TÜRKİYE'DEKİ SU ÜRÜNLERİ ÜRETİMİNE GENEL BİR BAKIŞ Hazırlayan: Yavuz ERDEN Danışman : Prof. Dr. Ahmet ALTINDAĞ Aralık- 2015

GİRİŞ Başta balık olmak üzere su ürünleri, hayvansal protein kaynağı olarak insan beslenmesinde ve gıda temininde önemli bir yere sahiptir. Dengeli ve sağlıklı beslenmenin bilincinde olan uluslar, hayvansal protein kaynaklarını zenginleştirmek için yoğun çaba göstermekte, bu anlamda su ürünlerinden faydalanma imkanlarını aramaktadırlar. Sağlıklı ve bilinçli tüketimin vurgulandığı dünyada, ülkeler mevcut su kaynaklarını su ürünleri yetiştiriciliğinde kullanarak gıda temini ve ekonomik fayda sağlama anlamında büyük gelişme göstermektedirler. Bugün dünyada yaklaşık 2014 yılı itibariyle 166 milyon ton su ürünleri üretimi yapılmakta olup, bunun yaklaşık 74 milyon tonu yetiştiricilik yolu ile elde edilmektedir. Geçmiş yıllarda yetiştiriciliğin toplam su ürünlerindeki payı % 10 iken bu oran giderek artarak bugün % 44.5 lere ulaşmıştır.

Ülkemizde de su ürünleri yetiştiriciliği dünyadaki gelişmeye paralel bir seyir izlemiştir. İlk alabalık çiftliği 1968 yılında, çipura ve levrek çiftliği ise 1985 yılında kurulmasına rağmen sektörün gelişimi özellikle 2000 yılından sonra büyük hız kazanmıştır. 2014 Yılında ülkemizin toplam 537.345 ton olan su ürünleri üretiminin 235.133 tonunu yetiştiricilik ürünleri teşkil etmektedir. Yaklaşık olarak Sofraya giden her 100 balığın 44 adeti yetiştiricilik yolu ile elde edilmektedir. Ülkemiz Avrupa’da bugün; alabalık ve levrek üretiminde birinci sırada, çipura üretimin de ise ikinci sırada yer alarak büyük bir başarı göstermektedir. Bu gelişmede su ürünleri yetiştiriciliği sektörüne verilen destek ve teşviklerin, yerli sanayide sağlanan ileri teknolojinin, modern üretim tekniklerinin ve balık kalitesinde yakalanan yüksek kalite standartlarının büyük rolü olmuştur.

Bütün bu gelişmelere rağmen İç tüketimde henüz hedeflenen düzey yakalanamamıştır. Ülkemizde kişi başına balık tüketimi 7,8 kg dır. Bu rakamın en az dünya ortalaması olan 16 kg çıkarılması gerekmektedir. İç pazarlara sunumda yaşanan sıkıntılara rağmen ihracatta büyük gelişmeler sağlanmıştır. Bu gün AB pazarlarında % 25 oranında yer alan ülkemiz, çeşitli pazarlara yönelmiş bulunmaktadır. Rusya, Orta ve Yakın Doğunun yanında Amerika ve Uzak Doğu ülkelerine de ihracat yapmaktadır. 600 milyon dolara yaklaşan ihracatımızın daha da artacağı bir gerçektir. Ürünlerimize katma değer yaratılarak, taze-soğutulmuş yerine işlenmiş ürün olarak ihracatı büyük önem taşımaktadır. Sektörde yaşanan olumsuzluklara rağmen su ürünleri yetiştiriciliği sektörü ülkemiz ekonomisine; üretim, tüketim, istihdam ve kırsal kalkınma boyutu ile katkıda bulunmaktadır. Gelecek yıllarda bölgesinde lider ve dünyada önemli bir aktör olma yolunda hızla ilerlemektedir.

2023 yılı yetiştiricilik sektör hedefi üretimde 500 2023 yılı yetiştiricilik sektör hedefi üretimde 500.000 tona yükselmek, ihracatta ise 1 milyar dolar rakamına ulaşmaktır. Bu hedeflere ulaşmak öncelikle sürdürülebilir, sağlıklı ve kaliteli bir üretim ile gerçekleşebilir. Ayrıca iç pazarlarda tüketimi artırmak, fiyat istikrarı oluşturarak üretici ve tüketici menfaatlerini korumak önemlidir. İhracatta ise, pazar imkanlarını geliştirmek, işlenmiş ürünlere ağırlık vererek, ihraç edilen ürün yelpazesini genişletmek amaçlanmaktadır.

Dünya Su Ürünleri Üretim Trendi (milyon ton) Dünya toplam su ürünleri 2014 yılı itibariyle yaklaşık 165,9 milyon tona ulaşmış olup, bu üretimde % 44,5’lik pay yetiştiriciliğe sahiptir. 2010 yılı için grafikte görüldüğü üzere avcılık üretimi 89.099.961 Ton, yetiştiricilik üretimi 59.100.786 Ton olarak toplam da 148 milyon ton civarında olduğu anlaşılmıştır. Kaynak: FAO

Dünya Yetiştiricilik Üretim Trendi 2010 :59,1 Milyon Ton Milyon ton Kaynak: FAO

Türkiye’nin Su Ürünleri Potansiyeli Kaynaklar Adet Alan (ha) Doğal Göl 200 906.118 Baraj Gölü 264 451.000 Gölet 952 27.032 Deniz 4 24.607.200 TOPLAM 1.420 25.991.350 Türkiye 177.714 km uzunluğunda, 33 adet nehir ve 8.333 km kıyı uzunluğu ile Akdeniz’in ikinci en uzun kıyı uzunluğuna sahiptir.

