SPOR FELSEFESİ SPORDA ETİK FAIR PLAY YRD. DOÇ. DR. MEHMET YILDIRIM

Felsefe kelimesi yunanca filosofia kelimesinden türemiştir Felsefe kelimesi yunanca filosofia kelimesinden türemiştir. Fil (sevgi) ve sofia (bilgelik) anlamına gelir. Bilgelik sevgisi

Felsefe; evrendeki her şeyin genel ve sistematik bir şekilde incelenmesi ve yorumlanmasına çalışan bir düşünce sistemidir. İnsanların fikirlerini organize etme, düşünce ve hareket alanlarının bütününe bir anlam verme gereksiniminden doğuştur.

Felsefe bir insanda yaşamsal düşüncenin olgunlaşması, bu derin düşünceye dayalı bir görüş ya da eylem ve bu konuda konuşmadır.

Ontoloji (Varlık bilimi) Var olanı inceler Ontoloji (Varlık bilimi) Var olanı inceler. Felsefe ve bilimi birleştiren ‘’var olan ‘’ şeylerin bilgisini araştırma alanına ontoloji denir. İnsanların evrendeki yeri ve rolü, olayların oluş biçimi, evrenin düzeninin anlamı gibi konularla ilgilenir.

Sosyal bilimler açısından bakıldığında; Sosyal dünya nasıl algılanır ve anlaşılır? İnsan olma nedir? Gibi sorulara yanıt aranır? Eğitim bilimleri açısından bakıldığında; Okulun varlık amacı nedir? Aktif öğrenmenin yararı var mıdır? Öğretim programlarının yararları ve eksikleri nedir? Spor bilimleri açısından bakıldığında ise ; Sporun ortaya çıkışı nasıldır? Gibi sorulara yanıt aranır.

Epistemoloji (Bilgi Sorunu) Yunanca Episteme (Bilgi) ve Logus (bilim, açıklama, gerekçe) kelimelerinin birleşimindedn oluşmaktadır. Bilginin doğası, ilkeleri, yapısı, kökeni, kaynağı, yöntemi, geçerliliği, koşulları, imkan ve sınırları ile ilgili sorular Epistemoloji’yi ilgilendirmektedir.

Spor açısından bakıldığında; Sporun anlamı ve önemi nedir? Sporun doğası nedir? Sporun bilimsel geçerliliği ve güvenirliliği nedir? Spor uygulamalarında doğruyu yanlıştan nasıl ayırabiliriz? gibi sorulara yanıt aranmaktadır.

Aksiyoloji (Değerler Sorunu) İyi-kötü, güzel-çirkin, doğru-yanlış, haklı-haksız gibi değerleri incelemektedir. Aksiyoloji; bilgiyi doğru bir şekilde nerede kullanmalıyız? Sorusuna cevap vermemizi sağlar. Toplumun hedef ve değerleri üzerinde durmaktadır. Değerli olan nedir? Hüküm-karar hangi kriterlere göre verilir? Sorularına yanıt arar

Estetik ve etik konuları da aksiyolojinin içinde yer almaktadır. Spor açısından bakıldığında; Sporcunun müsabaka esnasında uyması gereken temel kurallar nelerdir? Sporcunun takım arkadaşlarına karşı temel sorumlulukları nelerdir? Sorularına yanıt aramaktadır.

SPOR FELSEFESİ Spor felsefesi; spor kavramından dile gelen hakikati, sporun özünü sürekli bir çaba ile araştıran; kavramı spor bilimlerinden ve felsefelerinden her yeni bilgi ile yeniden yorumlayan, aydınlatan bir bilgi alanıdır. Spor felsefesi; spor ile ilgili teknik, bilimsel, felsefi hatta mitolojik tüm bilgiler ışığında sporun özünü spor kavramının anlamını, spor kavramında dile gelen hakikate ilişkin bilgileri ortaya koyma amacındadır.

Spor felsefesi; sporun tarihini, antropolojisini, hareket ve oyun boyutunu, performans boyutunu, estetik ve etik boyutunu ve toplumsal boyutunu sorgulamaktadır. Örneğin; Estetikle ilgili; jimnastik, dans vb gibi spor dallarını ele alır. Antropoloji ile ilgili; bir spor dalını özel anlamda inceler.

