DUDAK TA’LÎMİ Tilavet esnasında dudakların usûl ve kaidelere uygun olarak hareket etmesine dudak ta’limi denir. Dudak Ta’limi’nin Gayesi: Harflerin harekelerinin, medlerinin, sükûnlarının, şeddelerinin ve idğamlarının seslerini netleştirmek ve usûlüne uygun doğru sesler verilmesini temin etmek dudak ta’lîminin gayesidir.

DUDAK TA’LİMİ’NİN ÖNEMİ Dudak ta’limine riayet etmek tilavetin âdâbındandır. Dudak ta’limine riayet etmemek, harflerin seslerinin usûlüne uygun olarak ortaya çıkmasını engelleyeceğinden, “güzel yapma” manasına gelen “tecvid kuralları”na riayetsizlik olur. Tecvîd kaideleri, Kur’ân’ın orijinal okunuş şeklini muhafaza etmek için, Kur’ân’ın nüzûlünden sonraki dönemlerde ortaya konulmuş kaidelerdir. İşte dudak ta’limi de bu kaidelerden biri olarak Kur’ân’ın orijinal okunuşunu, birinci derecede temin etmekte ve önemini bu noktadan almaktadır

DUDAK TA’LÎMİ Sükûnlarda Dudak Ta’lîmi Harekelerde Dudak Ta’lîmi Şedde ve İdğamlarda Dudak Ta’lîmi

HAREKELERDE DUDAK TA’LÎMİ Hareke: Harfin çıktığı mahrecin hareketidir. Yani belli bir mahreçten başlayan harfin sesine, ağızdan çıkışı esnasında bir doğrultu kazanmasını sağlayan şeye hareke denir. Fetha hareke, kalın harflere “a”, ince harflere “a-e” arasındaki sesin doğrultusunu kazandırır. Kesre hareke; ince harflere “i”, kalın harflere “ı” ile başlayıp “i” ile biten bir doğrultu kazandırır. Ötre hareke, kalın harflere “u”, ince harflere u-ü arasındaki sesin doğrultusunu kazandırır.

FETHA (ÜSTÜN) Fetha: Lügatte açmak veya açıklık anlamındadır. Tecvid ilminde fetha, sese doğrultu vermek için alt çenenin biraz düşmesiyle ağzın aldığı açılma durumudur. Burada açılmayı sağlayan üst çene değil, hareketli olan alt çenedir. Fetha harekede dudaklar ileri sürülmeksizin, tabii durumunda ve açık olmalıdır. Yani fetha harekede dudaklar ileri sürülmez. Sürülürse “a” sesi yerine “o” sesi duyulur. Buradaki dudakların açıklığının ne kadar olması gerektiği önemlidir. Kaynaklarda bu durum; ince harflerde bir parmak, kalın harflerde iki parmak şeklinde tarif edilmiştir. Bir parmak açıklık ince harflere “e-a” arasında bir ses verir. Kalın harflerde olması gereken iki parmak açıklık, net bir “a” sesi verilmesini sağlar.

KESRE (ESRE) Kesir, Kesre; lügatte kırmak veya kırılmak anlamındadır. Tecvidde kesre, sese “i” doğrultusu vermek için, üst çeneyi alt çeneye hakim kılıp, alt çeneyi kırıp-kısarak ağzı açmamaktır. Dudaklar normaldir, ileri sürülmüş veya toplanmış değildir. Yani tabii vaziyetindedir. Dişler ve ağız biraz açıktır. Ancak fetha kadar açık değildir. İnce harfe “i”, kalın harfe “ı”dan “i”ye inen bir ses verir. İnce veya kalın harflerin kesreli okunuşu sırasında dudakların pozisyonunda herhangi bir değişiklik olmamalıdır.

DAMME (ÖTRE) Damm, Damme (ضمّ , ضمّة); Lügatte bitiştirme, ekleme, yumma anlamlarına gelir. Tecvidde damme, sese doğrultu kazandırmak için dudakları belli bir miktar yumarak öne doğru uzatmaktır. Bu durumda çene normal, dudaklar ise ortada bir nohut tanesi kadar boşluk kalacak şekilde yumulmalı ve öne sürülmelidir. Dudağın toplanması tam kıvamında yapılamazsa ya Türkçedeki “o” sesine yada fethanın sesine benzeyen bir ses ortaya çıkar. İleri sürme işlemi de tam kıvamında olmazsa Türkçedeki “ü” sesi ortaya çıkar. Arapçada “ü” sesi yoktur. Olması gereken ses ise; kalın harflerde “u” sesi, ince harflerde “u-ü” arası bir sestir.

Damme harekeden sonra vâv (و) harfi geldiğinde, vâv’ı netleştirmek için dudaklar biraz daha öne gider. Örnek; هُوَ gibi... Arapçada “ü” veya “o” sesi olmadığı için, damme harekeyi telaffuz ederken dudak ta’limine azami dikkat edilmelidir. Dudaklar tam kıvamında yumulmalı ve ileri sürülmelidir. يَعْلَمُونَ , صُدُورْ Terceme-i Cezerî sahibi Mağnîsi şöyle der: İnce harflerin meftûhu ile madmûmunun okunuşunda hadd-i terkik açısından bir fark yoktur. Arap menşe’li okuyuşlarda نَعْبُدُ kelimesindeki ب harfinin “u” sesi ile okunup, أَنْبَأَ kelimesindeki ب harfinin “e” sesi ile okunması yanlıştır.