Türkiye 2014 Yılı Toplam Su Ürünleri Üretimi (ton) toplam üretim: 537.345 Ton Kaynak: TUİK

Yetiştiriciliğin Toplam Su Ürünleri İçindeki Payı - 2014 Avcılık ve Yetiştiricilik(Üretilen) Miktarın % si Avcılık ve Yetiştiricilik (Üretilen) Miktarına Karşılık Gelen Parasal Değer’in % si Kaynak: TUİK

Su Kaynakları İtibariyle Yetiştiricilik Üretimi - 2014 İç Su Ürünleri Yetiştiriciliği Alabalık Sazan Mersin Tilapia Kurbağa 108.239 ton 107.983 157 17 32 50 Deniz Ürünleri Yetiştiriciliği Çipura Levrek Granyoz Orkinoz Diğer 126.894 ton 5.610 41.873 75.657 3.281 1.136 341 TOPLAM 235.133 ton

Türler İtibariyle Yetiştiricilik Miktarları – 2014 (%) Kaynak: TUİK

Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Büyüme Trendi (ton) Kaynak: TUİK

Türkiye Dünya Levrek Üretiminde Lider (ton) Dıcentrarchus labrax Türkiye 2013 yılı Dünya toplam levrek üretiminin % 40’nı yetiştirmiştir. Kaynak: FAO

Türkiye Çipura Üretiminde Zirveyi Zorluyor (ton) Sparus aurata Türkiye Dünya 2013 yılı çipura üretiminin % 25’ini yetiştirilmiştir. Kaynak: FAO

Türkiye Avrupa’nın Alabalık Yetiştiricilik Lideri (ton) Salmo gairdneri Türkiye Avrupa’nın 2013 yılı toplam alabalık üretiminin % 45’ini karşılamaktadır. Kaynak: FAO, TUIK

Türkiye’nin Son 10 Yıldaki Ticaret Trendi (1.000 $)(Değer) Kaynak: TÜİK

2023 Hedefleri Yetiştiricilik Üretimi : 500.000 ton İhracat :1 milyar $ Su Ürünleri Tüketimi :16 kg/kişi

Kaydedilen Gelişmeler Su ürünleri yetiştiriciliği çok genç bir sektör olmasına rağmen çok kısa bir sürede çok önemli gelişmeler kaydedilmiştir: 2002-2013 yıllarında, üretim olarak % 288 oranında artış sağlanmıştır. Türkiye, Avrupa çipura ve levrek pazarında % 20’lik bir paya sahiptir. Son üç yıldır, Ülkemizde tüm sektörler arasında en hızlı büyüyen sektör su ürünleri yetiştiriciliğidir. Türkiye, FAO tarafından 2004 yılında, Dünyada su ürünleri yetiştiriciliği konusunda en hızlı büyüyen 3 Ülke olarak ilan edilmiştir. Türkiye ,Avrupa’da alabalık ve levrek yetiştiriciliği konusunda birinci , çipura yetiştiriciliği konusunda ikinci sıraya yükselmiştir. Sektör yaklaşık 25.000 kişiye istihdam sağlamaktadır. Yukarıda zikredilen gelişmeler sonucu Türkiye, bölgesinde lider konumuna yükselmiştir.

2010 – 2013 Yılları Dünya Su Ürünleri Toplam Üretimi Avcılık Toplam (Ton) 2010 89.099.961 2011 93.747.951 2012 91.350.174 2013 92.586.660 Yetiştiricilik Toplam (Ton) 2010 59.100.786 2011 62.065.176 2012 66.655.656 2013 72.223.556 Kaynak: TUİK (Su bitkileri ve deniz memelileri hariç)

Türkiye Su Ürünleri Avcılık ve Yetiştiricilik Toplam Üretimi (ton) Yıllar 2010 2011 2012 2013 2014 Avcılık Toplam 485.939 514.755 432.442 374.121 302.212 Yetiştiricilik Toplam 167.141 188.790 212.410 233.394 235.133 Kaynak: TÜİK&FAO

2010 – 2013 Yılları Türkiye’nin Dünya Su Ürünleri Üretimindeki Sıralaması Deniz Avcılığında İçsu Avcılığında Yetiştiricilikte Toplam Üretimde 2010 28 30 24 31 2011 29 32 23 2012 36 35 22 2013 38 21 34 Kaynak: TÜİK

2010 – 2013 Yılları Su Ürünleri Üretiminde, Türkiye’nin 28 Avrupa Birliği Ülkesi İçerisindeki Sıralaması Yıllar Deniz Avcılığında İçsu Avcılığında Yetiştiricilikte Toplam Üretim 2010 4 1 5 2011 3 2012 2 2013 Kaynak: TÜİK

Su Ürünleri Üretimi, İhracatı, İthalatı 2000-2014 (ton) Yıllar Üretim İhracat İthalat 2000 582.376 14.533 44.230 2001 594.977 18.978 12.971 2002 627.847 26.860 22.532 2003 587.715 29.937 45.606 2004 644.492 32.804 57.694 2005 544.773 37.655 47.676 2006 661.991 41.973 53.563 2007 772.323 47.214 58.022 2008 646.310 54.526 63.222 2009 622.962 54.354 72.686 2010 653.080 55.109 80.726 2011 703.545 66.738 65.698 2012 644.852 74.007 65.384 2013 607.515 101.063 67.530 2014 537.345 115.682 77.545 Kaynak: TÜİK&FAO

