TÜRKİYE’DE İLETİŞİM ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU 20-21 Ekim 2005 1980’den Sonra Türkiye’de Yeni İletişim Teknolojileri Üzerine Yapılmış Yüksek Lisans ve Doktora Tezlerinin İncelenmesi Aylin AYDOĞAN

İLETİŞİM ALANINDA YENİ İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ 1970’lerin ikinci yarısından itibaren telekomünikasyon iletişim yazını içinde yer almaya başladı. 1980’lerden itibaren de yeni iletişim teknolojileri iletişim yazınına girdi.

KONU VE AMAÇ KONU: Türkiye’de sosyal bilimler alanında yeni iletişim teknolojileri üzerine yapılmış olan yüksek lisans ve doktora tezlerinin incelenmesidir. AMAÇ: Yeni iletişim teknolojilerinin genelde sosyal bilimler içinde, daha özelde ve detaylı olarak da iletişim alanında nasıl kavrandığını ortaya koymaktır.

YÖNTEM Evrenin içindeki tezler Yükseköğretim Kurulu’nun (YÖK) web sayfasından 55 anahtar sözcükle tarama yapılarak oluşturulmuştur. Tarama sonucunda Sosyal Bilimler alanında, yeni iletişim teknolojileri konusunda yapılmış 477 teze ulaşılmıştır. Çalışmanın kapsamı 1987-2003 yılları ile sınırlandırılmıştır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER Yeni İletişim Teknolojileri, Enformasyon Toplumu, Bilgi Toplumu, Bilgi ve İletişim Teknolojileri, Sayısal Eşitsizlik, Sayısal İletişim, Enformasyon ve İletişim Teknolojileri, Yeniliklerin Yayılması, Yeni Ekonomi, İnternet, Cep Telefonu, Sayısallaşma, Dijitalleşme, Sayısal Teknoloji, Yeni Medya, Enformasyon, Sanayi Sonrası Toplum, Bilgi Teknolojisi, İletişim Teknolojileri, WWW, Bilgi Teknolojileri, Bilişim, Uydu, Sayısal Yayıncılık, Enformasyon Teknolojileri, Yöndeşme, Convergence, Mobil Telefon, GSM, Dijital Yayıncılık, Telekomünikasyon, Dijital, Yakınsama, Elektronik Medya, ISDN, Birleşik Hizmetler Sayısal Ağı, İnternet Gazeteciliği, Kablolu Yayıncılık, Bilişim Teknolojileri, Web, Teknoloji Transferi, Mobil iletişim, Yazılım

KAPSAM Araştırma birbiriyle ilişkili iki bölümden oluşmaktadır. 1. bölümde tezler niceliksel veriler temel alınarak değerlendirilmiştir. 2. bölümde ise tezlere yönelik niteliksel bir değerlendirilme yapılmıştır.

TEZLERE İLİŞKİN NİCELİKSEL VERİLER Tezlere yönelik niceliksel bir değerlendirme yapılabilmesi için çalışma evrenini oluşturan toplam 467 tez 4 ölçüte göre değerlendirilmiştir. tezin tamamlanma yılı tezin türü tezin yapıldığı üniversite tezin hangi sosyal bilimler alanında yapıldığı

Tezlerin Türlere Göre Dağılımı

Tezlerin Yıllara Göre Dağılımı

2000-2003 tarihleri arasındaki üç yılda 321 tez tamamlanmıştır. Bu sayı önceki 12 yıllık dönemde yapılan tezlere oranla yaklaşık 2,5 kat fazladır. Bu durumun yeni üniversitelerin kuruluş tarihleri, lisansüstü eğitimin yaygınlaşması, lisansüstü eğitim konusunda yapılan idari düzenlemeler gibi nedenlere bağlı olduğu düşünülebilir. En önemli neden ise internetin, cep telefonunun ve sayısal TV yayıncılığının Türkiye’ye 1990’ların ikinci yarısından itibaren girmesidir.

Tezlerin Üniversitelere Göre Dağılımı

Yeni İletişim Teknolojilerini Konu Edinen Tezlerin Alanlara Göre Dağılımı

Tezin Yapıldığı Alan Tez Sayısı Bilim ve Teknoloji 7 İletişim Bilimleri 79 Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri İşletme 221 Dilbilim 4 Kütüphanecilik 15 Din 2 Meslek Eğitimi 1 Eğitim ve Öğretim 38 Müzik Ekonometri Psikoloji 3 Ekonomi 39 Sigortacılık Endüstri ve Endüstri Mühendisliği Sivil Havacılık Felsefe Siyasal Bilimler 13 Güzel Sanatlar 10 Sosyoloji 11 Hukuk Tarih