Etik açıdan; fair play ya da doping kullanımının ahlaki boyutunu araştırır. Sosyal açıdan; bir spor dalının toplum içerisinde ortaya konulan performans değeri doğrultusunda durumunu inceler.

Spor felsefesinin bireylere katkısı konusuna baktığımızda ise; - Spor felsefesi bizlere sporun anlam ve değerini ifade etmektedir. Felsefe yardımıyla sporun anlam ve önemi ortaya çıkar. Kaynağı ve değerleri araştırılabilir, sporun amaçları, prensipleri ve içeriğinin saptanmasına; mantıklı bir değerlendirme ile sporun insan yaşamına ve devamına nasıl katkıda bulunabileceğinin incelenmesine yardımcı olur.

- Spor felsefesi, mesleki çalışmaların gelişmesini sağlar - Spor felsefesi, mesleki çalışmaların gelişmesini sağlar. Mesleki deneyimler ve çalışmalar, çok iyi belirlenerek benimsenmiş olan felsefe çerçevesinde daha yaratıcı ve yapıcı olur. Alandaki gelişime ışık tutar ve gelişmeyi zorlar. Spor Felsefesi mesleki eğitim için de bir zorunluluktur. Mesleki alanda ortak dili kullanmak ve ortak taban oluşturmak, alanın hak ettiği değeri bulması ve gelişimi açısından çok önemlidir.

- Spor felsefesi eğitimciye yön verir - Spor felsefesi eğitimciye yön verir. Düşünebilen biri olarak görev yapabilmek için, kişinin hareket ve davranışlarını yönlendirecek bir “Hayat Felsefesi”ne ihtiyaç vardır. Felsefe spor eğitimcisine, katılımcı ve onun ilgi, ihtiyaç ve beklentilerine göre nasıl bir program uygulaması gerektiği konusunda yön verir, nitelik kazandırır.

- Spor felsefesi mesleki ve diğer programlar içinde bütünlük ifade eder. Spor programlarının amaç ve hedefleri genel eğitim anlayışı ve felsefesinin bir yansımasıdır. Spor eğitimcisi tarafından yapılan uygulamalar mantıklı ve diğer eğitim uygulamalarını da destekler nitelikte olur ve bir bütünlük ifade eder.

- Spor felsefesi, toplumu, değerlerine katkıda bulunduğundan haberdar eder. Sporun insan performansına, hayatın kalitesine ve üretime olan katkıları ve toplumsal değerlerin önemi hakkında topluma mesajlar verir. Bu alanlarda yapılan çalışmalara ve programların yapılmasına destek verir.

- Spor felsefesi mesleki yakınlaşmayı sağlar - Spor felsefesi mesleki yakınlaşmayı sağlar. Spor mesleğini seçmiş olanların, insanlığa nasıl daha iyi hizmet edebiliriz yolunda ortak amaçlarla hareket etmelerini ve bütünleşmelerini sağlar. Dayanışma yolu ile bir güç olmak ve haklarını aramak konusunda teşvik eder.

Spor felsefesi spor eğitimi ile genel eğitim arasındaki ilişkiyi açıklar. Sporun hedefleri ile genel eğitimin hedeflerinin paralelliğini gösterir. Spor mesleğindeki kişiler kendi felsefelerini mantıksal bir sistem içerisinde tüm insanlığın çıkarı doğrultusunda geliştirebilmelidirler. Bu, bilimsel temellere dayalı ve uygulanabilir teoriler geliştirerek, sporun insanlık hizmetinde olan çok önemli bir servis olduğunun kanıtlanması ile mümkündür.

SPORDA ETİK Etik kavramı; Yunancada karakter anlamına gelen ‘’ethos’’ sözcüğünden türetilmiştir. ‘’Ahlak’’ ve ‘’etik’’ kavramları eş anlamlı olarak kullanılsa da arasında anlam farklılığı söz konusudur.

ETİK; doğru ve yanlış davranış teorisidir. AHLAK; onun uygulamasıdır ETİK; doğru ve yanlış davranış teorisidir. AHLAK; onun uygulamasıdır. Ahlaki değil de etik ilkelerden Etik değil de ahlaki bir davranıştan söz etmek daha doğrudur. Etik; bir kişinin belli bir durumda ifade etmek istediği değerlerle ilgilidir. Ahlak ise bu durumu hayata geçirme tarzıdır.