Türkiye Su Ürünleri Tüketimi (ton) Yıllar İç tüketim İşlenen* 2000 538.764 71.000 517.832 62.755 2002 466.289 156.000 2003 470.131 120.000 2004 555.859 105.000 520.985 30.000 597.738 60.000 604.695 170.000 2008 555.275 95.742 2009 545.368 90.211 2010 505.059 168.073 2011 468.040 228.709 2012 532.347 94.201 2013 479.708 87.896 2014 420.361 73.667 * Balık unu ve yağı fabrikalarında işlenen miktar

Türkiye Su Ürünleri Kişi Başı Tüketim (kg) Yıllar Kişi Başına Tüketim (Kg) 2000 8 2001 7,5 2002 6,7 2003 2004 7,8 2005 7,2 2006 8,1 2007 8,6 2008 2009 7,6 2010 6,9 2011 6,3 2012 7,1 2013 2014 5,4 Kaynak: BSGM

Ülkemiz Denizlerinde Yıllara Göre Balıkçı Gemisi Sayıları Toplam 2000 13.701 1274 14.975 2001 14.805 1327 16.132 2002 17.033 1663 18.696 2003 16.884 1895 18.779 2004 17.035 1964 18.999 2005 16.898 1938 18.836 2006 16.829 1961 18.790 2007 16.610 1953 18.563 2008 15.863 1869 17.732 2009 15.573 1896 17.469 2010 15.540 1900 17.440 2011 15.326 1839 17.165 2012 15.179 1819 16.998 2013 14.917 1520 16.437 2014 14.457 1420 15.877 Kaynak: TÜİK

Ülkemiz İçsularında Yıllara Göre Balıkçı Gemisi Sayıları 2000 2.500 2001 3.000 2002 3.282 2003 3.221 2004 3.027 2005 3.422 2006 3.414 2007 3.199 2008 3.171 2009 3.149 2010 3.234 2011 3.124 2012 3.102 2013 3.232 2014 3.065 Kaynak: TÜİK

Ülkemizde Yıllara Göre Balıkçı Gemisi Sayıları Toplamı 2000 17.475 2001 19.132 2002 21.978 2003 22.000 2004 22.026 2005 22.258 2006 22.204 2007 21.762 2008 20.903 2009 20.618 2010 20.674 2011 20.289 2012 20.100 2013 19.669 2014 18.942 Kaynak: TÜİK

Balıkçı Gemilerinin Boy Dağılımı (2014) Faaliyet Alanı Boy Grubu (m) TOPLAM (adet) 0-4,9 5-7,9 8-9,9 10-11,9 12-14,9 15-19,9 20-29,9 30-49,9 50+ Deniz Avcı 794 9.883 2.978 802 435 284 462 233 6 15.877 İçsu 306 2.431 223 30 60 15 3.065 1.100 12.314 3.201 832 495 299 18.942 Kaynak: GTHB Not: Ayrıca, denizde faaliyet gösteren 67 adet yardımcı gemi bulunmaktadır.

Balıkçı Filosu Deniz ve iç Sularımızda Faaliyet Gösteren Gemilerin Boylarına Göre Dağılımı (2014) Balıkçı Filosu (2014) Faaliyet Alanı Gemi Sayısı Deniz 15.877 İçsu 3.065 TOPLAM 18.942 12 m ve üzerindeki gemi sayısı (Deniz) : 1.420 (%8,9)

Ülkemiz (Deniz) Avcılık Üretim miktarı(ton) Yıllar Balıklar Diğer Toplam 2000 441.634 18.831 460.465 2001 464.987 19.230 484.217 2002 493.446 29.298 522.744 2003 416.126 46.948 463.074 2004 456.752 48.145 504.897 2005 334.248 46.133 380.381 2006 409.945 79.021 488.966 2007 518.201 70.928 589.129 2008 395.660 57.453 453.113 2009 380.636 44.410 425.046 2010 399.656 46.024 445.680 2011 432.246 45.412 477.658 2012 315.637 80.686 396.323 2013 295.168 43.879 339.047 2014 231.058 35.019 266.077 Kaynak: TÜİK

Denizlerimizdeki Su Ürünleri Avcılık Miktarları (339.047 ton) (2013)

2005-2014 Yılları Arasında Avlanan Deniz Balıkları Miktarı ile Avlanan Hamsi Miktarının Karşılaştırılması (ton) Yıllar 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Toplam - Total 334 248,0 409 945,0 518 201,0 395 660,0 380 636,0 399 656,0 432 246,0 315 636,5 295 167,9 231 058,3 Hamsi - Anchovy 138 569,0 270 000,0 385 000,0 251 675,0 204 699,0 229 023,0 228 491,4 163 981,9 179 615,2 96 440,0

2014 Yılında En Çok Avlanan Deniz Balıkları ve Miktarları (ton) Hamsi - Anchovy 96 440,0 Çaça - Sprat 41 647,9 Palamut-Torik - Atlantic bonito 19 031,5 Sardalya - Pilchard 18 077,2 İstavrit(Kraça)-Horse mackerel 12 213,2 Mezgit - Whiting 9 555,1 Lüfer - Blue fish 8 386,3 İstavrit (Karagöz) – Scad 4 110,4 Tekir - Striped red 3 616,5 Kupez - Bogue 2 208,4 Tirsi - Twaite shad 2 094,4 Kefal - Grey mullet 1 721,0 Kolyoz - Chup mackerel 1 695,0 Barbunya mullet 1 426,1

2014 Yılında En Çok Avlanılan Deniz Balıkları (ton)* * En çok avlanan 14 adet türün toplam miktarı : 222.223 Ton Diğer avlanan 51 adet türün toplam miktarı : 8.835 Ton

