyole ışınlarına direkt olarak çıplak gözle bakılmamalı, bakılması gereken durumlarda ise ultraviyole ışınlarını süzen filtreli gözlüklerle bakılmalıdır. Aksi taktirde göz üzerine etki ederek keratit oluşumuna yol açabilirler.

X VE GAMA IŞINLARI İLE YAPILAN STERİLİZASYON X ve gama ışınları özel jeneratörler tarafından üretilirler. Bu ışınların derinlere ulaşma özellikleri bulunmaktadır. Genellikle paketlenmiş hazır gıdaların sterilizasyonunda kullanılırlar.