Sosyal Bilimler Alanında Yapılan Tüm Tezlerin Alanlarına Göre Dağılımı

Yeni iletişim teknolojilerine ilişkin tezlerin %47’si işletme alanında yapılmıştır. İkinci sırada yer alan iletişim bilimleri tezlerinin tüm tezler içindeki oranı ise %16’dır. Yeni iletişim teknolojilerine yönelik en fazla tezin işletme alanında yapılmış olması, toplam tezler içinde en fazla tez yapılan alan yine işletme olduğundan doğal görülebilir. Toplam tezler içinde iletişim bilimleri alanında yapılan tezlerin 10. sırada yer almasına rağmen yeni iletişim teknolojilerine yönelik iletişim bilimleri alanında yapılan tezlerin ikinci sırada yer alması ise yeni iletişim teknolojilerinin iletişim bilimleri alanının doğrudan çalışma nesnelerinden biri olmasıyla ilişkilendirilebilir.

TEZLERE İLİŞKİN NİTELİKSEL VERİLER Sosyal Bilimler alanında yeni iletişim teknolojilerinin kavranışı (katmanlaştırılmış gelişigüzel örneklemle 46 tez incelenmiştir) İletişim Bilimleri alanında yeni iletişim teknolojilerinin kavranışı (39 tez incelenmiştir)

Sosyal Bilimler Alanında Yeni İletişim Teknolojilerinin Kavranışı Tezlere ilişkin iki ana eğilim vardır. Bir hizmete, kuruluşa yada ekonomik faaliyet alanına uygulanması sonucu yaratacağı olumlu değişikliklere vurgu yapan Teknolojik Eğilim Bu teknolojilere yönelik politika oluşturma süreçlerini içeren Siyasa (Policy) Eğilimi

Teknolojik Eğilim Bir ekonomik faaliyet alanına uygulanması sonucu dönüştürücü etki yaratacağını belirten tezler. Bir ekonomik faaliyet alanına uygulanması sonucu ortaya çıkan mevcut durumu inceleyen tezler.

Teknolojik Eğilimin Kavramsal Çerçevesi Yeni iletişim teknolojileri teknolojik yetenekleri merkeze alınarak değerlendirilmiştir. Uygulandıkları sektörlerde mutlak iyileşmeler yaratacağı kabulüyle kavranmıştır. Verimlilik kavramı en çok vurgulanan kavramlardan biridir. Teknoloji bağımsız değişken olarak ele alınmıştır.

Siyasa (Policy) Eğilimi Telekomünikasyonun özelleştirilmesini ele alan çalışmalar. Yeni iletişim teknolojilerinin uygulamalarının nasıl düzenlenmesi gerektiğine yönelik kavramsal tartışmalar.

Siyasa Eğiliminin Kavramsal Çerçevesi Özelleştirmeler neo-liberal ekonomik yaklaşım içinden kavranmıştır. Bu çalışmalarda telekomünikasyon temel iletişim altyapısı olarak değil sadece bir hizmet alanı olarak kavranmıştır. Serbest piyasa koşullarında Türk Telekom’un daha iyi ve verimli hizmet vereceği belirtilmiştir. Ülke örnekleri incelenmiş ve Türk Telekom’un özelleştirilmesine ilişkin öneriler sunulmuştur. Teknolojilerin uygulama alanlarında nasıl düzenlenmesi gerektiğine yönelik öneriler sunulmuştur.

Siyasa Eğiliminde Farklı Yaklaşım Bir tez telekomünikasyonun özelleştirilmesini iletişime ekonomi-politik yaklaşımın kavramlarını kullanarak aktörleri ve ekonomik-siyasal yapılanmayı çözümlemesine dahil etmiştir. Bu durum politika oluşturma süreçlerine neo-liberal ekonomik kuramın egemenliğini ortaya koymaktadır.

İletişim Alanında Yeni İletişim Teknolojilerinin Kavranışı Örneklemi oluşturan 39 tezin, 28 tanesi yüksek lisans 11 tanesi ise doktora çalışması olarak yapılmıştır. İnternet, sayısal-tv yayıncılığı, bilgisayar ile ağ temelli teknolojilerin birleşmesi ile oluşan bilişim sistemleri ve uygulamaları, telekomünikasyon, iletişim uyduları, tümleşik hizmetler sayısal ağı, mobil iletişim ve enformasyon toplumu yaklaşımı üzerine yapıldığı görülmektedir. En fazla sayıda çalışma internet ve sayısal yayıncılık alanında yapılmıştır.

İnternet Üzerine Yapılan İletişim Tezleri İnternetin toplumsal dönüşüm yaratma potansiyeli İnternetin enformasyonun dağıtımı için yeni bir mecra olması İnternet reklamcılığı ve online gazetecilik uygulamaları

İnterneti Konu Edinen Tezler İnternetin teknolojik özelliklerinden kaynaklı olarak, demokratikleştirici bir potansiyele sahip olduğu noktasında birleşirler. İnternetin bir alana uygulanması sonucu oluşacak değişiklikleri merkezine alan çalışmalar (e-devlet, e-eğitim, e-sağlık gibi...) iyimser bir bakışı içermektedir.