Sporda etik ise; etik ilkelere uygun davranmayı gerektirir Sporda etik ise; etik ilkelere uygun davranmayı gerektirir. Sporun evrensel değerleri arasında spor etiği olarak tanımlanabilecekler; saygı, adil olmak, haksız avantajı reddetmek, oyunun kurallarına göre hareket etmek, başarmada özgür olmak, zararı önlemek, objektiflik, güvenilirlik, dürüstlük, önemseme olarak sıralanabilir.

Bireysel ve örgütsel seviyede spor etiğinin karşılaştığı bazı istenmeyen durumlar vardır. Sporun içinde istenmeyen bu tür durumlar yaşandığı zaman etik karar verme süreçlerimizin devreye girmesi gerekmektedir. Kişiler etik olarak nasıl karar vermeleri gerektiğini bilemeyebilirler. Bu sebepten dolayı kişilerin karar verme süreçlerini kolaylaştıracak yani doğru olanı önlerine serebilecek bazı davranış kodlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Birçok ülke spor örgütlerinin ve spor etkinliği içinde bulunan tüm katılımcılar etik olarak nasıl davranmaları gerektiği konusunda bazı davranış standartları geliştirmişler ve bu davranış standartlarına “etik kodlar” olarak adlandırmışlardır. Bu kodlara spor örgütlerinin ya da bireylerin uymasını istemişlerdir. Ülkemizde davranış kodlarını oluşturmuş çok az sayıda spor örgütü bulunmaktadır.

Bireysel ve örgütsel seviyede sporun karşılaştığı bazı etik durumlardan bahsetmiştik, bunlara bakacak olursak; • Cinsel taciz, saldırgan davranışlar, ayrımcılık. • Kötü alışkanlıklar, kumar, hile, teşvik primi. • Etik olmayan yönetimler (babadan oğula, ayrımcılık vb.). • Oyuncu seçmelerinde şeffaf olmayan yönetimler. • Sözlü ve fiziksel taciz – Saygısızlık (yöneticiler, hakemler, antrenörler vb.). • Açık sözlü olan ya da yanlış bir şeyi görüp açıkça ifade etmeye çalışanlara karşı mağduriyet. • Sporcuların hem sahada ki hem de dışarıda ki davranışları ve beklentileri.

• Performans arttırıcı maddeler ve metotlar (doping) • Performans arttırıcı maddeler ve metotlar (doping). • Cinsiyet ayrımcılığı. • Kabadayılık. • Seyirci şiddeti ve sözlü taciz. • Çocuklara taciz. • Velilerin uygun olmayan davranışları. Yukarıdaki listede de belirtildiği üzere sporun içinde var olan ve etik olmayan birçok durum bulunmaktadır. Spor etiği, bu durumların ne olduğunu ve bunlara ile nasıl başa çıkmamız gerektiği konusunda bize yol gösterebilecek olan bir rehberdir.

SPORDA ETİK KODLAR Sporda etik kavramı yabancı literatürde incelendiği zaman karşımıza “etik kod” adı verilen etik ilkelerin kodlanması sonucu oluşan bir kavram ortaya çıkmaktadır. Etik kodlar her yapıya özgü olması gereken davranış ilkelerinin tanımlamasıdır. Bu ilkeler bizlere hukuki ve kurumlara ait kuralların ne için var olduğunu, davranışlarımızı nasıl etkilediğini, bu kurallara karşı geldiğimizde yaptırımların ne olacağını anlamamıza yardımcı olur. Bu kuralların yetersiz olduğu ve bizim bir yorum getirmemiz gerektiği durumlarda, neleri nasıl yapmamız gerektiğine rehberlik eder.

Kodlar, sporun içinde olan kişilerin etik yaklaşımını sağlayacak bir kılavuzdur. Genel olarak, bu kılavuz içinde belirtilen değerler ve ilkeler uygulamada karşılaşılacak olan belirsizlikler ve boşluklardan örnekler vererek, gerek uygulamanın içinde bulunanları, gerekse yönlendirme konumunda olanları, yapının ilkeleri ve değerleri doğrultusunda karar almalarında yardımcı olur.