2014 Yılında Avlanılan Diğer Deniz Ürünlerinin Dağılımı (ton) Ahtapot – Octopus …………………………………………………….253,7 Ayna - Spider crab * Böcek - Spiny lobster ………………………………………………………1,1 Çağanoz - Crab * Çalpara - Swimming crabs * Deniz anası - Common jelly fish * Deniz kereviti - Norway lobster ……………………………………...1,1 Deniz salyangozu - Sea snail ……………………..…………….7.003,6 İstakoz - Common lobster ………………………………………………1,4 İstiridye – Oystre ……………………………………………………..…....0,1 Kalamerya - Long finned squid …………………………..……..409,5 Karides - Prawn .. ……………………………………………..…….4.416,3 Midye - Mussel …. …………………………………………………22.040,2 Mürekkepbalığı - Cuttle fish ……………………………………..696,8 Pavurya - Common shore crab ……………………………………...4,5 Tarak - Great Scallop …………………………………………………..…0,1 Yengeç - Edible crab Mavi yengeç - Blue crab( Yengeç dahil)...…………………..….1,5 Diğer – Other* ( Ayna, Çağanoz,Çalpara, Deniz Anası) ……………………………………....189,4 Genel TOPLAM………………………………..35.019,3

Avcılığı En Çok Yapılan Diğer Deniz Ürünleri Üretim Miktarları (Ton) Avcılığı En Çok Yapılan Pelajik Deniz Balıklarının Üretim Miktarları (ton)   Hamsi Sardalya İstavrit* Palamut-Torik Lüfer Çaça 2013 179.615 23.919 28.424 13.158 5.225 9.764 2014 96.440 18.077 16.324 19.032 8.386 41.648 * Kraça+Karagöz Avcılığı En Çok Yapılan Demersal Deniz Balıklarının Üretim Miktarları (Ton)   Mezgit Bakalorya- Berlam Tekir Barbunya& Paşa Barbunu Kalkan 2013 9.397 676 2.333 2.144 209 2014 9.555 642 3.617 1.461 198 Avcılığı En Çok Yapılan Diğer Deniz Ürünleri Üretim Miktarları (Ton) Kum Midyesi (Akivades ve Beyaz Kum M.) Deniz Salyangozu Karidesler (Tüm Türler) Midye (Kara ve Kıllı Midye) Mürekkep Balığı 2013 28.113 8.655 4.028 887 1.244 2014 21.836 7.004 4.416 204 697 Kaynak: TÜİK

2014 Yılında Avcılığı En Çok Yapılan Deniz Ürünlerimizin Üretim Miktarları (ton)

Ülkemiz İçsu Avcılık Üretim Miktarı (ton) Yıllar Balıklar Diğer Toplam 2000 39.474 3.350 42.824 2001 39.215 4.108 43.323 2002 39.209 4.729 43.938 2003 39.873 4.825 44.698 2004 40.586 4.999 45.585 2005 42.630 3.485 46.115 2006 40.990 3.092 44.082 2007 40.213 3.108 43.321 2008 38.553 2.458 41.011 2009 35.604 3.583 39.187 2010 36.458 3.801 40.259 2011 34.328 2.769 37.099 2012 33.787 2.333 36.120 2013 32.281 2.793 35.074 2014 33.263 2.871 36.134 Kaynak: TÜİK

2014 Yılı içinde Avlanılan Tatlı Su Ürünleri İsim ve Miktarları (ton) Balık Türü 2014 Yılı   Toplam 36 134,0 Akbalık - Chub 59,0 Alabalık - Trout 431,0 Çapak - Bream 91,0 Gökçe 60,0 Gümüş - Sand smellt 6 471,0 İnci kefali - Tarek 8 310,0 Kadife - Tench 68,0 Kara balık - Catfish 351,0 Kaya balığı - Bighand goby 35,0 Kefal - Mullet 1 192,0 Kızılkanat - Rudd 170,0 Kurbağa - Frog 742,0 Levrek(Sudak) - Pike perch 521,0 Salyangoz - Snail 1 547,0 Sazan - Common Carp 8 036,0 Siraz - Transcaucasian barb 706,0 Yayın - Wels 629,0 Yılan - Eel 56,0 Turna - Pike 240,0 Kerevit - Cray fish 582,0 Gümüşi Havuz Balığı - Gibel Carp 5 408,0 Diğer - Other 429,0

İçsularımızda En Çok Avlanan Türler ( 2014 Yılı)

2014 Yılı İçinde Avlanan Tatlısu Ürünleri Miktarı (ton)* * 400 ton/yıl altında kalan türler grafikte yer almamaktadır.

Ülkemiz Toplam Avcılık Miktarı (ton) Yıllar Deniz İçsu TOPLAM 2000 460.465 42.824 503.289 2001 484.217 43.323 527.540 2002 522.744 43.938 566.682 2003 463.074 44.698 507.772 2004 504.897 45.585 550.482 2005 380.381 46.115 426.496 2006 488.966 44.082 533.048 2007 589.129 43.321 632.450 2008 453.113 41.011 494.124 2009 425.046 39.187 464.233 2010 445.680 40.259 485.939 2011 477.658 37.099 514.757 2012 396.323 36.120 432.443 2013 339.047 35.074 374.121 2014 266.077 36.134 302.211