SAKİN HARFLERDE DUDAK TA’LÎMİ Harf tenvinli, cezmli veya vakftan dolayı sakin olduğu zaman dudaklar, daima makablinin (yani kendinden önceki harfin) harekesi doğrultusunda şekil alır. لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ, مُسْتَقِيمْ, لَهُنَّ  burada vakf yapıldığında dudak ileride, vasl yapıldığında geride olmalıdır. Eğer sakin harfin makabli de sakinse bu durumda bir önceki harfin harekesine bakılır. يَعْلَمُونْ

“Sakin harfler dudak ta’lîmi açısından makablinin harekesine tâbîdir” kaidesi gereği; bütün izhâr çeşitlerinde, bütün ihfâ çeşitlerinde ve dahi iklâbda sakin harf, dudak ta’lîmi açısından makablinin harekesine tâbîdir. لَكُمْ دِينُكُمْ , غَنِيٌّ كَرِيمْ , اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاَ يُؤْمِنُونْ. , مِنْ خَوْفْ , إِنْ كُنْتُمْ , غَفُورٌ حَلِيمْ , لَيُنْبَذَنَّ, مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينْ , يَنْبُوعًا , مِنْ بُطُونِ , رَؤُفٌ بِالْعِبَادْ , مَالَهُمْ بِهِ , سُنْبُلَةٍ…

İDĞAMLI VE ŞEDDELİ KELİMELERDE DUDAK TA’LÎMİ İdğamlı ve şeddeli kelimeler okunuş ve dudak şekilleri bakımından aynıdır. Yani şeddeli bir kelime (إِنَّ ) ile oluşumda şeddenin bulunmadığı herhangi bir idğamlı kelime arasında (إِنْ نَسينَا) okunuş açısından herhangi bir fark söz konusu değildir. İdğamın tatbiki açısından Tam veya Nakıs idğam olması Dudak Ta’lîmini ilgilendiren bir husus değildir.

Bütün idğam çeşitlerinde sakin olan ilk harf (müdğam), dudak ta’limi açısından ikinci gelen harekeli harfe (müdğamun fih’in harekesine) tâbidir. Şeddeli harflerde de şeddenin üzerinde bulunan harekeye göre dudaklar şekil almalıdır. Şedde aynı iki harften ilkinin sakin, ikincisinin harekeli olarak gelmesi demektir. Bu durumda ikinci gelen harekeli harf dudak ta’limini belirleyen unsurdur. (أَيُّ = أَيْ يُ)

ÖRNEKLER Fethadan fethaya idğam yapılırken dudaklar normal durumundadır. مَنْ يَعْمَلْ , وَدَّ gibi… Fethadan kesreye geçişte dudaklar normal durumundadır. أَذِّنْ , إِنْ نَسِينَا Kesreden fethaya geçişte dudaklar yine normal durumundadır. إِنَّ , إِنْ يَعْمَلْ Kesreden kesreye geçişte dudaklar normal durumundadır. إِنِّي , مِنْ مِثْلِهِ

ÖRNEKLER اللهُ الصَّمَدُ , وَلَمْ يَكُنْ لَهُ Dammeden Fethaya geçişte idğam yapılırken, damme hareke okunduktan sonra dudaklar hızla geriye, normal durumuna çekilir. ثُمَّ , اللهُ الصَّمَدُ , وَلَمْ يَكُنْ لَهُ Dammeden sonra gelen harf و ise, harekesi fetha dahi olsa mahreci gereği dudak geri çekilmez. İdğam dudaklar öndeyken yapılır. شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ Burada و ‘ın mahreci okunup fetha harekenin sesi okunacağı vakit dudak geri gelir.

ÖRNEKLER Dammeden kesreye geçişte idğam yapılırken, damme hareke dudaklar ilerideyken okunur ve sonrasında hemen geri çekilerek idğam dudaklar gerideyken yapılır. وَيْلٌ لِكُلِّ Kesreden dammeye geçişte idğam yapılırken dudaklar normal durumundayken kesre hareke okunur, sonrasında hızla dudaklar ileri götürülür ve idğam dudaklar ilerideyken yapılır. عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَةٌ

ÖRNEKLER اَنْ يُوصَلَ , فَتْحًامُبِينًا Dammeden dammeye geçişte idğam yapılırken hem idğamın öncesinde hem de idğam yaparken dudaklar ileri sürülmelidir. هَلْ اَدُلُّكُمْ , اَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ , عَدُوٌّمُبِينٌ Fethadan dammeye geçişte idğam yapılırken önce dudaklar normal pozisyonundayken fetha okunur, sonra hızla dudaklar ileri sürülerek idğam okunur. Varsa tutma süresi, dudaklar ilerideyken icra edilir. يَا اَيُّهَاالذينَ , اَنْ يُوصَلَ , فَتْحًامُبِينًا