Avustralya, Kanada, Amerika ve İngiltere gibi çeşitli ülkelerde “sporda etik kodların” oluşturulması konusuna çok önem vermekte ve konuda yapılan çalışmaların sayısı her gün artmaktadır. Sporun her alanında yer alan kişilerin etik ilkeleri belirlenmiş ve bunların sonucunda etik kodlar oluşturulmuştur. Sporcu, hakem, antrenör, taraftar, yönetici ve hatta sporcu velilerinin bile etik kodlarının oluşturulduğu görülmektedir. Aşağıda örnek olarak spor yöneticilerinin etik kodları verilmiştir.

“Avustralya Spor Birliği” Etik Kod Örneği • Spor yöneticisi her koşulda en yüksek etik standartları göz önünde bulundurmalı. Sadece yasal gerekliliklere uyarak değil; dürüst, eşit ve sosyal sorumlulukları yerine getirerek etik davranışlar sergilemelidir. • Spor yöneticileri anlaşma yaptıkları tüm çalışanları, sponsorları ve iş yaptığı ajanslarla olan görüşmeleri dürüst ve açık bir şekilde anlatabilmelidir. • Spor yöneticisi performans arttıran maddelerin kullanımını tamamen yasaklamalı. Dopinge izin vermemeli; sadece doktor tarafından onaylanmış maddelerin kullanımına izin verilmelidir. • Spor yöneticisi çalışma yerinde eşitliği sağlayan uygulamalarda bulunmalı, kurallar koymalıdır. • İşi en iyi şekilde yapacak olan kişiyi işe almalı. Cinsiyet, medeni durum, yaş, ırk, etnik köken, din, engel, eşcinsellik göz önünde bulundurularak ayrımcılık yapılmamalıdır. • Spor yöneticisi sözünün arkasında, dürüst ve işine karşı sorumluluk sahibi olmalıdır.

• Spor yöneticisi sorumlu olduğu kulüp, spor merkezi vb • Spor yöneticisi sorumlu olduğu kulüp, spor merkezi vb. yerlerin imajını zedeleyecek davranışlardan kaçınmalıdır. • Spor yöneticisi her zaman çalışanlarının ve yöneticisi olduğu tüm kişilerin ilgi ve isteklerini toplum kuralları ve yasaları doğrultusunda yerine getirmeye çalışmalı. Göz ardı etmemelidir. • Spor yöneticisi adil davranmalı, objektif olmalarını engelleyecek olan önyargı, taraflı, yanlı davranışlardan kaçınmalıdır. • Spor yöneticisi dürüstlük ve tarafsızlık ilkeleri doğrultusunda ortaya çıkabilecek tüm görüşlere sonucu nasıl olursa olsun açık olmalıdır. • Spor yöneticisi çalışmaları doğrultusunda elde edilen bilgilerin gizliliğine saygı duymalı. Bu gizli bilgileri belli bir açıklama yetkisine sahip olmadan ya da yasal bir açıklama görevi olmadığı sürece açıklamamalıdır. • Spor yöneticisi özel konuları en uygun şekilde çözümlemeye çalışmalıdır. Bu konuları çözümlemeye çalışırken konularda uzman olan kişilerden tavsiye almalı ve asiste edilmelidir. • Spor yöneticisi etik kodlara ve üzerlerinde zaman zaman yapılabilecek düzenlemelere uymalıdır.

Yukarıda verilen örnekte belirtildiği gibi etik kodlar aslında kişilerin bildikleri ancak yazılı hale getirilmemiş olan etik davranış biçimleridir. Etik kodların yazılı hale getirilmesinin önemi burada yatmaktadır. Sporun doğası gereği yaşanan çeşitli duyguların baskısı altında kişiler çoğu zaman etik kararlar veremeyebilirler. Bir kulübün ya da spor örgütünün etik kodlarını yazılı hale getirmesi durumunda bu örgütün ya da kulübün tüm çalışanları, sporcuları, antrenörleri vb. kişiler bu davranış biçimlerinin önemsendiğini fark edecek ve buna göre davranmaya çalışacaktır. Etik kodların en önemli görevi sporun hangi alanında olursa olsun kişilerin etik farkındalıklarını arttırarak, doğru davranışlar sergilemelerini sağlamak ve doğru kararlar vermelerine yardımcı olmaktır.