Deniz Avcılığı Üretim Değeri (milyon ₺) Yıllar Balıklar Diğer Toplam 2000 318 15,3 333,3 2001 422,1 25,4 447,5 2002 514,2 51,4 565,6 2003 688,8 106,6 795,3 2004 900,4 121 1.021,4 2005 1.286,1 173,5 1.459,6 2006 1.380,7 193 1.573,6 2007 1.073,5 116,8 1.190,4 2008 868,9 112,5 981,4 2009 646,6 64,4 711,1 2010 835 97,4 932,4 2011 923,1 99,8 1.022,9 2012 979,8 120,2 1100 2013 974,7 113,4 1.088,1 2014 888,8 102,6 991,4 Kaynak: TÜİK

İçsu Avcılık Üretim Değeri (milyon ₺) Yıllar Balıklar Diğer Toplam 2000 31 3,4 34,5 2001 37,8 5,5 43,3 2002 53,2 11,5 64,7 2003 67,1 14,6 81,7 2004 82,6 15,9 98,4 2005 102,4 10,5 113 2006 117,3 11 128,4 2007 117,4 11,3 128,6 2008 105,5 8,7 114,2 2009 113,9 124,9 2010 129,6 13,1 142,7 2011 104,9 10,7 115,6 2012 97,8 9,5 107,4 2013 85,6 13,4 99 2014 92,1 16,2 108,4

Avcılık Toplam Üretim Değeri (milyon ₺) Yıllar TOPLAM (milyon ₺) 2000 367,8 2001 490,8 2002 630,3 2003 877,1 2004 1.119,8 2005 1.572,6 2006 1.702,0 2007 1.319,0 2008 1.095,6 2009 835,9 2010 1.075,1 2011 1.138,5 2012 1.207,3 2013 1.187,1 2014 1.099,7

Deniz ve İçsu Yetiştiricilik Üretim Miktarı ve Toplamdaki Pay Oranı Yıllar Yetiştiricilik Üretimi Toplam Deniz (ton) Toplamdaki Payı (%) İçsu (ton) (ton) Önceki Yıla Göre Artış (%) 2000 35.646 45,1 43.385 54,9 79.031 25,4 2001 29.730 44,2 37.514 55,8 67.244 -14,9 2002 26.868 43,9 34.297 56,1 61.165 -9 2003 39.726 49,7 40.217 50,3 79.943 30,7 2004 49.895 53,1 44.115 46,9 94.010 17,6 2005 69.673 58,9 48.604 41,1 118.277 25,8 2006 72.249 56 56.694 44 128.943 9 2007 80.840 57,8 59.033 42,2 139.873 8,5 2008 85.629 56,3 66.557 43,7 152.186 8,8 2009 82.481 52 76.248 48 158.729 4,3 2010 88.573 53 78.568 47 167.141 5,3 2011 88.344 46,8 100.446 53,2 188.790 13 2012 100.853 47,5 111.557 52,5 212.410 12,5 2013 110.375 47,3 123.018 52,7 233.393 9,8 2014 126.894 54 108.239 46 235.133 0,7

Deniz ve İçsu Yetiştiricilik Üretim Değeri ve Toplamdaki Pay Oranı Yıllar Yetiştiricilik Üretimi Toplam Deniz (₺) Toplamdaki Payı (%) İçsu (₺) (₺) Önceki Yıla Göre Artış (%) 2000 85.565.600 61,3 53.987.350 38,7 139.552.950 - 2001 106.846.300 61,4 67.044.300 38,6 173.890.600 24,6 2002 126.800.500 59,7 85.447.500 40,3 212.248.000 22,1 2003 271.391.900 65,3 144.183.900 34,7 415.575.800 95,8 2004 349.511.000 67,1 171.092.300 32,9 520.603.300 25,3 2005 505.235.000 71,7 199.048.000 28,3 704.283.000 35,3 2006 525.447.250 68,6 240.782.500 31,4 766.229.750 8,8 2007 574.264.000 68,4 265.498.500 31,6 839.762.500 9,6 2008 584.091.000 68,7 266.555.080 31,3 850.646.080 1,3 2009 628.438.250 65,9 324.497.250 34,1 952.935.500 12 2010 728.573.500 68,3 338.205.100 31,7 1.066.778.600 11,9 2011 799.748.350 63 470.279.790 37 1.270.028.140 19,1 2012 1.048.726.390 556.567.310 1.605.293.700 26,4 2013 1.128.626.767 66,2 575.844.384 33,8 1.704.471.151 6,2 2014 1.522.889.290 70,5 637.181.600 29,5 2.160.070.890 26,7

Toplam Su Ürünleri Üretim Miktarı (ton) AVCILIK YETİŞTİRİCİLİK TOPLAM Yıllar Miktar 2002 566.682 61.165 627.847 2003 507.772 79.943 587.715 2004 550.482 94.010 644.492 2005 426.496 118.277 544.773 2006 533.048 128.943 661.991 2007 632.450 139.873 772.323 2008 494.124 152.186 646.310 2009 464.233 158.729 622.962 2010 485.939 167.141 653.080 2011 514.755 188.790 703.545 2012 432.442 212.410 644.852 2013 374.121 233.394 607.515 2014 302.212 235.133 537.335

Toplam Su Ürünleri Üretim Değeri (₺) AVCILIK YETİŞTİRİCİLİK TOPLAM Yıllar Değer 2002 630.759.100 212.248.000 843.007.100 2003 878.154.800 415.575.800 1.293.730.600 2004 1.120.965.400 520.603.300 1.641.568.700 2005 1.574.988.300 704.283.000 2.279.271.300 2006 1.706.983.000 766.229.750 2.473.212.750 2007 1.323.151.750 839.762.500 2.162.914.250 2008 1.097.178.400 850.646.080 1.947.824.480 2009 837.387.880 952.935.500 1.790.323.380 2010 1.078.515.200 1.066.778.600 2.145.293.800 2011 1.143.272.172 1.270.028.140 2.413.300.312 2012 1.209.028.426 1.605.293.700 2.814.322.126 2013 1.188.432.525 1.704.471.151 2.892.903.676 2014 1.099.749.495 2.160.070.890 3.259.820.385