İnterneti Konu Edinen Tezler Teknolojiye ve hizmetlere erişimde yaşanan eşitsiz durum yani sayısal uçurum çalışmalarda değinilen bir nokta değildir. İnternet sadece içerdiği teknolojik olanaklarla tartışılmaktadır. Ortaya çıkış yada diğer ülkelere yaygınlaşma süreçleri gözardı edilmektedir. İnternet kaçınılması güç bir teknoloji olarak kurgulanmaktadır. İnternet alanındaki politikalara ve politika oluşturma süreçlerine değinilmemektedir.

Sayısal TV Yayıncılığını Konu Edinen Tezler Sayısal TV yayıncılığının ne olduğu ve analog yayıncılıktan farklı olarak ne gibi olanaklar sunduğu üzerine kurulmuştur. Sayısal TV yayıncılığını olanaklı kılan teknolojik gelişmeleri detaylı şekilde incelemişlerdir. Yapıldıkları dönemdeki sayısal TV yayın platformlarını örnek olay olarak seçip incelemişlerdir.

Sayısal TV Yayıncılığını Konu Edinen Tezler Sayısal TV yayıncılığı alanında yapılan çalışmaların internet alanında yapılan çalışmalara kıyasla önemli bir farklılığı alana yönelik politika oluşturma önerilerinin tartışıldığı tezlerin de varolmasıdır. Bu çalışmalar sayısal TV yayıncılığının düzenlenmesine ilişkin medya politikaları bağlamında yapılmıştır. Kamu yayıncılığı, frekans kısıtlılığı gibi kavramlar özelikle kullanılmıştır. Sayısal TV yayıncılığının Türkiye’ye giriş koşulları, o dönemki ekonomik ve siyasal yapılanmayla ilişkilendirilmiştir.

Bilişim Sistemleri ve Uygulamalarını Konu Edinen Tezler Bilişim anabilim dalında yapılan tezlerdir. Bir tanesinde bilgisayar teknolojisi tanıtılmıştır. Bir diğerinde organizasyonel karar alma sürecinde bilişim teknolojilerinin katkısı incelenmiştir. Bir başka tezde ise bir üniversitenin veri tabanı sistemi analiz edilmiş ve bu veri tabanı için teknik iyileştirme yolları önerilmiştir. Çevre koruma amaçlı bir bilişim sistemi tasarımının nasıl yapılması gerektiğine yönelik bir tez de bu grup çalışmalar içindedir.

Bilişim Sistemleri ve Uygulamalarını Konu Edinen Tezler En belirgin özellikleri bilişim teknolojilerine sadece teknolojik boyutta yaklaşmalarıdır. ‘İletişimden söz ettiğimizde aslında bilgisayardan da söz ederiz, günümüzde doğru bilgiye ulaşmak bilişimsiz mümkün değildir’ gibi bilgisayarın ve bilişimin yüceltildiği ifadeler bulunmaktadır. İletişim alanına dair literatürden ve kavramlardan hemen hemen hiç yararlanılmamıştır. Bu çalışmalar bazı üniversitelerdeki bilişim anabilim dallarının iletişim alanıyla hatta sosyal bilimler alanıyla oldukça zayıf bağlara sahip olduklarını düşündürtmektedir.

SOSYAL BİLİMLERİN GENELİNE İLİŞKİN SONUÇ Sosyal bilimler alanında yapılan tezlerde “verimlilik”, “serbest piyasa” gibi neo-klasik ekonomik yaklaşımın kavramları sorgulanmadan kullanılmaktadır. Neo-klasik ekonomik yaklaşımın kavramsal egemenliğine rağmen, ekonomi ve iktisat alanlarında yeni iletişim teknolojilerinin yeterince konu edilmediği görülmektedir. Teknolojik eğilimli tezlerde özellikle dönüştürücü etki üzerine odaklanan tezler vaadlere vurgu yapmaktadır. Mevcut durumu inceleyen tezler ise genellikle betimleyici düzeydedir. Siyasa eğilimli tezler ise bu teknolojiler uygulanmaya başlandıktan sonra ortaya çıkan/çıkabilecek sorunlara odaklanmaktadırlar.

İLETİŞİM ALANINA İLİŞKİN SONUÇ İletişim alanında da neo-klasik iktisatın kavramları sorgulanmadan kullanılmaktadır. Yeni iletişim teknolojilerine yönelik mevcut olan egemen yaklaşım Türkiye’de de hakim konumdadır. Yeni iletişim teknolojileri teknolojik özellikleri ve kapasiteleriyle kavranmaktadır. Bu teknolojilerin tarihlerini, yayılma koşullarını, farklı ülkelere girişini ve yayılmasını ekonomik ve siyasala yapılanma ile ilişkilendiren çalışmalar yoktur.