FAIR-PLAY Sporun ahlaki ilkesi fairness’dir. Bilindiği gibi fairness sözcüğü, İngilizce kökenli olup, dilimizdeki karşılığı doğru, dürüst, hakça, tarafsız, hoş, latif v.b. gibi birçok anlama gelen “fair” sözcüğünden türetilmiştir. Fairness ise; girişilen uğraşta dürüst davranmak, hak gözeterek eylemek, şövalyece, mertçe, insana yaraşır biçimde yaşamak anlamına gelmektedir.

Spor bağlamında “fair” oyunu düzenleyen kuralların üstünde bulunan, fakat oyuna özgü ve onun özelliklerinden kaynaklanan kurallar sistemi ve bütünüdür. “Fair” oyun kuralları içinde kavranamayan, fakat bireyin spor yapanları göz önünde bulundurarak, onları bir gereksinim, bir değer olarak görüp kabul ettiği, sözcüklerle dile getirilemeyen, fakat yarış ortamında ve bütün koşullarda eşit görme isteğidir. Kısaca ahlaki norm sistemi fairplay; sporda ahlak olarak doğruyu ve iyiyi geliştirmek için nasıl davranmamız gerektiğini gösterir. Bu anlamda sportif erdem, oyunun kurallarına uyma, herhangi bir nedenle kurallardan sapmamaktır.

Sporda üst ahlak kavramı, fairplay anlayışı ile ifade edilebilir Sporda üst ahlak kavramı, fairplay anlayışı ile ifade edilebilir. Bu anlamda fairplay, oyun ve spora katılan oyuncu ve taraftarların, oyunun kurallarına uymasının ötesinde, genel ve evrensel bir ahlakı temsil eder. Bu ilkenin açık anlamı şudur: Spor olayına katılan oyuncuların, oyunun gerilimli ortamında, avantaj ve çıkarlardan bilinçli bir şekilde vazgeçerek, rakibinin kişiliğine, genel ahlaka saygı göstermesi ve uyum içinde en iyisini yapmasıdır.

Bu anlamda fairplay’in ölçeği, insanın içsel yaşamında bulunan bir ses ve vicdandır. İnsanın içsel yaşamında bulunan bu seste hak ve sorumluluk duygusu birlikte oluşur. Bu da yaptırımlarından kaynaklanan biçimsel anlamda kurallara uymanın ötesinde, insanın salt iyiye, doğruya ve güzele uygun hareket etmesi ile söz konusudur. İnsanın bu eylemini dışardan sınırlayan ve yönlendiren bir etmen yoktur, kişinin serbest iradesine dayanan özgürlük vardır. Özgürlük bilincinin içerisinde insanın onuruna, onun maddi ve manevi varlığına saygı yatar.

Fairplay, aslında İngilizce bir deyimdir Fairplay, aslında İngilizce bir deyimdir. Ama sporla ilgili olan herkesin artık yabancısı olmadığı bu kavram, İspanya’dan Almanya’ya, Hindistan’dan Kore’ye, Afrika ülkelerinde küçük Avustralya şehirlerine kadar hemen her yerde sporcular tarafından “centilmenlik” olarak bilinmektedir. Bu kavram “Sporda erdemliliği” içeren her kelime ile açıklanabilir. Ama en sağlam karşılıkları herhalde “hakça, dürüstçe bir oyun”dur. Ya da “kurallara bağlılık, rakibe saygı”dır.

İnsanlığın ilk yıllarında “savaş” ya da “avcılıkla” başlayan bedensel faaliyetlerin, zamanla bunların taklidi olarak spora dönüşmesi aşamasının bile artık gerilerde kalmakta olduğunu gösteren yeni bir kavramdır fairplay. “Rakibi yenmekten değil, rakiple bir arada oynanmaktan zevk alın. Takımınızın attığı gol kadar, takımınıza atılan golün güzelliğini de takdir edin. ” Baron Pierre de Coubertin’in dediği gibi Önemli olan kazanmak değil, mücadele etmektir. Fairplay, bu mücadelenin de çağdaş sportif anlayışla çerçevesini çiziyor: “Kurallara ve rakibe saygı ve anlayış gösterin. Rakibinizi düşman olarak değil, arkadaş olarak görün!”.