Türkiye’nin Su Ürünleri İhracat ve İthalatı (ton) Yıllar Miktar 2002 26.860 22.532 2003 29.937 45.606 2004 32.804 57.694 2005 37.655 47.676 2006 41.973 53.563 2007 47.214 58.022 2008 54.526 63.222 2009 54.354 72.686 2010 55.109 80.726 2011 66.738 65.698 2012 74.006 65.384 2013 101.063 67.530 2014 115.682 77.545

Türkiye’nin Su Ürünleri İhracat ve İthalatı Değeri ($) Yıllar Değer 2002 96.728.389 18.754.783 2003 124.842.223 32.636.120 2004 180.513.989 54.240.304 2005 206.039.936 68.558.341 2006 233.385.315 83.409.842 2007 273.077.508 96.632.063 2008 383.297.348 119.768.842 2009 318.063.028 105.822.852 2010 312.935.016 133.829.563 2011 395.306.914 173.886.517 2012 413.917.190 176.402.894 2013 568.207.316 188.068.388

Türkiye’nin Su Ürünleri İhracat ve İthalatı Değeri (₺) Yıllar Değer 2002 148.444.397 29.392.818 2003 186.152.895 48.123.816 2004 258.987.885 77.423.079 2005 277.963.150 92.425.248 2006 336.723.477 120.592.605 2007 356.293.408 126.432.371 2008 505.545.565 154.343.337 2009 494.899.926 163.633.104 2010 471.459.989 200.395.897 2011 664.333.252 290.826.203 2012 744.907.572 317.626.975 2013 1.083.243.678 359.490.196 Kaynak: TÜİK

2014 Yılı Toplam Su Ürünleri Yetiştiricilik Üretimimiz (ton) Toplam - Total 235 133,0 İç su - Inland water Alabalık (Gökkuşağı) - Trout (Rainbow trout) 107 533,0 Alabalık (Salmo sp.) - Trout (Salmo sp.)* (Karadeniz Alabalığı) 450,0 Aynalı sazan - Carp 157,0 Mersin balığı - Sturgeon* 17,0 Tilapya - Tilapia* 32,0 Kurbağa - Frog* 50,0 İÇ SU GENEL TOPLAM 108 239,0 Deniz - Marine water 4 812,0 (Karadeniz Alabalığı ) 798,0 Çipura - Sea bream 41 873,0 Levrek - Sea bass 74 653,0 Fangri - Common seabream* 106,0 Minekop (Kötek) - Corb* 39,0 Grenyüz (Sarıağız) - Meagre* 3 281,0 Sinagrit - Dentex* 113,0 Sivri burun karagöz - Sharpsnout seabream* 8 Trança - Blue spatled bream* 75,0 Orkinos - Bluefin tuna* 1 136,0 Midye - Mussel - Diğer - Other DENİZ GENEL TOPLAM 126 894,0 *2014 yılından itibaren derlenmeye başlanmıştır. Kaynak: GTHB

Su Ürünleri Yetiştiricilik Tesisleri (2014) Kapasite Grubu (ton/yıl) Deniz İçsu Toplam Adet Kapasite (ton/yıl) Kapasite (ton/yıl) 0-50 171 4.036 1.397 22.431 1.568 26.467 51-100 20 1.700 110 9.710 130 11.410 101-250 18 3.385 172 34.050 190 37.435 251-500 74 25.098 126 55.003 200 80.101 501-1000 71 59.784 137 119.861 208 179.645 1001+ 66 129.670 3 7.400 69 137.070 TOPLAM 420 223.673 1.945 248.455 2.365 472.128 Kaynak: GTHB

Yavru Üretimi ve Kuluçkahaneler Su ürünleri yetiştiriciliğinin temel girdilerinden birisi de anaç balık, bunlardan elde edilen yumurta ve yavru balıklardır. Ülkemizde yavru üretiminde çok büyük gelişmeler yaşanmıştır. Kuluçkahanelerde uygulanan modern ve ileri teknolojiler kaliteli ve verimli yavruların elde edilmesinde büyük rol oynamaktadır. Geçmiş yıllarda doğaya ve ithalata bağlı yavru temin etme yolları tarihe karışmış, sektörün ihtiyaç duyduğu yavru yerli üretimle karşılanmaya başlamıştır. Son iki yıldır ise yavru ihracatı da başlamıştır.   Halen ülkemizde 21 adet olan deniz balıkları kuluçkahanelerinde 300 milyon civarında yavru elde edilmektedir. Bu kuluçkahanelerimizin kapasitesi ise 755 milyon adet yavru üretimidir. Kuluçkahanelerde başta levrek ve çipura yavrusu olmak üzere sarıağız, minekop, fangri ,karagöz, sinagrit gibi deniz balıklarının da yavrusu üretilmektedir. Söz konusu kuluçkahanelerde toplam 23 adet deniz balığı türüne ait yavru elde edilmektedir. İç sularda ise 40 adedin üzerinde bulunan kuluçkahanelerde, yaklaşık 600 milyon yavru üretimi yapılmaktadır. Ancak bu kuluçkahanelerin ve damızlık işletmelerin yapılanması, sınıflanması, belgelenmesi gibi konularda yapısal ve yasal düzenlemeler henüz gerçekleşmemiştir. Bu durumun kısa zamanda çözümlenmesi gerekmektedir.

Deniz Balıkları Kuluçkahaneleri (2015)   İli Kuluçkahane Sayısı Adet Toplam kapasite Milyon Yavru Muğla 7 269,5 Aydın 4 254 İzmir 137,5 Adana 2 54 Çanakkale 1 40 kapasite 755 milyon, üretim 300 milyon (adet) Kaynak: GTHB

Türkiye'de Yetiştiriciliği En Çok Yapılan Türlerin Üretim Miktarları (Ton) Yıllar Alabalık (İçsu) (Deniz) (Toplam) Çipura Levrek 2000 42.572 1.961 44.533 15.460 17.877 2001 36.827 1.240 38.067 12.939 15.546 2002 33.707 846 34.553 11.681 14.339 2003 39.674 1.194 40.868 16.735 20.982 2004 43.432 1.650 45.082 20.435 26.297 2005 48.033 1.249 49.282 27.634 37.290 2006 56.026 1.633 57.659 28.463 38.408 2007 58.433 2.740 61.173 33.500 41.900 2008 65.928 2.721 68.649 31.670 49.270 2009 75.657 5.229 80.886 28.362 46.554 2010 78.165 7.079 85.244 28.157 50.796 2011 100.239 7.697 107.936 32.187 47.013 2012 111.335 3.234 114.569 30.743 65.512 2013 122.873 5.186 128.059 35.701 67.913 2014 107.983 5.610 113.593 41.873 74.653 Kaynak: TÜİK

Balıklandırma (Sazan) Miktarları Yıl İl Sayısı Balıklandırma Miktarı (Adet) Kaynak Sayısı (Adet) 2002 28 5.540.000 200 2003 48 5.920.000 274 2004 57 6.000.000 338 2005 6.485.000 315 2006 49 6.550.000 317 2007 55 4.450.000 326 2008 56 4.730.000 330 2009 58 4.100.000 401 2010 5.150.000 451 2011 62 4.550.000 449 2012 39 3.500.000 498 2013 4.250.000 554 2014 32 4.030.000 328 Ayrıca 10 bin mersin balığı, 50 bin kalkan balığı yavrusu ve 5 bin Karadeniz alabalığı kaynaklarımıza bırakılmıştır. Kaynak: GTHB

Ülkemizde Su Ürünleri İşleme ve Değerlendirme Ülkemiz, su ürünleri işleme ve değerlendirme sanayinde özellikle son yıllarda olumlu gelişmeler kaydedilmiştir. Bu olumlu gelişmelerin en önemli nedenlerinden biri AB mevzuatlarına uyum çerçevesinde sağlanan alt yapı, sağlık ve hijyen şartlarıdır. Ayrıca denetim ve kontrol prosedüründeki etkin uygulamalarda rol oynamıştır. Dünya trendine paralel olarak tüketim alışkanlıklarının değişmesi, hazır gıdalara erişim, iç ve dış pazar talepleri bu sektörün gelişmesinde etken olmuştur. Ülkemizde yaklaşık 25-40 bin gıda işletmesi bulunmaktadır. Su ürünleri işleme ve değerlendirme tesislerinin toplam gıda ürünleri içerisindeki payı oldukça düşüktür. 1995 ler de bu oran % 0,14 iken AB ne yapılan ihracatın artması sonucu % 0,3 e çıkmıştır. Bu oran yeterli değildir. Ancak diğer bir çok gıda ürününe karşın, işlenmiş su ürünlerinin ihracattaki payı dikkate alınırsa sektörün önemi ortaya çıkmaktadır.

Ülkemizdeki Su Ürünleri İşleme ve Değerlendirme Tesisleri İller İşletme Tesis sayısı İşletme Tesis Sayısı İzmir 30 Ordu 4 İstanbul 27 Afyon Muğla 12 Aydın 3 Trabzon Bursa Çanakkale 9 Giresun Balıkesir İçel Samsun 7 Ankara 2 Antalya Zonguldak Adana 6 Bilecik Sinop Hatay Konya 5 Kayseri, Malatya 1+1 Isparta Elazığ, Maraş Tekirdağ Denizli 1 Türkiye Toplamı   173 Kastamonu, Yozgat, Sakarya, Düzce 1+1+1+1 Kaynak: GTHB

Su ürünleri işleme tesislerinin toplam kapasiteleri 100 bin ton balık/ yıla yakındır. Ancak bu kapasitenin diğer gıda ürünlerinde olduğu gibi % 65 i kullanılmaktadır. Bugün ülkemizde bir çok gıda sanayi işletmelerine göre su ürünleri işletmeleri alt yapı, teknik şartlar, işletme modeli, HACCP ve diğer ISO standartları açısından daha ileridedir. Bu işletmelerin büyük bir kısmı AB başta olmak üzere dış ülkelere ihracat yapmaktadır. Bir kısmı ise üçüncü ülkelere ve iç piyasaya ürün vermektedir. Özellikle AB’ ye ihracat yapmak üzere onaylanmış işletmeler AB uzmanları tarafından da denetime tabi tutulmaktadır. 2014 yılı itibariyle ülkemizde, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına kayıtlı 183 adet balık, çift kabuklu yumuşakça, kurbağa bacağı ve salyangoz işleyen tesis bulunmaktadır. Bunlardan 173 adeti aktif halde bulunmaktadır. Bu işletmelerin illere dağılımına bakıldığında İzmir, İstanbul, Muğla ve Trabzon illerinin önde geldiği görülmektedir. Bu işletmelerden İzmir, Muğla, Trabzon, Denizli, Kayseri, Elazığ, Maraş, Malatya gibi illerde bulunan tesislerde genellikle kültür balıkları işlenmektedir. Yetiştirilen balıkların büyük bir kısmı, taze-soğutulmuş olarak değerlendirilmektedir. Dondurulmuş, fileto ve füme olarak ta işlenmektedir.

Deniz kültür balıkları içerisinde levrek ve çipura daha çok taze-soğutulmuş, dondurulmuş ve fileto olarak işlenirken, alabalık bu formların yanı sıra füme olarak da işlenmektedir. İşleme ve değerlendirme tesislerinin varlığına rağmen ülkemizde üretilen toplam su ürünlerinin % 74 i taze ve soğutulmuş olarak tüketilmekte, % 11 i ihraç edilmektedir. Balık unu ve yağı tesislerine giden balıkların toplam üretimdeki payı % 14 dür. Değerlendirilmeyen su ürünleri ise % 1 civarındadır. Dondurulmuş, konserve edilmiş, marine edilmiş ve tütsülenmiş balıkların oranı son derece düşüktür. İşlenmiş ürünlerin büyük bir kısmı da ihraç edilmektedir. Son yıllarda konserve ve işleme sanayiin de büyük yatırımlar yapılmış ve ülkemiz tüketicilerine yeni seçenekler sunulmuştur. Konserve, dondurma, tuzlama, tütsüleme ve marinat kategorilerindeki su ürünleri üretimi en fazla Marmara, Ege ve Karadeniz olmak üzere sahil bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Su ürünleri işleme ve değerlendirme sanayinde katma değeri yüksek, ürün yelpazesi geniş işlenmiş ürünlerin yaygınlaştırılması önem arz etmektedir. Bu nedenle bu sektör yatırım ve işletme anlamında desteklenmelidir. Öncelikle tesislerin kurulabileceği “Organize Su ürünleri Bölgeleri” ihdas edilmelidir. AR-GE çalışmaları içerisinde gıda alanına ayrılan pay artırılmalıdır. Gıda güvenliğini sağlayacak tedbirler uygulanmalı ve bu güvenlik konusunda tüketiciyi aydınlatıcı bilgiler verilmelidir.

Isparta ve Muğla İşleme Fabrikası ve Alabalık Tesisleri

Sonuç olarak Ülkemizin su ürünleri sektörüne kısaca bakacak olursak; Dünyada ve Ülkemizde Avcılık yoluyla sağlanan üretim; aşırı avcılık , giderek artan kirlenme, baskın türlerin diğerleri üzerine etkisi, küresel ısınma nedeniyle istilacı türlerin artması ve bunun doğal sonucu olarak biyoçeşitlilikte yaşanan değişim, denetim ve kontrollerde istenen başarının sağlanamaması gibi etkenlerle giderek azalmaktadır. Buna karşılık Dünya nüfusuna paralel olarak Ülkemiz nüfusunun da giderek artması sonucu insan beslenmesi için gerekli olan hayvansal protein açığı, balık ve diğer su ürünleri yetiştiriciliğinden sağlanacağı görülmüş olup, ülkelerin toplumsal gelişiminde ve kalkınmasında önemli bir yer tutmaktadır. Kültür balıkçılığı yalnızca gıda ihtiyacını karşılamakla kalmamakta, kırsal kalkınmaya katkıda bulunması, istihdam yaratması, ihracat potansiyelinin yüksek olması ve değerlendirilmeyen tarım alanlarının işleme ve değerlendirme tesisleri yönü ile kazanılması açısından da büyük rol oynamaktadır. Üretim yalnızca denizlerde ve baraj göllerinde ağ kafes, karada ise havuz ve tanklardan ibaret değildir. Üretimi destekleyen kuluçkahaneler, yem fabrikaları, tedarikçiler, satıcılar ve ihracatçılar ile bir entegre sanayi konumunda olup, GSMH’ya 2 milyar dolar katkı sağlamaktadır.

Sürdürülebilir bir üretimi hedefleyerek, balık refahını dikkate alan ve doğa dostu üretim yapan, yurtdışı pazarlarda ürün kalitesi, sunumu ve marka ile daha fazla döviz girdisi sağlayan, balık tüketim ihtiyacını karşılayan bir sektör olma özelliğini taşımaktadır. Sektörde, gıda güvenliği ve güvenilirliğinin sağlanması ile doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı gözetilerek, örgütlü ve rekabet gücü yüksek bir yapının oluşturulması temel amaçtır. Bu çerçevede; Su kaynaklarından koruma ve kullanma dengesi içerisinde sürdürülebilir anlam da kültür balıkçılığı açısından büyük ölçüde yararlanmak, çevre dostu üretim ile kaliteli ve sağlıklı su ürünleri elde etmek amaçlanmaktadır.   Toplumsal refahı artırmak, gelişmişliği sağlamak için daha fazla balık tüketimini sağlamak, ihracat potansiyelini değerlendirerek rekabet gücü yüksek, katma değer katılmış ürünleri ihraç etmek imkanı bulunmaktadır. Su ürünleri üretimi ülke ekonomisine yapılan üretimin 5-9 katı katma değer oluşturmaktadır. (avcılık, pazarlama, ulaşım, ihracat, balık unu ve işleme sanayi, ilaç vb. ) Bu çerçevede su ürünleri yetiştiriciliği geleceğin sektörü olarak görülmekte, teşvik edilerek ve desteklenerek gıda sektörü içinde yerini almaktadır.

TEŞEKKÜRLER